Katalitik jarayonlar umumiy tavsifi - Геология - Рефераты

Katalitik jarayonlar umumiy tavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

218.03125 KB

Katalitik jarayonlar umumiy tavsifi Reja: 1. Neft va gaz uglevodorodlarining termokatalitik o’zgarishlari; 2. Kataliz va katalizatorlar to’g’risida umumiy ma`lumotlar.

Neft va gaz uglevodorodlarining termokatalitik o’zgarishlari Oltingugurtli, yuqori oltingugurtli va yuqori parafinli neftlarni qayta ishlash uzluksiz ortib borayotgan sharoitda neft mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi, ular turlarining ko’payishi va sifatining ya х shilanishi ikkilamchi va ayniqsa katalitik jarayonlarning tezroq rivojlanishini talab qiladi. Hozirgi vaqtda MDHda va Respublikamizda katalizatorlar yordamida neftni qayta ishlash natijasida kimyoviy sanoati mahsulotlarining ta х minan 75 % ishlab chiqariladi. YAngi kimyoviy jarayonlardan 90 % dan ortig’i katalizatorlarni ishlatishga asoslangan. Neftni qayta ishlashda yoqilg’ilarni olish uchun quyidagi katalitik jarayonlar: katalitik kreking, katalitik riforming, gidrotozalash, alkillash, izomerlanish va gidrokrekinglar keng qo’llaniladi. Gidrotozalash va gidrokrekingning katalitik jarayonlari yuqori sifatli neft moylari va parafinlarni ishlab chiqarish uchun qo’llaniladi. Kataliz va katalizatorlar to’g’risida umumiy ma`lumotlar Katalizatorlarning reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan o’zaro ta`siri х arakteriga qarab va oraliq mahsulotlarning turiga qarab reaksiyalar va tegishli ravishda katalizatorlar oksidlovchi– qaytaruvchi va kislotali – asosli bo’ladi 1 . Ko’pgina sanoat katalizatorlari bifunksional bo’ladi, chunki oksidlovchi– qaytaruvchi katalizatorlar kislotali tashuvchining ustini qoplaydi. Boshqa tomondan, ko’pgina sul’fidlar va oksidlarning o’zlari oksidlovchi–qaytaruvchi va kislotali–asosli faollikka ega. Neftni qayta ishlash sanoatida faol yuzali qattiq jismning geterogen katalizi keng tarqalgan. Katalizatorlarning faolligi, tanlanuvchanligi va barqarorligi. Bitta reaksiyaning o’zi har х il katalizatorlar ishtirokida sodir bo’lishi mumkin. Berilgan reaksiyaning tezligi katalizatorning tabiatiga qarab ularning faolligini х arakterlaydi. Masalan, etilenni gidrogenlash nisbiy tezlik konstantasi turli katalizatorlar ishtirokida quyidagicha bo’ladi: Sr 1 Ni 13 1 Mohamed A.Fahim, Taher A.Alsahhaf, Amal Elkilani. Fundamentals of Petroleum Refining. ©2010. ElsevierB.V. 95-121p.

Pt 100 Pd 1000 SHunday qilib, etilenni gidrogenlash uchun eng faol katalizator bo’lib radiy х izmat qiladi. Ko’pchilik hollarda katalizator ishtirokida asosiy reaksiya bilan bir qatorda yana qator parallel va ketma–ket reaksiyalar sodir bo’ladi. Maqsadli mahsulotga aylanadigan dastlabki moddalarning ulushi katalizatorning tanlovchanligini х arakterlaydi. Berilgan katalizatorda reaksiyaning tanlovchanligi jarayonning sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Katalizatorning muhim х ossalaridan biri, uning vaqt ichida faolligini barqaror saqlab turish qobiliyati hisoblanadi. Gomogen katalizda suyuq katalizator ish jarayonida uning konsentrasiyasini kamaytiradigan mahsulotlarning to’planishi natijasida faolsiz–lanadi. Qattiq katalizatorlar faolligining pasayishi sabablari х ilma– х ildir. Qattiq katalizatorlar faolligining pasayishi ham fizikaviy ham kimyoviy o’zgarishlarga olib keladi. Uzoq vaqt davomida harorat ta`sirida metallarning rekristallanishi sodir bo’ladi, bu esa katalizator nisbiy yuzasining yoki faol markazlari sonining o’zgarishiga olib keladi. Katalizatorning rekristallanishiga barqarorligini oshirish uchun uning tarkibiga rekristallanish tezligini pasaytiruvchi moddalar– tuzilish hosil qiluvchi promotorlar kiritiladi. Me х anik va termik ta`sirlar ham katalizator zarrachalarining asta–sekin yemirilishiga olib keladi.

Katalizatordagi kimyoviy o’zgarishlarni ularning yuzasiga х om ashyodagi qo’shimchalar yoki ularning parchalanish mahsulotlarining х emosorbsiyasi keltirib chiqaradi. Katalizatorni zaharlovchi qo’shimchalar zaharlar deyiladi. Neftni qayta ishlash jarayonida oltingugurt, azot va boshqa geteroatomlarning birikmalari hamda х om ashyoda bo’lgan metallorganik birikmalar zaharlar bo’lib hisoblanadi. Uglevodorodlarni katalitik qayta ishlaganda katalizator yuzasida asta–sekin koks to’planadi. Koks qatlamlari katalizatorning faol yuzasini qoplaydi va unga х om ashyo molekulalarining yaqinlashishiga to’sqinlik qiladi. Katalizatorning yuzasidan koks qatlamlarini havo kislorodi, Нефт фракцияларни қайта ишлашда термокаталитик жараёнлар Каталитик крекинг Изомерланиш С 5 - С 6 Каталиик реформинг Кўз g’ а лмас қатлам - даги Гудри катализаторда Нефт қолдиқлари крекинги )RCC( Шарикли катализатор билан (ТСС) Кул шаклидаги катали - затор билан ( FCC ) Юқори ҳароратли Паст ҳароратли Ўрта ҳароратли Кўз g’ а лмас қатлам - даги катализаторда Кўз g’ а л ган қатлам - даги катализаторда Реакторли ва ҳаракатланувчи катализатор билан Лифт - реактор билан Вақтли кантактли ва ультратовушли ( MSCC ) Юқори даражада пропилен олиш билан

SO 2 yoki suv bug’i bilan regenerasiya jarayonida yo’qotiladi. Oksidlanish–qaytarilish turidagi katalizatorlarning ta`sir qilish me х anizmlari. Katalitik reaksiyalarning х ususiyati shundan iboratki, ta`sir etayotgan bog’lar orasidagi elektronlarning almashinuvchi katalizator elektronlarining ishtirokida amalga oshiri-ladi. Oksidlanish–qaytarilish raksiyalarining asosiy katalizatorlari oraliq d– metallar va yarim o’tkazgichlar hisoblanadi. Oraliq d– metallarning (Fe, Co, Ni, Ru, Rh, Re, Ir, Pt va boshqalar) faolligi ulardagi d–qobiqning tugallanmaganligi bilan tushun–tiriladi. Tugallanmagan d– orbitalning juftlashmagan elektroni «erkin valentlik» kabi ta`sir etadi, ma`lum darajada o’zini erkin radikalday tutadi. Agar adsorbsiyalangan molekula bo’sh orbitalga ega bo’lsa, unda molekulaning vakant (bo’sh) orbitallariga metalldan elektron o’tishi hisobiga kovalent bog’ hosil bo’ladi. Agar metallning yuzasi adsorbsiyalangan zarrachaga nisbatan elektronga moyilligi ko’proq bo’lsa, unda elektronning molekuladan metallga o’tishi amalga oshadi. Bu ikkita chekka me х anizmlar orasida turli o’tish shakllari bo’lishi mumkin. Ta х min qilishlaricha, hosil bo’lgan yuzadagi х emosorbsiyalangan birikmalar ko’p jihatdan kompleks birikmalarga o’ х shaydi. Hozirgi vaqtda bu ta х minga asoslanib х emosorbsiyalangan molekulalarning yuqori reaksion qobiliyatini megandlar maydoni nazariyasi yordamida tushuntirishga hamda organik molekulalarning katalizator bilan hosil qilgan bog’ π – bog’lar deb talqin qilishga urunishlar mavjud. Taqsimlanmagan elektron juftiga ega bo’lgan molekulaning katalizator bilan oraliq birikmani hosil qilishi molekuladan metallning tugallanmagan orbitaliga zaryadni o’tkazish yo’li bilan, ya`ni zaryadni o’tkazish kompleksini hosil qilish bilan amalga oshishi mumkin. Bu turdagi birikmalarni molekulyarli donor- akseptor birikmalar deb qarash mumkin. Zaryadni o’tkazish bilan bog’liq bo’lgan komplekslardagi vujudga keladigan bog’lanish qutbli х arakterga ega. YArim o’tkazgichlar (oksidlar, nikel’, molibden, vol’fram va ba`zi bir boshqa oraliq d–metallarning sul’fidlari) holida erkin valentliklar (erkin elektronlar va

elektron tuynuklar) kristall panjara yuzasida atomlarning to’liq koordinasiyalanmaganligi tufayli hamda yarim o’tkazgichlardagi kristallarda turli kamchiliklar borligi natijasida vujudga keladi. Masalan, kation mavjud bo’lmagan kristall tuguni o’zini manfiy zaryadday tutib, elektronlarni yaqin turgan tugunlarga itarib turadi. Buning natijasida elektronlar valent sohadan o’tkazuvchanlik sohasiga siqib chiqarilishi mumkin. O’tkazuvchanlik sohasida elektron (yoki tuynuk)larning paydo bo’lishi kristallarda elektrodonor (yoki elektroakseptor) х ossalariga ega bo’lgan qo’shimchalarning borligi hamda ste х iometrik tarkibning buzilishi sabab bo’la oladi. Kristall yuzasida o’tkazuvchanlik elektronlari (yoki tuynuklari) erkin valentliklar yoki faol markazlar rolini bajaradi. Uglevodorod molekulalarining yuzasidagi erkin elektronlar (tuynuk)lar o’zaro ta`siri natijasida molekula dissosilanishga duchor bo’ladi: O’zaro ta`sirlashishi natijasida molekulaning bir qismi katalizator bilan barqaror ikki elektronli bog’ orqali, ikkinchisi esa kuchsiz bir elektronli bog’ orqali bog’lanadi. Elektron almashinishning uzluksiz sodir bo’ladigan jarayonlar tufayli bu bog’lanishlar bir–biriga o’tib turishi mumkin. Hosil bo’ladigan yuza birikmalarning kichik barqarorligi va yuqori reaksion qobiliyati ulardagi keyingi o’zgarishlarining yuqori tezlikda borishiga sabab bo’ladi. Har qaysi molekula berilgan faol markaz bilan turli х il yo’llar bilan ta`sirlashishi mumkin. Balladin nazariyasida ta`kidlangandek, bitta elementar katalitik aktda ikkita, uchta va undan ortiq markazlardan (dupletlar, mul’tipletlar) tarkib topgan guruhlar qatnashishi mumkin. SHunday qilib, katalitik faollik katalizator yuzasidagi erkin valentliklar soni bilan to’g’ridan– to’g’ri bog’liq.

Oksidlanish–qaytarilish katalizatorlarini riforming, gidro-tozalash va gidrokreking jarayonlarida gidrogenlash–degidrogenlash reaksiyalarining tezligini oshirish uchun ishlatadilar. Kislotali kataliz. Neftni qayta ishlash sanoatida suyuq va qattiq kislotali kataliz keng qo’llaniladi. Kislotalarning katalitik ta`siri ularning uglevodorodlar bilan o’zaro ta`sir etib karboniy ionlari yoki karbokationlar deb ataladigan kationlarning hosil bo’lishi bilan belgilanadi. Odatda karbokationlar katalizatorlardan (kislota N Х ) to’yinmagan uglevodorod molekulasiga proton birikkanda hosil bo’ladi: +- НХ + СН 3 СН = СН R CH 3 CH 2 CH R+X . Katalizatorning kislotaligi ancha yuqori bo’lganda karbokationlar alkan yoki sikloalkanlardan katalizator (L’yuis kislotasi) ta`sirida molekuladagi bog’larning geterolitik uzilish yo’li bilan ham hosil bo’ladi: CnH 2 n+ 2 +L (C nH 2 n +1 ) + +LH - Karbokationlar – reaksion qobiliyati kuchli bo’lgan moddalardir. Ionli reaksiyalarning tezlik konstantalari shunga o’ х shagan radikalli reaksiyalarnikidan ancha yuqoridir. Karbokationlarning nisbiy barqarorligi to’g’risida ularning hosil bo’lish issiqligi bo’yicha х ulosa chiqarish mumkin (kDj/mol’): + СН 3 1092 + СН 3 СН 2 СНСН 3 765 + СН3СН2 916 + СН3 3С 706 + СН 3 СН 2 СН 2 869 + С6Н 5 1105 + СН 3 СН 2 СН2СН 2 844 + С6Н 5 СН 2 897

Karbokationlar barqarorligi quyidagi ketma–ketlikda amalga oshadi: birlamchi < ikkilamchi < uchlamchi. Karbokationlarning radikallarga o’хshab asosiy reaksiyalari bo’lib β– qoidaga binoan monomolekulyar parchalanishi va biomolekulyar o’rin olish hamda birikish reaksiyalari hisoblanadi. Karbokationlarning radikallardan asosiy farqi ularning izomerlanishga qobiliyati yuqoriligidir, bu hol esa birlamchidan ikkilamchi va uchlamchiga o’tish vaqtida erkin energiya zahirasining kamayishi bilan tushuntiriladi. Kislotali katalizatorlardan neftni qayta ishlash va neft kimyoviy sanoatida eng ko’p qo’llanadigani bu alyumosilikatlar, alyuminiy, bor, sur’ma galogenidlari, alyuminiy oksidi, ba`zi oraliq d – metallarning sul’fidlari hamda qator protonli kislotalardir. Kislotali katalizatorlar katalitik kreking, katalitik riforming, izomerlanish va boshqa jarayonlarda karbokationli meхanizm bilan boradigan reaksiyalarni tezlashtirish uchun ishlatiladi. Karbokationlarning reaksiyalari. Izomerlanish . Karbo–kationlarning izomerlanishi gidrid–ionning hamda metilanionning ko’chirilish natijasida sodir bo’lishi mumkin: + СН 3 СН 3 ССН 3 +59 кДж/моль. β – bog’ bo’yicha parchalanish. Karbokationlarning parchalanishi odatda eng kuchsiz S – S β –bog’lanish bo’yicha boradi. Reaksiya ekzotermik: + SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 → → SN 2 -SN 2 + + SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 -SN 2 - 92 kJ/mol’, 33,070 kkal + С Н 2 С Н С Н 2 С Н 3 С Н 3 С Н С Н 2 С Н 3 + 7 9 кД ж / м о л ь .Н С Н 3 + С Н С Н 2 : С Н 3 С Н 3 С Н + С Н 2С Н 3

3Parchalanishga moyillik birlamchi iondan ikkilamchiga, ikkilamchidan esa uchlamchiga o’tganda pasayadi. Agar birlamchi oktil kationning parchalanishi uchun 92 kj/mol’ energiya kerak bo’lsa, ikkilamchi oktil kation uchun esa 176 kj/ mol’ sarflash kerak bo’ladi. Agar reaksiya natijasida birlamchi emas, balki ikkilamchi yoki uchlamchi ion hosil bo’lsa parchalanishga moyillik oshadi: + СН 3 СН 2 СНСН 2 С(СН 3 )2СН 2 СН СН 3 СН 2 СН=СН 2 + + С(СН 3 )2СН 2 СН 3 21 кДж/моль. Parchalanish va izomerlanish ental’piyasini solishtirish shuni ko’rsatdiki, ko’pchilik holarda izomerlanish parchalanishdan oldin sodir bo’lishi kerak. Uchlamchi karbokationlar asosan hosil bo’lishi va ularning barqarorligi alkanlarning katalitik krekingida izotuzilishlarning to’planishiga olib keladi. Karbokationlarning alken va arenlarga birikishi. Bu reaksiya karbokationning parchalanishiga teskari bo’lgan reaksiyadir: С Н 3 3 С + + 2 3 3 С С Н 2 С + ( С Н 3 )2 С ( С Н 3 )3 С Н 3 С + + Н 3 SHuning uchun issiqlik effektining o’zgarishi parchalanish reaksiyasiga teskaridir. Alken molekulasiga yoki katalizatorning anioniga protonni uzatish . Masalan: + СН 2 СН ( СН 3 ) СН 3 + СН 3 СН = СНСН 3 + СН 2 =С(СН 3 )СН 3 +СН 3 СНСН 2 СН 3 +73 кДж/моль. Birlamchi karbokationdan proton jaralib chiqish natijada uchlamchi karbokation hosil bo’lsa, bunday reaksiya energetik jihatdan eng qulaydir. Katalizatorga proton uzatilganda zanjirning uzilishi sodir bo’ladi. С Н = С ( С Н 3 ) 2 С Н +

Uglevorod molekulasidan gidrid–ionning uzilishi. Masalan: + СН 3 СНСН 2 СН 3 + СН 3 ( СН 3 ) СН СН 3 СН 2 СН 2 СН 3 +СН 3 С(СН 3 )СН 3 +41 кДж/моль Odatda bunday yo’l bilan zanjirning uzatilishi amalga oshiriladi. Uglevodorod molekulasidan gidrid – ionning uzilish reaksiyasida karbokationning faolligi ham quyidagi qatorda pasayadi: R+birl. > R+ikkil. > R+uchl. Karbokationli reaksiyalar doimo yo suyuq fazada yoki qattiq katalizator yuzasida sodir bo’ladi. Eritmada sol’vatlanish va qattiq yuzadagi reaksiya vaqtidagi ionlar adsorbsiyalanish reaksiyasining issiqlik effektini ancha o’zgartiradi. Natijada real jarayonlarda har х il karbokationlar reaksiyalarining issiqlik effektlarining nisbatlari gaz fazadagi hisoblab chiqilgan nisbatlardan keskin farq qilishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. E.A. Bakirov, V.I. Yermolkin, V.I. Larin i dr. Geologiya nefti i gaza Uch. Pos. Nedra 1989. 2. V.G. Kanalin, M.G. Ovanesov, V.P. Shugrin. Neftegazopromislovaya geologiya i gidrogeologiya Moskva. Nedra 1985. 3. I.X. Abrikosov, S.N. Gutman. Obshaya, neftyanaya i neftepromislovaya geologiya. Moskva. Nedra 1982. 4. M.A. Jdanov. Neftegazopromislovaya geologiya i podschet zapasov nefti i gaza. Moskva. Nedra 1986. 5. N.G. Sereda, V.M. Muravyov. Osnovi neftyanogo i gazovogo delo. Moskva. Nedra 1980. 6. N.G. Bobritskiy, V.A. Yufin Osnovi neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Moskva. Nedra 1988. 7. A.V. Mavlonov. Neft va gaz koni geologiyasi. Toshkent 1992. 8. L.F. Petryashin, L.G. Lisyaniy. Oxrana prirodi v neftyanoy i gazovoy promishlennosti. Lvov. Visha shkola 1984. 9. N.A. Sidorov. Burenie i ekspluatatsiya neftyanix i gazov ы x skvajin. Moskva. Nedra 1982. 10. V.M. Muravev. Razrabotka i ekspluatatsiya neftyanix i gazovix skvajin. Moskva. Nedra 1986. 11. Neft va gaz jurnali. Toshkent 1997.

Похожие

P-elementlarini umumiy tavsifi. Galogenlarning umumiy tavsifi. Umumiy olinish usullari va xossalari

Gazni qayta ishlash zavodlaridagi asosiy texnologik jarayonlar tavsifi

Geologik jarayonlar haqida umumiy ma'lumotlar. Nurash jarayonlari

Katalitik kreking sanoat qurilmalari

Katalitik riforming texnologik tizimi