Turkiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Скачать

Turkiya Reja: 1. Iqtisodiy-siyosiy geografik o'rni. 2. Tabiiy sharoiti va yoqilg'i mineral resurslari. 3. Aholisi. 4. Davlat tuzumi. 5. Xo'jaligi: A) Sanoati B) Qishloq xo'jaligi V) Transporti 6. Tashqi iqtisodiy aloqalari Maydoni- 779452 km 2 Aholisi- 66,3 mln. kishi (2001 yil) Poytaxti — Anqara.

1 . Iqtisodiy-siyosiy geografik o'rni. Turkiya Respublikasi geografik jihatdan qulay yerda-Osiyo va Yevropa qit'alari tutashgan Afrika, Amerika va Avstraliya qit'alariga chiqish chorrahasida joylashgan. U ko'pgina mamlakatlarning birlashtiruvchi, temir va tosh yo'llar, suv va havo yo'llari bilan bog'lovchi markaziy mintaqalardan birini egallagan. Turkiya Shimolda Qora dengiz, G'arbda Egey, Janubda esa O'rta Yer dengizlari bilan o'ralgan. Bunday tabiiy geografik joylashuv qadimda uni chetel istilochilari hujumidan bir muncha asrab kelgan va iqtisodiyoti, savdo-sotig'ining rivojlanishida muhim rol o'ynagan va hamon bir qancha divident keltirib, iqtisodiyotda o'ziga xos model yaratishida asosiy omillardan biri bo'lmoqda 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. Mamlakat yer osti qazilma boyliklari hayvonot va o'simlik dunyosi xilma-xil ko'p va rang-barangdir. Masalan: bu yerda foydali qazilmalarning 6700 ga yaqin xili mavjud. Jahondagi surma, simob zahiralarining 25 foizi, xromning 8 foizi, uran rudasining 5,4, misning 4,4 foizi Turkiyaga to'g'ri keladi. 3. Aholisi. Mamlakat aholisi jahon aholisining 1 foizini tashkil etadi. Turkiya aholisining soni va o'sish darajasi jihatidan ham dunyoda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Uning 60 mlndan ortiq aholisi bo'lib, yillik o'rtacha o'sishi 3,1 foizini tashkil etadi. Mamlakatda turklardan tashqari, kurtlar, arablar, gruzinlar, lazlar istiqomat qiladi. Davlat tili-turk tili. Hukumron din-islom (sunniy mazhabi) hisoblanadi. 4. Davlat tuzumi. Turkiya-Respublika. Davlat boshlig'i-prezident, parlament tomonidan 7 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat 5 yil muddatga saylanadigan bir palatali parlament (450 deputat)-Turkiya Buyuk milliy majlisi (TBMM) qarashli. Ijrochi hokimiyatni prezident bilan hukumat-bosh vazir boshchiligidagi Vazirlar kengashi amalga oshiradi. 5. Xo'jaligi: 60- 80 yillar boshigacha muddat ichida bozor iqtisodiyotiga o'tishi uchun zamin hozirlash davri bo'ldi. Bu davr Turkiya iqtisodiyotida qisman bo'lsada jonlanish

harakterlansada u hamon iqtisodiy inqiroz panjasidan qutila olmagan edi. Inqirozning siyosiy tomoni yechimi 1980 yil sentiyabr oyida amalga oshirilgan harbiy to'ntarishda o'z ifodasini topdi. Harbiylar mamlakatga bir muncha intizom kiritdi. Iqtisodiyotda jonlanish boshlandi. 1983 yilning noyabr oyida o'tkazilgan parlament saylovlari natijasida harbiy dektaturaning tugatilish, davlat tepasiga demokratik kuchlarning kelishi iqtisodiyotning yuksalishiga, ayniqsa ijobiy turtki bo'ldi. Bu mamlakatning bozor iqtisodiyotiga o'tishini tezlashtirdi va o'z yo'lini topishga olib keldiki, bu yil iqtisodiyotda Turkiya modeli nomi bilan mashhur. A) Sanoati Turkiya sanoati iqtisodiyoti ziddiyatlar majmuidir. Unda to'liq avtomatlashgan gigant korxonalaridan tortib, faqat qo'l mehnatiga asoslashgan iptidoiy kichchik korxonagacha uchraydi. Turkiya sanoatining o'ziga xos xususiyatlaridan biri uning keyingi o'n yilda yuqori sur'at bilan rivojlanayotganligidadir. Turkiya o'z qazilma boyliklari zaxiralarining ko'pligi va ularni qazib olishi bo'yicha jahonda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Qazilma boyliklarini izlab topish va ishlab chiqarishini tashkil etish asosan davlat qo'lida. Keyingi yillarda Anqara, Qo'niya, Sinop viloyatlarida neft zahiralari, Ergan, Murg'ul, Zara, Bala kabi joylarda mis va ruda konlari topildi. Toshko'mir zahiralari miqdori 5,5 mlrd tonna atrofida chamalanmoqda. Ular asosan Qora dengiz yaqinida joylashgan bo'lib, deyarli 200 kmga cho'ziladi. Neftni qayta ishlash va kimiyo sanoatida yiliga o'rtacha 2,8-3,0 tonnaga yaqin neft olinadi. Bu esa ichki extiyojini to'la qondira olmaydi. Gaz qazib olish. Turkiyada yosh tarmoq bo'lib, 1985 yildan boshlab qazib olinmoqda. Kimyo zavodlarida xilma-xil mahsulotlar: portlovchi moddalardan tortib mineral o'g'itlar, lak-bo'yoq, kislota, sovun va kir yuvish vositalarigacha ishlab chiqariladi. Qisqa o'n yil davomida, eng avvalo, mashinasozlik, ayniqsa avtomobil, traktorsozlik sanoti yuqori sur'atda rivojlanishiga erishildi. Bunda TMKlarning faol ishtiroki mavjud. Ular ichida AQShning «Ford» Italiyaning «Fiat», Fransiyaning

«Reno», Germaniyaning «Mersedes», «Kreslar» kabi kompaniyalarni qayd etish kerak. Turkiyada, Karabyuk, Eregli va Iskandel metallurgiya kombinatlari ishlab turibdi. Mamlakatda 4,3 mln tonna po'lat, 150 ming tonna maxsus po'lat turlari, 2,9 mln tonna prokat, 1 mln tonna yoyma prokat, 514 ming tonna quvur ishlab chiqariladi. Turkiyada 30-35 ming tonna qora mis, 83 ming tonna mis mahsulotlari shundan 66 ming tonnasi mis sim ishlab chiqarilmoqda. Seydi shahrida alyuminiy zavodi yiliga 25 ming tonna alyuminiy, 150 ming tonna glinozen ishlab chiqarilmoqda. B) Qishloq xo'jaligi. Turkiyada qishloq xo'jaligining rivojlanishiga qadimdan katta e'tibor berib kelingan. Mamlakat jami maydonining 3 1 qismi o'tloq va yaylovlar 3 1 qismi ishlanadigan yerlardan (25,5 mln gektar) iborat. Ekin maydonlarining 80 foizi donli 15 foiziga yaqinini texnika ekinlari egallaydi. Bog' va tokzorlar 3,3 mln gektarni tashkil etadi. Turkiyada yiliga 20,4 mln tonnaga yaqin bug'doy yetishtiriladi. Bu miqdor mamlakat extiyojlarini to'la qoplagan holda chet ellarga 1 mln tonnadan ortig'ini eksport qilish imkonini beradi. Paxta va boshqa texnika ekinlari yetishtirish borasida Turkiya jahonda oldingi o'rinlardan birini egallaydi. Mamlakatda yiliga 616 ming tonna paxta tolasi tola olinadi. Mamlakatda o'rtacha 10-12 mln tonna qandlavlagi yetishtirilmoqda. Turkiyada chorvachilik rivojlangan bo'lib 3 mlnga yaqin yirik shoxli qora mollar, 17 mln kichik shoxli mollar mavjud. Turkiyada 20 mln bosh angor echkilari boqiladi. V) Transporti Turkiyada transport va aloqalarining barcha turlari yetarli darajada rivojlangan. Turkiyada avtomobil trnsporti muammosi to'liq xol etilgan. 1960 chi yildan 1987 yilgacha yengil avtomashinalar miqdori 40 martaga yaqin yuk tashishi mashinalari 7,5 marta, avtobuslar 7,3 marta, mini avtovuslar soni 13,1 marta

o'sgan. Temir yo'lning uzunligi 8500 kmga yaqin, ulardan 567 km elektirlashtirilgan, xar yili 150 mlnga yaqin yo'lovchi va 15 mln tonna yuk tashiladi. Dengiz transportida 150 mln tonna yuk tashiladi xavo transportida 4 mlndan ortiq yo'lovchi tashiladi. 6. Tashqi iqtisodiy aloqalari . Eksporti asosan oziq-ovqat va yengil sanoat va qishloq xo'jaligi mahsulotlaridan iborat. Importning asosini neft, sanoat xom ashyosi, mashina va asbob uskunalar tashkil etadi. MAVZU: HINDISTON (HINDISTON RESPUBLIKASI) REJA 1. Iqtisodiy-siyosiy geografik o'rni. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. 3. Aholisi. 4. Davlat tuzumi. 5. Xo'jaligi: A) Sanoati. B) Kishloq xo'jaligi. V) Transporti. 6. Tashqi iqtisodiy aloqalari. Hududi- 3287732 km 2 Aholisi- 1068,6 mln. kishi (2003) Poytaxti- Dehli. 1. Iqtisodiy-siyosiy geografik o'rni. Hindiston hududi shakliga ko'ra uchburchakni eslatadi, uning «asosi» materikda bo'lib, Osiyoning boshqa qismlaridan Himolay tog'lari tizimi orqali ajralib turadi. Tinch okeanga boradigan dengiz yo'li Hindiston yarimorolining janubiy chekkasi yaqinidan o'tadi. Mamlakat shimoldan janubga tomon 3,2 ming,

g'arbdan sharqqa tomon esa 2,9 ming km ga cho'zilgan. Hind okeani mamlakatning okean sohilida joylashgan rivojlanayotgan mamlakatlar va Avstraliya bilan bog'laydi. Mamlakatning quruqlikdagi chegarasi dengizdagi chegarasidagi 2,5 barobar uzun bo'lib,ko'pincha yo'li og'ir bo'lgan tog'li sarhadlardan o'tadi. Shu sababli quruqlikdan o'tgan chegaraning mamlakat iqtisodiy hayotidagi ahamiyati uncha katta emas. 2. Tabiiy sharoiti va resurslari. Mamlakat hududini uchta tabiiy zonaga ajratish mumkin. Dekan yassi tog'lari deyarli butun Hindiston yarim orolini egallagan G'arbiy va Sharqiy Gat tog' tizmalarini o'z ichiga olgan. Hind- Gang tekisligi o'z navbatida ikki qismdan iborat bo'lib, sharqda Ganga, Hind, Braxmaputra vodiysi, shimoliy-sharqda Tar cho'li joylashgan. Mamlakatning shimoliy qismi dunyoning eng baland Himolay tog'lari bilan o'ralgan. Mamlakatning asosiy Ganga, Hind, Braxmaputra, Godavari daryolaridan yil davomida xo'jalik maqsadlarida keng foydalaniladi. Mamlakatda ko'mir, temir rudasi, tabiiy gaz, neft, marganes, titan, xromit, olmos, ohaktosh, boksitning yirik konlari mavjud. Ayniqsa Hindiston ko'mir zahiralari bo'yicha dunyoda 4-chi o'rinda turadi. Hududning 55 foizi ekin ekiladigan yerlar, 23 foizini o'rmon va changalzorlardan iborat. 3. Aholisi. Hindiston aholi soniga ko'ra dunyoda Xitoydan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Bu yerda aholi ro'yxati 1891 yildan beri har 10 yilda o'tkaziladi. Ayniqsa Hindiston aholisi XX asrda tez sur'atlar bilan o'sdi. Masalan: Mamlakat aholisi 1901 yil. 239 mln kishi, 1951 yil 361 mln kishi 1981 yil 683 mln kishi, 1991 yil esa 844 mln, 2000 yilda esa 1 mlrd kishidan oshib ketdi. Hindiston uchun rivojlanayotgan boshqa mamlakatlari kabi, aholi ko'payishining tabiiy o'sishi yuksak bo'lgan ikkinchi tipi harakterlidir. Tez ko'payib borayotgan aholini oziq-ovqat va mehnat bilan ta'minlash qiyin, shuning uchun hukumat tug'ilishni kamaytirishga qaratilgan «Oilani rejalashtirish» dasturini amalga oshira boshladi. Biroq ko'p asrli yosh nikoh qurish an'analariga ega bo'lgan mamlakatda bu dastur umuman yaxshi samara bermoqda.

Hindiston aholisining etnik tarkibi nihoyatda xilma-xildir: Hindiston dunyoda eng ko'p millatli mamlakatdir! «Hindlar» tushunchasi bir necha yuzlab etnoslar ya'ni millat, elat va qabilalarni birlashtiradi, ular ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining turli bosqichida bo'lib, turli tillarda so'zlashadilar. Mamlakatda asosiy tillarga 15 til kiradi. Biroq deyarli 100 mln hindlar boshqa tillarda so'zlashadilar, shevalarning umumiy soni esa olimlarning fikricha 1,6 mingga yetadi. Davlat tili-hind tili, eng katta millatlardan bo'lgan hind millatining tilidir. Mamlakatning ma'muriy bo'linishi milliy tafovutlarni hisobga oladi: shtatlarning chegaralari eng ko'p sonli xalqlar tarqalgan areallar bo'ylab o'tkazilgan. Hindlarning turmush tarziga, ijtimoiy va oilaviy munosabatlarini ham hisobga olganda, din juda katta ta'sir ko'rsatadi, hindlarning 5 4 qismi induizm diniga 10 1 qismi esa islom diniga e'tiqod qiladi. Hindistonda aholining joylashishi ancha notekisdir. Qadimdan dastlab daryo vodiylari va deltalaridagi, dengiz sohilidagi unumdor tuproqli pasttekislik hamda tekisliklar o'zlashtirilgan. Biroq hozirda ham aholisi siyrak va hatto aholisiz hududlar bor. Hindistonda urbanizasiya darajasi uncha yuqori emas. Mamlakatda 4,5 ming shahar bor. Buning ustiga katta shaharlar va «millioner» shaharlar soni muttasil o'smoqda. Hindiston katta shaharlar soniga ko'ra faqat Xitoydan orqada, «millioner» shaharlar (aglomerasiyalar) soniga ko'ra Xitoy va AQShdan orqadadir. Shaharliklarning mutlaq miqdoriga ko'ra Hindiston Xitoydan keyin ikkinchi o'rinni egallaydi. Shunga qaramay Hindiston aholisining asosiy qismi ko'proq kichik, biroq serodam (gavjum) qishloqlarda yashaydi. Ularning umumiy soni 600 mingga yaqin. 4. Davlat tuzumi. 1398-1399 yillarda Amir Temur tomonidan Hindistonning katta qismi bosib olinadi va Dehli saltanati o'zining ko'pgina vassalaridan ajralib, kuchsizlanib

qoladi. Zahiriddin Bobur 1526 yilda Dehlini bosib olib, mamlakat hududida XVIII asrgacha, ya'ni yevropaliklar tomonidan bosib olingunga qadar, o'zining rivojlanish cho'qqisiga erishgan buyuk imperiyaga asos soldi. Bu hududda o'z ta'sir doirasiga ega bo'lish uchun kurash Fransiya va Angliya o'rtasida kechdi va Angliyaning g'alabasi bilan tugadi. Britaniya tomonidan yangi mustamlakani o'zlashtirish XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida faollashdi. 1818 yilda hindlarning oxirgi qarshiligi sindirildi. XX asrning 40- yillarda Maxatma Gandi rahbarligidagi Milliy ozodlik harakati 1947 yili mamlakatning mustaqillikka erishishga olib keldi, lekin mamlakat ikki qismga Hindiston va Pokiston Islom Respublikalariga bo'lindi. Hindiston mustaqillikka erishgandan keyin 1960 yilda Xitoy, 1965 yilda esa Pokiston bilan harbiy majorolarga tortildi. (Jammu va Kashmir muammosi) Hindistonda XX asrning 80-90 yillarida bir necha marta diniy va miliy majorolar ham yuzaga keldi. Hindiston davlat tuzumiga ko'ra federativ respublika hisoblanadi. Mamlakat ma'muriy hududiy jihatdan 25 ta shtat va 7 ta ittifoqdosh hududga bo'linadi. 1950 yilda Hindiston Ijroiya hokimiyati prezident (davlat boshlig'i)ga va bosh ministr boshchiligidagi hukumatga tegishli. Qonun chiqaruvchi oliy organ ikki palatali parlament (sansad)ga tegishli. 5. Xo'jaligi. Hindiston mustaqillik yillarida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda katta yutuqlarga erishdi. Mamlakatda industrlashtirishni, tub agrar o'zgarishlarni muvoffaqiyatli olib bormoqda, kosmik dasturlarni amalga oshirmoqda. Shunga qaramay, Hindiston hamon juda katta tafovutlar mamlakati bo'lib qolmoqda. Mamlakat ishlab chiqarishning umumiy hajmi bo'yicha dunyoda 11- o'rinni egallaydi, biroq jon boshiga to'g'ri keladigan milliy daromad jihatidan 102- o'rinda turadi. Aholining 5 2 qismi ancha kambag'al yashaydi. Hindiston dunyoda yirik qoramol soni jihatidan birinchi o'rinni egallaydi, biroq go'sht mahsulotlari iste'mol qilish bo'yicha esa oxiri o'rinlardan birida turadi.

U temir yo'llarning uzunligi jihatdan Osiyoda birinchi o'rinda turadi, biroq bu yo'llarning yarmi tor izli yo'llardir. Hindiston fan texnika mutaxassislarining soni jihatidan faqat Rossiya bilan AQShdan keyin turadi, biroq bu yerda fan va texnikaning deyarli barcha sohalarida mutahassislarning chet davlatlarga ketib qloish hollari ko'plab kuzatilmoqda. Mamlakatda kino sanoati rivojlangan. Hindiston dunyoda kinofilmlar ishlash bo'yicha birinchi o'rinda turadi. (Yiliga 750- 800 ta kinofilm ishlab chiqariladi). A) Sanoati. Hindiston sanoat taraqqiyoti uchun zarur bo'lgan boy va xilma-xil tabiiy resurslarga ega. Rudali qazilmalari temir va marganes rudalarining hamda xromit, boksit va uran xom-ashyosining zahirasi ayniqsa katta. Ko'mir resurslari mamlakatni yoqilg'i bilan ta'minlamoqda, lekin kokslanuvchi ko'mir zahirasi ko'p emas. Hozirgi Hindiston faqat dastgohlar; teplovozlar, avtomobillar, traktorlar, televizorlar emas balki EHM, AES va kosmik tadqiqotlar uchun uskunalar ham ishlab chiqaradi. U atom sanoatining rivojlanishi darajasiga ko'ra dunyodagi rivojlanayotgan mamlakatlar orasida yetakchi o'rin tutadi. Mamlakatning Dekan yassi tog'ligining sharqiy chekkasida, Damodar vodiysida mamlakatning bosh ko'mir-metallurgiya bazasi shakllandi; uni ko'pincha, «Hindiston Ruri» deb ataydilar. Shu yerdagi Bokara shahrida yirik metallurgiya kombinati ishlab turibdi. Hindistonda qayta ishlash sanoat tarmoqlaridan mashinasozlik, ximiya yengil sanoat tarmoqlari jadal rivojlanmoqda. Yengil sanoatining yetakchi tarmoqlari ipgazlama va jun to'qish shuningdek, tikuvchilikdan iborat. Bularning barchasi eksportga ishlaydi. B) Qishloq xo'jaligi. Hindistonda faol aholining 5 3 qismi qishloq xo'jaligida band. Davlat ajratgan mablag'lar «Yashil revolyusiya» ning yutuqlaridan foydalanish natijasida g'alla ekinlari, ayniqsa bug'doyning yalpi hosil olishda va mamlakat o'zini don bilan

$deyarli ta'minlay boshladi; biroq aholining don istemoli darajasi juda past (jon boshiga 230-240 kg ga to'g'ri keladi). Hindiston hududining katta qismida tabiiy sharoit qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun qulay. Musson yomg'irlarining davriy ravishda takrorlanib turishi bir yilda ikki marta hosil olishga imkon beradi: yozgi mavsum («harif») da may oyida ekilgan ekinlar oktabrda yig'ib-terib olinadi, qishgi mavsum («rabi»)da noyabrda ekilgan ekinlar may oyida yig'ib-terib olinadi. Rabi mavsumida mamlakat hududining deyarli hamma joyida ekinlarini sug'orishga to'g'ri keladi. Dehqonchilik- ekin maydonlarining 4\5 qismi oziq-ovqat ekinlari (sholi, bug'doy, tariqning xilma-xil turlari) va dukkakli ekinlar bilan band. Sholi sohildagi pasttekisliklarda va Gang daryosining quyi oqimida ekiladi. Bug'doy Gang daryosining yuqori va o'rta oqimlarida sug'oriladigan yerlarda, asosan rabi mavsumida ekiladi; tariq ekinlariinng asosiy qismi Dekan yassi tog'ligida yetishtiriladi. Paxtaning asosiy qismi - Dekan yassi tog'ligining lava ustida tarkib topgan qora tuproqli shimoliy-g'arbiy qismida ekiladi. Bu tuproqlarda nam uzoq turadi paxta sug'orilmasdan yetishtiriladi. Shuningdek texnika ekinlaridan shakarqamish jut va moyli ekinlar yetishtiriladi. Moyli ekinlar orasida raps, kanakunjut va yer yong'oq alohida o'rin tutadi, bu ekinlar mahsulotining bir qismi eksport qilinadi. Sharqiy Himolay etaklarida asosan choy yetishtiriladi. Choy eksport qilinadigan asosiy ekin hisoblanadi. Chorvachilik- sohasida qo'ychilik muhim o'rin tutadi. Qo'ychilik, mamlakatning shimoli g'arbida rivojlangan. Hindiston qoramol soni jihatidan dunyoda birinchi o'rinda turadi, lekin qoramollarning deyarli hammasidan faqat ot- ulov sifatida foydalaniladi. V) Transporti. Mamlakatda temir yo'l, avtomobil, havo va dengiz transporti rivojlangan. Temir yo'llarning umumiy uzunligi 61850 km, avtomobil yo'llari uzunligi 1970000 km (shundan960000 km-qattiq qoplamali), ichki suv yo'llari 16180 kmni tashkil etadi. Hindistonda Bombey va Madras kabi yirik portlar ishlab turibdi.$

Turkiya

20.09.2019

0

77.5 KB

Похожие