Janubi-G‘arbiy Osiyoning umumiy ta’rifi - География - Рефераты

Janubi-G‘arbiy Osiyoning umumiy ta’rifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1555.5 KB

Janubi-G‘arbiy Osiyoning umumiy ta’rifi Janubiy-G‘arbiy Osiyo Yaqin va O‘rta Sharqning katta qismini egallab, Kichik Osiyo yariorolini, Armaniston va Eron tog‘ligini, Mesopotamiya pasttekisligini, Arabiston yarim- orolini, Kipr orolini, shuningdek Fors ko‘rfazi va Qizil dengizdagi qator kichik orollrni o‘z ichiga oladi.Janubi-G‘arbiy Osiyoni egallagan mamlakatlarning umumiy maydoni 6,8mln.km² yoki butun Osiyoning 15% maydoni.Janubi-G‘arbiy Osiyo mamlakatlarida 280mln. kishi yashaydi. Bu mintaqaning geografik o‘rni dunyoning uch qismi bir-biri bilan tutashgan joyda (Osiyo, Afrika, Yevropa), muhim havo yo‘llari va dengiz yo‘llari chorrahasida (Qora dengiz, Bosfor va Dardanell bo‘g‘zlari, Marmar dengizi,Egey dengizi, O‘rta dengiz, Suvaysh kanali, Qizil dengiz, Bobil-Mandab bo‘g‘ozi), shuningdek bu yerda boy neft konlarining mavjudligi uning katta iqtisodiy va strategik ahamiyatini belgilaydi. Janubi-G‘arbiy Osiyo yer sharidagi siyosiy jihatdan faol mintaqalardan biri hisoblanadi. Kishilik jamiyati rivojining hamma tarixiy pog‘onalarida murakkab iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlar, bu yerda buyuk imperiyalar va kichik davlatlarning bunyod bo‘lishi va tarqalib ketishi harbiy g‘alabalar va buzg‘unchiliklar natijasidir. 1869-yilda Suvaysh kanalining qurilishi, boy neft va metall ruda konlarining ochilishi, qishloq xo‘jalik xom ashyosi, mehnat resurslarining naqd arzon manbai – bularning hammasi mintaqaning iqtisodiy, siyosiy va harbiy-strategik ahamiyatini oshirdi, hamda imperialistlararo kurashning zo‘rayib ketishiga, asosan Angliya, Fransiya, keyinchalik Germaniya va AQSH o‘rtasida hududlarni bo‘lib olishga va uning siyosiy xaritasini o‘zgarishiga olib keldi. I Jahon urushidan so‘ng Janubi-G‘arbiy Osiyo mamlakatlarida milliy ozodlik harakatlari uchun kurash boshlandi. Birinchilardan bo‘lib mustaqillik uchun kurashda 1919-yil Afg‘oniston g‘alabaga erishdi. 1920-yil Eron suverentiteni qabul qildi, 1923- yil Turkiya Respublika deb e’lon qilindi.

II Jahon urushi mintaqanig siyosiy xaritasiga katta o‘zgarishlar olib keldi. Milliy ozodlik harakatlarining ko‘tarilishi natijasida 1943-yil Suriya va Livan, 1946-yil Iordaniya siyosiy mustaqillikka erishdi. Keyinchalik monarxiya tuzumi Iroq va Yamanda ag‘darib tashlandi. 1947-yil BMT Bosh Assombliyasi qaroriga binoan Buyuk Britaniya mustamlakasi bo‘l gan Falastin ikki davlatga: yahudiylar davlati – Isroil va arab davlati – Falastinga ajratildi. Biroq 1948-yil imperialistlar va sianistlarning kelishmovchiligi natijasida BMT qaroriga xilof ravishda Isroil Falastin davlati va Yerusalim hududining katta qismini bosib oldi. Isroilning birinchi agressiyasi ketidan yana uchta arab davlatlariga qarshi bosqinchilik urushi bog‘lanib ketdi. 1956-yilda u Misrga qarshi uch yoqlama agressiyaning qatnashchisi bo‘ldi (Angliya va Fransiya bilan birgalikda). 1967-yilda Misrga qarashli butun Sinay yarim orolini va Suriyaga qarashli G‘ulon tepaliklarini bosib oldi. 1973-yilda Misrga qarshi Isroilning to‘rtinchi urushi bo‘ldi. 1982-yildagi Isroil bilan bog‘liq beshinchi Yaqin Sharq urushi Livanda tinch Livan va Falastin aholisining tinchini buzgan zo‘ravonlik va qonli ko‘rinishi bilan farq qildi. Falastinning 3 mln. dan ortiq arab aholisi o‘z yeridan haydab chiqarildi, davlatchilik qonun huquqlaridan mahrum qilindi. BMT ning Isroil bosib olgan hududlarni ozod qilinishi haqidagi qaroriga qaramasdan ahvol oldingidak qolmoqda. 1960-yil KIpr Respublikasi tashkil topdi. 1961-yil Quvayt, 1967-yil YaXDR (1990-yil YaAR bilan birlashdi), 1971-yil Baxrayn, Qatar, BAA mustaqillikka erishdi. Siyosiy mustaqillikka erishgan Janubi-G‘arbiy Osiyo davlatlari oldida yangi, lekin kam ahamiyatga ega bo‘lmagan muammo-iqtisodiy musta qillikka erishish butun bo‘yi bilan ko‘ndalang turardi. Milliy iqtisodiyotni tashkil qilish va rivojlantirishda, xorijliklarning aralashuvidan ozod bo‘ lish da, ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlardagi kurash qiyin sharoitda kechdi. Mintaqa mamlakatlari davlat tuzumiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Inten siv ijtimoiy o‘zgarishlar yo‘lini tanlagan respublikalar – Afg‘oniston, Yaman, Suriya, Iroq, Livan. Monarxiya

tuzumi Saudiya Arabistoni, Iordaniya, Quvayt, Qatar, Baxrayn, Ummonda hali ham saqlanib qolgan. Janubi-G‘arbiy Osiyo siyosiy xaritasida quyidagi davlatlarni ko‘rish mumkin: Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Kipr, Isroil; arab davlatlari – Suriya, Livan, Iroq, Iordaniya, Saudiya Arabistoni, BAA, Qatar, Quvayt, Baxrayn, Yman, Ummon, Falastin. Tabiiy sharoiti va resurslari. Janubi-G‘arbiy Osiyo davlatlari quruq cho‘l, chalacho‘l va quruq tog‘li dasht mintaqasida joylashgan. Mintaqa hududining 60%i cho‘l landshafti bilan band. Shimolda keng chalacho‘l yassi tog‘ligi cho‘zilib yotadi. U asta-sekin tog‘lik bilan almashinadi. Bu tog‘lar foydali qazilmalarga boy. Mintaqaning asosiy boyligi, Arabiston yassi tog‘ligi, Mesopotamiya, Eron tog‘ligi va ba’zi bir boshqa viloyatlarda neft hisoblanadi. Kapitalistik va rivojlanayotgan mamlakatlarda qidirala yotgan barcha neft zahiralarining ⅔ qismi Janubi-G‘arbiy Osiyo mamla katlari xissasiga to‘g‘ri keladi. Bu mintaqaning neft konlari o‘zining qulay geologik sharoitda joylashganligi bilan, garizontlarning katta quvvati bilan, yuqori gaz bosimi va yuqori sifati bilan farq qiladi; mintaqadagi ¾qism neft quduqlardan otilib chiqadi. Yirik neft konlari Saudiya Arabistonining Govar va Dengiz Safaniyasida topilgan. Eronda asosiy konlar Fors ko‘rfazining shimoli- g‘arbiy sohilbo‘yida joylashgan. Iroqda eng muhim konlar Kirkuk va Zubayr hisoblanadi. Janubi-G‘arbiy Osiyo mamlakatlari ichida ko‘mirga Turkiya, misga Eron va Kipr, rux, qo‘rg‘oshin va xromga Turkiya va Eron, oltinga Saudiya Arabistoni, mineral tuzlarga Isroil va Iordaniya, oltingugurtga Iroq boy.

Janubi-G‘arbiy Osiyoning tabiiy xaritasi. Mintaqa bu qismining iqlimi- subtropik-kontinental, quruq uzoq davom etuvchi yoz va qisqa yomg‘irli qish. O‘simliklari dasht va chala cho‘l xarekterida, faqat tog‘larning nam yon bag‘rlarida keng bargli o‘rmonlar o‘sadi. Mintaqaning janubiy qismi uchta viloyatga bo‘linadi: Levant, Arabiston yarim oroli, Mesopotamiya pasttekisligi. Levant O‘rta dengiz sohilbo‘yidagi tor polosa bo‘lib, Arabistondan Suriya-Falastin tog‘lari bilan ajralib turadi. Meridional yo‘nalishda cho‘kma cho‘zilib yotadi, unda O‘lik dengiz joylashgan, u dengiz sathidan 392m pastda joylashgan va Iordan daryosi oqadi. Levant iqlimi- O‘rtay dengiz iqlimi. Arabiston yassi to‘g‘ligi deyarli butun Arabiston yarimorolini egal laydi va o‘zida cho‘lni ifodalaydi. Mesopotamiya pasttekisligi- qurg‘qchil viloyat, lekin u mintaqa hayotida katta rol o‘ynovchi Tigr va Yefrot daryolari bilan sug‘oriladi. Aholisi. Janubi-G‘biy Osiyo mamlakatlarida 280mln. kishi yashaydi. Bu mintaqa dunyoning aholi siyrak joylashgan qismidir. Aholining o‘rtacha zichligi 1km²da 24 kishi, Livanda birmuncha zich-1km²da 355 kishi, Saudiya Arabistonida esa 1km²10 kishi. Aholi zich joylashgan joylar dengiz sohil bo‘yida, daryo vodiylarida va ancha nam tig‘oldi rayonlarida kuzatiladi. Janubi- G‘arbiy Osiyoda nafaqat katta siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar yuz berdi, balki demografik siljishlar ham yuz berdi.Tabiiy o‘sish

hisobiga aholi tez ko‘paymoqda. Shahar va qishloq aholisi o‘rtasida o‘zgarishlar bo‘ldi. Shaharlar intensiv o‘smoqda. Janubi-G‘rbiy Osiyo davlatlari aholisining milliy tarkibi bir xil, ko‘p chiligini arablar tashkil qiladi. Undan tashqari yirik milliy guruhlardan-turk, fors, afg‘onlar. Bu yerda yana kurdlar, ozorlar, jugutlar, greklar, tojiklar, arman va boshqa xalqlar yashaydi. Aholining katta qismi islom diniga e’tiqod qiladi. Islomning ikki asosiy yo‘nalishi-sunniylik va shialik tarixan tarkib topgan. Islomda bosh yo‘nalishni sunniylik egallaydi. Eron, Iroq, Yamanda shialar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Livanda 50%gacha bo‘lgan aholini xristianlar tashkil qiladi. Xo‘jaligining umumiy ta’rifi. Janubi-G‘arbiy Osiyo davlatlarida dunyo imperializmining uzoq vaqt hukumronligi ularning iqtisodiy rivoj lanishiga katta to‘sqinlik qildi. Bu mintaqadagi ko‘pgina mamlakatlar siyo siy mustaqillikka erishgandan keyin iqtisodiyotidagi mustamlaka asorat larini yoqotish uchun kurashga kirishdilar. Milliy iqtisodiyotni rivoj lan tirishda ko‘pgina mamlakatlar katta iqtisodiy va texnik yordam ko‘rsat dilar. Bu mamlakatlarning ko‘pchiligida sanoat o‘sdi. Turkiya, Iroq, Suriya agrar davlatdan agrar-sanoat mamlakatiga aylandilar. Sanoati. Janubi-G‘arbiy Osiyo mamlakatlari sanoatida neft sanoati yetakchi o‘rinni egallaydi. Mintaqa mamlakatlaridagi neft konlari yuqori mahsuldorligi bilan farq qiladi. 1960-yil (OPEK)-neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti tuzildi.1968-yil (OAPEK) arab neft qazib chiqaruvchi mamlakatlarni o‘z ichiga olgan mintaqaviy neft tashkiloti tuzildi. Bularning tashkil qilinishi bu davlatlar suverenitetini mustahkamlash yo‘lida va hususiy neft resurs lari ustidan nazorat o‘rnatishda muhim qadamlar bo‘ldi. Bu tashkilot neft bahosi ustidan nazoratni o‘z zimmasiga oldi. 1970- yillrda neftning bosh lang‘ch bahosi bir necha marta oshdi. O‘z navbatida neftdan keladigan daromad ham o‘sdi. Bu esa qator mamlakatlarda milliy iqtisodiyotni mab lag‘ bilan ta’minlashga imkon berdi. Neft sanoati bilan bir

qatorda tog‘-kon sanoati, shuningdek qora va rangli metallurgiya, metalni qayta ishlash sanoati ham rivojlandi. Qishloq xo‘jaligi. Janubi-G‘arbiy Osiyo mamlakatlari ko‘pchiligining milliy iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi yetakchi tarmoq hisoblanadi. Unda mamlakatlar aholisining ko‘pchiligi band. Qulay tabiiy sharoit va sug‘o riladigan yerlardan bir yilda 2-3marta hosil olinishiga qaramasdan bu mintaqaning qishloq xo‘jaligi qoloq, kam mahsuldorligicha qolmoqda. Irri gatsiya-meliorativ ishlar, shuningdek yangi yerlarni o‘zlashtirish cheklan gan miqyosda olib borilmoqda. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosil dorligi past va yalpi hosil darajasi ham past. Qishloq xo‘jaligi rivojlanish yo‘lidagi eng katta to‘siq qoloq agrar munosabatlar hisoblanadi. Mintaqa dehqonchiligida asosiy yo‘nalish subtropik o‘simliklar yetishtirish hisoblanadi. Sug‘oriladigan yerlarda, ko‘p yog‘n tushadigan O‘rta dengiz sohilbo‘ylarida mevalar, sitruslar, uzum, poliz ekinlari, qand lavlagi, paxta, sholi yetishtiriladi. Iroq janubida va Saudiya Arabistonida xurmo palmasi va shakarqamish, Arabiston yarim orolining janubida kofe yetishtiriladi. Donli ekinlar yetishtirishda Turkiya va Eron yetakchi o‘rinni egallaydi. Molar boshi jihatidan qo‘y va echkilar ustun turadi. Transporti. Hamma transport turlari ichida yetakchi o‘rinni tashqi aloqalarda, ya’ni muhim xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan dengiz transporti egallaydi. Havo transporti muhim rol o‘ynaydi; mintaqa xalqaro havo yo‘llari chorrahasida joylashgan. Temir yo‘llar transporti kam rivojlangan. Ichki yuk tashishda avtomobil yo‘llari katta ahamiyatga ega. Quvur transporti ham rivojlangan. Yirik neft quvurlari Ras-Tannura-Sayda, Kirkuk-Sayda. Bu neft quvurlari Fors ko‘rfazi sohilini O‘rta drngizi portlari bilan bog‘laydi.

ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1. Алиев М. Г. , Ишанходжаева Д. А. , Хачиев Г. А. Экономи ка и финанс ы регионов мира в цифрах сравнения. – Т. , 2003. 2. Вавилова Е. В. Экономическая и социальная география мира. Учебное пособие. – М. , 2006. 3. Soliyev A . , Muhammadaliev R . . Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. –T., 2005. 4. Soliyev A., Ahmedov E., Muhammadaliyev R. va b. Mintaqaviy iqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma. – T. : Universitet, 2003. 5. Социально – экон омическая география зарубежного мира. Под ред В. В. Вольского –М.: Крон-пресс, 2003. 6. Социально – экономическая география зарубежного мира. – Дрофа , 2001. 7. Энциклопедический справочник Страны мыра. – Смоленск : Русич , 2002. 8. Страны и на роди. Восточная и централная Азия. –М.: Мысль 1982. 9. Страны и народи Юго-Восточная Азия. –М.: Мысль, 1982.

Похожие

Arab mamlakatlarining umumiy ta’rifi

Yevrosiyo har bir tabiiy geografik o’lkasining umumiy ta’rifi

Janubi Sharqiy Osiyo davlatlari

Markaziy Osiyoning sanoati

Osiyoning tabiat zonalari