Ташқи иқтисодий алоқаларнинг географик жиҳатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

827 KB

Скачать

Ташқи иқтисодий алоқаларнинг географик жиҳатлари REJA: 1.Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви 2.Ташқи алоқаларнинг асосий тамойиллари ва йўналишлари 3.Ташқи иқтисодий алоқаларда инсон омили 4.Ишлаб чиқариш ва ташқи иқтисодий алоқалар Ташқи иқтисодий алоқалар географияси

Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви ва ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши Ташқи иқтисодий алоқалар жаҳон иқтисодиётининг, аввало ташқи савдонинг ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Ташқи савдо жуда қадим-қадимларда вужудга келган бўлиб, натурал хўжалик юритишга асосланган жамиятларда унинг тараққиёти жуда паст суръатларда юз берган. Халқаро савдонинг ривожланишига товар-пул муносабатлари тараққиётнинг чуқурлашиши ва кенгайиши жуда катта таъсир кўрсатди. Бунда мустақил давлатларинг вужудга келиши, улар ўртасида ва ҳар бир мамлакат ичида савдо алоқаларининг ривожланиши муҳим роль ўйнади. Йирик саноатнинг барпо қилиниши ишлаб чиқариш кучларида инқилобий ўзгаришларга сабаб бўлди ва халқаро савдода янги босқичнинг бошланишига олиб келди. Янги транспорт воситалари, шу жумладан, материклараро йирик денгиз кемаларининг барпо қилиниши ташқи савдо айланмасини бир неча ўн ва юз баробар ошишига сабаб бўлди. Ташқи савдо халқаро иқтисодий муносабатларнинг энг ривожланган шаклидир. Унинг аҳамияти хусусий мулкка таянган ишлаб чиқариш усулининг асоси бўлган жаҳон бозорининг ташкил бўлиши ва ривожланиши, иқтисодиёт тармоқларини жаҳон мамлакатларида нотекис ривожланиши оқибатида юқори даражада тараққий этган тармоқлар маҳсулотларини хорижий давлатларга чиқарилиши, ишлаб чиқариш миқёсини, аҳолининг сотиб олиш имкониятлари чекланганлигига қарамасдан, чексиз кенгайиши натижасида ҳар бир мамлакат тадбиркорлари ва ишбилармонларини ташқи бозорни эгаллаш учун кураш олиб бориши билан боғлангандир. Шундай қилиб, айрим мамлакатларни ўз ташқи иқтисодий алоқаларини ривожлантиришдаги манфаатлари маҳсулотларини бозорга чиқариш талаби, маълум турдаги товарларни четдан олиб келиш зарурияти ва ниҳоят, ривожланган мамлакатларда мавжуд арзон ишчи кучи ва хом ашёдан фойдаланиш асосида нисбатан кўпроқ фойда олишга интилиш билан боғланган.

Ташқи иқтисодий алоқаларнинг ХХ асрнинг иккинчи ярмида ривожланишида ФТИ ва ФТТ нинг аҳамияти беқиёсдир. ФТТнинг бевосита таъсири натижасида, янги тармоқлар ва ишлаб чиқариш йўналишлари вужудга келди, янги материаллар барпо қилинди. Бу эса ўз навбатида, ТИАни ривожланишини яна ҳам илдамлаштирди. ФТИ халқаро миқёсда ихтисослашув ва кооперациялашув жараёнларини кенг тарқалиши ва ишлаб чиқаришга тадбиқ этилишига, қайта ишловчи саноатни тез суръатларда ривожланишига ва мана шу асосда мамлакатлар ўртасида товар айирбошлашнинг кескин ўсишига замин яратди. Ундан ташқари, капитал экспорти ва жуда кўп мамлакатлар ҳудудида жойлашган ТМК ларнинг тез ривожланиши ҳам ташқи иқтисодий алоқаларга мамлакатлар ўртасида товар айирбошлашга жуда катта таъсир кўрсатмоқда. ФТИ таъсирида ТИА таркибида жиддий ўзгаришлар юз берди. Аввало, фанталаб маҳсулот, тайёр буюмлар ва хизматлар салмоғи кескин кўпая бошлади. Бунинг натижасида, ҳозирги вақтга келиб тайёр маҳсулотлар улуши жаҳон товар айирбошлаш ҳажмининг учдан икки қисмини ташкил этмоқда. Ҳозирги вақтда ТИА нинг ривожланишида глобаллашув жараёни каби катта ўзгаришларга сабаб бўлаётган бошқа жараён ва омилни топиш қийин бўлса керак. Глобаллашув жараёни жаҳон таррақиётининг муҳим жиҳати, омили бўлиб қолди. Глобаллашув ҳаётнинг барча жабҳаларига, жумладан, жаҳон иқтисодиёти ва сиёсатига, ижтимоий соҳага, маданият ва маънавиятга, экологияга, хавфсизликка ўз таъсирини кўрсатмоқда. Мазкур жараённинг ташқи иқтисодий муносабатларга, ташқи савдога кўрсатаётган таъсири ҳам беқиёс ва бетакрордир. Бутун жаҳон савдо ташкилотининг маълумотларига биноан, ХХ асрнинг 90-йилларидан бошлаб дунё миқёсида ишлаб чиқаришнинг ривожланиши жаҳон савдоси билан узвий алоқадор бўлмоқда. Глобаллашув жараёни байналминаллашув жараёни билан узвий алоқадор. Ушбу жараён ички ва ташқи йўналишларда ривожланиб, кенгайиб бормоқда. Ички йўналишда мазкур жараён хорижий товарлар, капитал, хизматлар, технология ва ахборотлардан ички истеъмол соҳасида фойдаланиш миқёсининг кенгайиши билан

ифодаланса, ташқи йўналишда мамлакатларни жаҳон бозорига йўналганлиги билан ажралиб туради. Ана шу жараёнларнинг оқибатида давлатлар ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг кучайиши билан бир навбатда, бозорларни ҳудудий ва институционал миқёсда интеграциялашуви юз бермоқда. Глобаллашув манбалари қаторида жаҳон бозори ва ташқи иқтисодий алоқалар фаолиятига таъсир кўрсатувчи технологик тараққиёт жуда муҳим аҳамият касб этади. Технологик тараққиёт транспорт ва коммуникация сарф харажатларини кескин камайишига, ахборотларни қайта ишлаш, сақлаш ва улардан фойдаланиш даврининг қисқаришига олиб келмоқда. Бунда электрон почта, интернет ва бошқа замонавий тизимларнинг ҳаётга тадбиқ этилиши катта роль ўйнамоқда. Глобаллашувнинг иккинчи манбаи иқтисодиётнинг эркинлашуви, шу жумладан, савдонинг эркинлашуви билан боғланган. Иқтисодиёт ва савдонинг эркинлашуви протекционистик сиёсатни чеклаш ва жаҳон савдосини нисбатан эркин бўлишига олиб келмоқда. Бунинг натижасида тарифлар сезиларли тарзда пасайтирилди, товарлар ва хизматлар билан савдо қилишда мавжуд чекловларнинг аксарият қисми бартараф этилди. Эркинлаштириш борасидаги бошқа чора тадбирлар капитал билан ишлаб чиқаришнинг бошқа омиллари ҳаракатининг илдамлашишига сабаб бўлди. Глобаллашув ва байналминаллашув жараёнларининг учинчи манбаи бўлиб, трансмиллийлаштириш феномени , яъни транс миллий корпорацияларнинг (ТМК) вужудга келиши, кўпайиши ва ривожланиши ҳисобланади. ТМКлар глобализация натижаси ва бир вақтнинг ўзида ушбу жараённинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи сифатида намоён бўлмоқда. Уларнинг ташқи иқтисодий алоқалардаги натижаси қатор ТМКлар фаолияти билан белгиланмоқда. Глобаллашув жараёни кейинги 15-20 йилда капитал, технологиялар ва товарлар, меҳнат бозорларини кенг қатламли, бир бири билан ўзаро алоқадор ТМКларга интеграциялашуви натижасида яна ҳам тезлашди ва чуқурлашди. Бозор иқтисодиёти ва эркин савдо тизимини баҳолашдаги якдилликни глобаллашувнинг тўртинчи манбаи сифатида кўрсатиш мумкин. Бундай якдиллик

1978 йилда Хитойда иқтисодий ислоҳотлар эълон қилингандан кейин, Марказий ва Шарқий Европа давлатларида ва ундан кейинги даврда эса собиқ иттифоқ мамлакатларида амалга оширилаётган сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларда ўзининг ёрқин ифодасини топмоқда. Ушбу мамлакатлар ва уларни қўллаётган халқаро ташкилотлар ҳамда бозор иқтисодиёти ривожланган Ғарб мамлакатлари ўзларининг асосий эътиборини бозорга ўтишнинг уч шартига йўналтирмоқда: макроиқтисодиётни барқарорлаштириш, баҳоларни эркинлаштириш ва давлат корхоналарини хусусийлаштиришга. Шу вақтнинг ўзида собиқ иттифоқ республикалари ўрнида ҳосил бўлган давлатларнинг кўпчилигида бозор институтларини шаклланишига кам аҳамият берилаётганлигини таъкидлаш лозим. Бунинг оқибатида етарли даражада рақобат муҳити вужудга келмаяпти ҳамда интеграциялашаётган аралаш иқтисодиётда давлатнинг алоҳида роли ҳисобга олинмаяпти. Ваҳоланки, “глобал иқтисодий структура”ларнинг ҳар қандай фаолияти ҳозирги вақтда ҳам, яқин келажакда ҳам самарали фаолият кўрсатаётган давлат механизмини алмаштира олмайди. Глобаллашувнинг бешинчи манбаи маданий ва маърифий тараққиёт билан боғланган. Интеграциялашган гуруҳларда оммавий ахборот воситалари, санъат ва маданиятнинг ривожланишида кузатилаётган яқинлашиш, инглиз тилининг ягона муомала тилига айланиши миллий маданият ўрнини интеграциялашган маданият эгаллаётганлигини билдирмоқда. Глобаллашувнинг асосий соҳаси бўлиб, халқаро иқтисодий тизим ёхуд жаҳон иқтисодиёти, унда амалга оширилаётган ишлаб чиқариш, алмашиш ва истеъмол муносабатлари ҳисобланади. ХХ I аср бошида жаҳон иқтисодиёти ўзида 230 сиёсий-маъмурий бўлакни, шу жумладан, 190га яқин давлатни жамлаган мураккаб таркибга эга бўлган тизимга айланган. 1 Глобаллашув барча мамлакатлар иқтисодиётига сезиларли таъсир кўрсатмоқда. У товарлар ва хизматлар ишлаб чиқариш, ишчи кучидан фойдаланиш, инвестициялаш, янги технологиялар тадбиқ этиш каби барча жараёнларда ўз ифодасини топмоқда. Мазкур жараёнларга боғлиқ 1 Экономическая социальная и политическая география мира. Регионы и страны. Учебник под ред. Проф С. Б. Лаврова и доц Н. В. Каледина. М.: Гардарики, 2002. 893- 905 б.

ҳолда ишлаб чиқаришнинг самарадорлиги, меҳнат унумдорлиги ва рақобатбардошлик шаклланмоқда. Юқорида қайд қилиб ўтилганидек, глобаллашув жараёни ташқи иқтисодий муносабатларда, шу жумладан, ташқи савдо ва инвестициялашда, айниқса, катта ўзгаришларга сабаб бўлмоқда. Зеро, қатор мамлакатларда ишлаб чиқариш ва истеъмол кўп жиҳатдан уни хом ашё ва энергия манбаи билан таъминланишига боғлиқ бўлса, бошқа туркум мамлакатларида ушбу ҳолат капитал, истеъмол моллари ва ишчи кучи импорти билан белгиланмоқда. Халқаро муносабатларда вужудга келган мазкур вазият дунё миқёсида молиявий оқимлар ва хизматларнинг халқаро юклар ташиш ҳажмини кўпайтиришни ва коммуникациялар тармоғини кенгайтиришни талаб қилмоқда. Шу вақтнинг ўзида ривожланган мамлакатлар даромадининг 20% ва ривожланаётган давлатлар даромадининг учдан бир қисми бевосита экспортга боғлиқ. Айрим баҳоларга биноан, дунёда қайта ишловчи саноатда банд аҳолининг 40% - 45% ва хизмат соҳасида банд аҳолининг 10-12% бевосита ёки билвосита ташқи савдо билан алоқадордир. Ташқи савдо эса, дунё миқёсидаги даромаднинг қайта тақсимланишининг асосий воситачиси бўлиб қолмоқда. Глобаллашув миллий иқтисодиётларга, уларнинг ҳолати ва таркибига, экспорт–импорт муносабатларига, инвестициялаш ҳажми ва таркибига жуда катта таъсир кўрсатмоқда. 2 Аввало, жаҳон савдосининг ривожланиш суръатларидан ҳам устун суръатларга эга бўлган тўғри хорижий инвестицияларни назарда тутиш лозим. Дарҳақиқат, ушбу капитал қўйилмалар замонавий технологияларни трансфертлашда, саноатни реструктуризациялашда, глобал миқёсдаги корхоналарни барпо қилишда ҳал қилувчи роль ўйнамоқда. Тўғри хорижий инвестициялар технология инновацияларга ҳам жуда катта таъсир кўрсатмоқда. Янги технологияларсиз глобаллашув жараёнини, глобаллашув билан узвий алоқадор бўлган рақобатсиз янги технологияларни барпо қилишни ва уларни мамлакатлар ўртасида тарқалишини тасаввур қилиш мумкин эмас. 2 Осьмова М. Н. ва бош=алар . Глобализация мировой экономики и устой чи вое развития как императив современного этапа человеческой цивилизации. М.: ТЕИС,2001 39-40 б.

Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви натижасида хизматлар, шу жумладан, молиявий, ҳуқуқий, бошқарув, ахборот соҳаларидаги хизматлар билан савдо қилиш ҳажми кескин ўсмоқда. Ҳозирги вақтда хизматлар савдоси халқаро савдо муносабатларининг асосий омилига айланди. Агар 1970 йилда хизматлар экспорти билан хорижий инвестицияларнинг учдан бир қисми алоқадор бўлган бўлса, ушбу кўрсаткич ҳозирда 50%га етди. Яъни интеллектуал капитал жаҳон бозорида энг муҳим товарга айланди. Ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши ва кенгайишида фан-техника инқилоби ва фан-техника тараққиёти ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Фан-техника инқилоби халқаро меҳнат тақсимотини яна ҳам чуқурлашишига ва фанталаб маҳсулот билан алмашинишнинг тезлаштиришга сабаб бўлди. Ушбу жараёнлар таъсири остида товарлар экспорти таркибида катта ўзгаришлар юз берди. Агар ХХ аср 90- йилларигача халқаро савдо асосан хом ашё билан олиб борган бўлса, ундан кейинги даврда тайёр буюмлар салмоғи тинимсиз ўсиб борди ва 2002 йилда жаҳон товар айланмасининг учдан икки қисмини ташкил этди. Янги тармоқлар ва ишлаб чиқариш йўналишларининг вужудга келиши қатор мамлакатларни ёқилғи ва хом ашёнинг баъзи бир турларига, жумладан, рангли металлар, нефтъ ва газга бўлган эҳтиёжларининг ўсишига олиб келди. Чунончи, АҚШ эҳтиёжларини қондиришда импортнинг улуши метали бўйича 85%га, марганец бўйича 100%, бокситлар бўйича 96%, никель бўйича 75%га тенг. Бундай ҳолат Ғарбий Европа мамлакатларига ва Японияга ҳам хос. Маълумки, ХХ асрнинг 90-йилларигача бўлган даврда хорижий инвестицияларнинг аксарият қисми иқтисодий қолоқ мамлакатларга, уларда мавжуд экспорт тармоқларга йўналтирилган. Ҳозирги вақтда вазият кескин ўзгарди. Инвестициялар саноати ривожланган бир мамлакатдан бошқа мамлакатга, занжирсимон йўналишда тадбиқ этилмоқда. Бу эса, ишлаб чиқариш ва капитални байналминаллашувини яна ҳам кучайишига сабаб бўлмоқда. ТМКларни бир бирига кириб бориши натижасида интеграциялашувнинг янги шакли – альянслар сони борган сари кўпайиб бормоқда. Масалан, Япониянинг “Фудзису” компьютер фирмаси “Тексас инструменте”, “Сименс” ва “Хитачи” компаниялари билан

ҳамкорликда фаолият кўрсатмоқда. Ана шу омилларнинг бевосита ва билвосита таъсири остида халқаро товар айирбошлаш ҳажми жуда юқори даражага етди. Юқорида кўрсатилган омиллар таъсирида халқаро товар айирбошлаш ҳажми қисқа тарихий давр ичида яъни, 1970-2002 йилларда 17 мартага ўсди. Ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши маҳсулотни ташқи бозорга чиқариш билангина асосланмасдан балки, маълум турдаги товарларни хориждан олиш билан ҳам боғлангандир. Ташқи бозор айниқса, ривожланаётган мамлакатлар учун катта аҳамият касб этади. Чунки, бундай мамлакатларнинг кўпчилиги чекланган ички бозорга эга. Ташқи иқтисодий алоқаларни ФТИ даврида ривожланишида самарали замонавий техника ва технологиялардан, лицензиялар ва “ноу – хау”ларни харид қилиш йўли билан фойдаланиш сезиларли ижобий ўзгаришларга олиб келмоқда. Бу ўринда ривожланган давлатлар салмоқли ҳаракатларни амалга ошираётганлигини таъкидлаб ўтиш жоиздир. Жумладан, 2002 йилда Япония, ГФР ва Францияда лицензиялар харид қилишга кетган ҳаражатлар уларни сотишдан олинган даромадлардан юқори бўлди. ФТИ таъсирида мамлакатлар ўртасидаги савдо алоқалари борган сари мураккаблашиб, кенгайиб бормоқда. Мана шундай ташқи иқтисодий алоқалар заминида умумжаҳон хўжалик алоқаларининг мажмуали тизими ҳосил бўлмоқда. Ташқи иқтисодий алоқаларнинг асосини ҳанузгача савдо эгаллаб келмоқда. Лекин унинг ТИА даги аҳамияти ва салмоғи йил сайин камайиб бормоқда. Яқин келажакда, йирик олим ва мутахассисларнинг башоратига кўра, халқаро меҳнат тақсимоти чуқурлашишда, ривожланишда давом этади. Ривожланган мамлакатларнинг иқтисодиёти ташқи ишлаб чиқарувчиларга асосланишда давом этади. Бу хом ашё ва ресурслар етказиб берувчи тармоқларга, айниқса кўпроқ хос бўлади. Ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиёти асосан экстенсив йўналишда ундирувчи саноатга таянган ҳолда ривожланади.

Бозор иқтисодиёти шароитида ташқи иқтисодий алоқаларнинг асосий тамойиллари ва йўналишлари Мамлакат ички бозорини шаклллантириш ва Ўзбекистон иқтисодиётини қайта қуриш жаҳон хўжалигига бирлашишга интилиш жараёни билан узвий боғлиқдир. Бунда ривожланган мамлакатлар иқтисодиётига хос моделлар, иқтисодий муаммоларни бартараф этиш тажрибалари ва ютуқлари ички иқтисодиётнинг юксалишида муҳим омил сифатида намоён бўлади.Ўзбекистон чет элдан қўшимча моддий-молиявий ресурсларни ва бошқарув тажрибасининг илғор ютуқларини иқтисодиётга жалб этиш мақсадида , ташқи иқтисодий алоқаларнинг барча шаклларини ривожлантирмоқда. Буларнинг барчаси аҳолининг хилма-хил ва юқори сифатли товарларга бўлган талабини қондиришга, хизматлар соҳасини хорижий тажрибалар асосида ривожлантириш, қўшимча иш ўринларини ташкил этиш ва аҳолининг иш билан таъминланишини яхшилашга эришиш, хорижий мамлакатларнинг интеллектуал, маданий ва тарихий қадриятларидан баҳраманд бўлишга йўналтирилгандир. Бироқ, республика иқтисодиёти тармоқларида туб ислоҳотларни амалга ошириш, барқарор иқтисодий муҳитни яратиш, жаҳон хўжалигига бирлашиш ва унда ўз мақомига эга бўлиш учун иқтисодиётда таркибий ўзгаришни ҳосил қилиш учун устувор тармоқларга замонавий тажриба ҳамда технологияларни олиб кириш лозим. Шу мақсадда қуйидаги тамойилларга алоҳида эътибор қаратиш лозим деб ҳисоблаймиз:  Жаҳон хўжалигида етакчи мақомга эга бўлган давлатлар хўжалигига хос хусусиятлар ва тамойилларни чуқур таҳлил этиш;  иқтисодиётда ихтисослашган тармоқларнинг экспорт салоҳиятини оширишдаги муаммоларни тадқиқ этиш ва бартараф этишда жаҳон тажрибасига таяниш;

 ривожланган ва ривожланаётган давлатлар билан амалга оширилган экспорт ва импорт муносабатларида “мониторинг” тизимини шакллантириш;  экспортга йўналтирилган тармоқларни ривожлантиришда мамлакат ресурс салоҳиятига таяниш;  ташқи иқтисодий алоқаларни ривожлантиришда мамлакатнинг иқтисодий географик ўрни ва ташқи иқтисодий фаолият географиясига аҳамият бериш. Ҳуқуқий демократик жамият қуришнинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий тараққиёти мамлакат иқтисодиёти, ундаги соҳа ва тармоқларда бири-бирини тўлдирувчи ҳамжиҳатликни, ўз бюджетини маблағлар билан молиялаш, аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш тамойилига амал қилиш, янги авлод келажаги учун майда элементларга қадар ечимини топиши лозим бўлган муаммоларни ҳал этиш имконини бермоқдаки, бу ҳол янги ислоҳотлар даврининг бошланиши учун кенг йўл очмоқда. Иқтисодиётда ҳалқаро тенг манфаатли ҳамкорликни ўрнатишга интилиш орқали Ўзбекистон янги ишлаб чиқариш муносабатларида, иқтисодий барқарорлик ва товар айирбошлашда халқаро тамойилларга риоя этмоқда. Саноат ишлаб чиқаришида янги турдаги маҳсулотларнинг пайдо бўлиши маҳаллий аҳолининг ҳаётий ва ижтимоий эҳтиёжларини қаноатлантириш билан бирга, қўшни давлатлар ички бозорларига рақобатбардош, истеъмол талабларини қондирадиган маҳсулотлар чиқариш имконини берди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш технологияси юқорилиги жиҳатидан жаҳонда ўзига хос нуфузга эга давлатлар билан ҳамкорлик мамлакатимиз қишлоқ аҳолисининг иш билан бандлиги даражаси ва экспорт салоҳияти ортиши учун хизмат қилмоқда. Президент И.Каримов “...экспорт имкониятини кенгайтириш, жаҳон бозорига кириб бориш учун аввало, қимматбаҳо хом ашёни қайта ишлаш негизида тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчи қўшма корхоналарни ривожлантириш зарур. Хорижий шериклар билан биргаликда замонавий ихчам корхоналар барпо этиб, уларни

меҳнат ресурсларининг манбалари бўлмиш қишлоққа яқинлаштириш лозим” 3 - деб таъкидлагани бу борадаги муҳим таклиф ҳисобланади. Илгари Ўзбекистон ташқи савдо алоқаларининг энг муҳим йўналиши - экспортнинг 83 фоиздан зиёдроқ қисми собиқ Иттифоқ республикалари билан амалга оширилган бўлса, 2003 йилги маълумотларга кўра, ушбу кўрсаткичнинг 74 фоизга тенг қисми узоқ хориж билан ва фақат 26 фоизга тенг қисми яқин хориж билан амалга оширилмоқда 4 . Мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ, ташқи алоқаларни кенгайтириш, мамлакатимиз экспорт имкониятларини рағбатлантириш мақсадида, муҳим меъёрий ҳужжатлар қабул қилинганлиги ташқи иқтисодий алоқаларни эркинлаштириш йўлида қўйилган муҳим қадам бўлди.Бу соҳада Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ташқи савдо фаолиятини рағбатлантириш, хорижий инвестицияларни жалб қилиш ва ҳимоя қилиш тўғрисида”, “Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”, “Давлат солиқ ва божхона қўмитасини ташкил этиш тўғрисида”, “ Экспорт-импорт операциялар устидан валюта назоратини қўллаб- қувватлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармонлари ва бошқалар муҳим аҳамият касб этмоқда. 2000 йил 26 майда “Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги Қонунга ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш ҳақида Олий Мажлиснинг 77-11-сонли қарори қабул қилиниши шулар жумласидандир. Шунга кўра, ташқи иқтисодий фаолият деганда, Ўзбекистон Республикаси юридик ва жисмоний шахсларининг хорижий давлатлар юридик ва жисмоний шахслари, шунингдек, халқаро ташкилотлар билан ўзаро фойдали иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва ривожлантиришга қаратилган фаолияти тушунилади. Ўзбекистонда ташқи иқтисодий фаолиятнинг асосий принциплари қуйидагилардан иборат:  ташқи иқтисодий фаолият субъектларининг эркинлиги ва иқтисодий мустақиллиги; 3 Каримов И.А. Ызбекистон буюк келажак сари. Тошкент. “Ызбекистон”. 1998, 146 бет 4 +аранг: Статистическое обозрение Республики Узбекистан за 2003 год. Госкомитет Республики Узбекистан по статистике. Т., 2004. ст. 11.

 ташқи иқтисодий фаолият субъектларининг тенглиги;  савдо иқтисодий муносабатларни амалга оширишда камситишларга йўл қўйилмаслиги;  ташқи иқтисодий фаолиятни амалга оширишда ўзаро манфаатдорлик;  ташқи иқтисодий фаолият субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари давлат томонидан ҳимоя қилиниши.Ташқи иқтисодий алоқаларни ҳуқуқий тартибга солишда махсус қонунлар билан бирга, фуқаролик қонунчилик қоидалари (Фуқаролик кодексининг 1–4- ва 6- бўлимлари), мулкчилик, ер ва ер ости бойликлари, корхоналар ва тадбиркорлик фаолияти тўғрисидаги умумий қонун ҳужжатлари, шунингдек, акциядорлик, банк, солиқ ва бож қонунчилиги муҳим аҳамиятга эгадир. Ташқи иқтисодий алоқаларни амалга оширишнинг асосий тамойиллари тартиби Ўзбекистон Республикасининг “Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги қонунида мустаҳкамланган. Ушбу қонун ташқи иқтисодий алоқалардаги қатнашчиларнинг ҳуқуқлари, манфаатлари ва мол- мулки халқаро ҳуқуқнинг умумий мулкчилик шаклларидан қатъий назар, ҳимоя қилинишини таъминлаб, республика иқтисодиётининг жаҳон иқтисодий тизимига қўшилишининг ҳуқуқий асосини яратади. Қонунни амал қилиши ташқи иқтисодий алоқаларнинг барча турлари ва шаклларига, шу жумладан, иқтисодий, илмий-техник, маданий ҳамкорликка, кадрлар тайёрлашга, ташқи ва чегара савдосига, суғуртага, банк, транспорт операцияларига, туризм ва халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасидаги бошқа фаолиятларга тадбиқ этилади. Қонунга кўра, ташқи иқтисодий фаолиятнинг асосий йўналишлари қуйидагича белгиланган:  халқаро иқтисодий ва молиявий ҳамкорлик;  ташқи савдо фаолияти;  чет эл инвестицияларини жалб қилиш;  Ўзбекистон Республикасидан ташқаридаги инвестиция фаолияти.

Қонун Ўзбекистон давлат органларининг чет эл сармоясига нисбатан муносабатини белгилаб беради ва хорижий шериклар билан ҳамкорлик истиқболларини ҳисобга олади, ўрнатилаётган муносабатларнингб арқарорлигини кафолатлайди. Чунки капитал қўйилмаларининг самарадорлиги кўп жиҳатдан тузилаётган битимнинг амалий тус олишига боғлиқдир. Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 27 майдаги 232-сонли қарорида давлат бошқаруви органлари ва бозор инфратузилмасининг кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш бўйича вазифалари аниқ белгилаб берилди. Унда жумладан, Ташқи иқтисодий алоқалар вазирлигига бошқа субъектлар қаторида кичик ва ўрта тадбиркорлик субъектларини ҳам ташқи иқтисодий алоқалар қатнашчилари сифатида рўйхатдан ўтказиш ҳамда уларга ташқи иқтисодий алоқалар ни амалга оширишларида кўмаклашиш вазифалари юкланди 5. Бозорни ҳуқуқий қўллаб-қувватлашни янада ривожлантириш ва мустаҳкамлаш мақсадида амалдаги қонунларга уларнинг қўлланилиши амалиёти нуқтаи назаридан доимий равишда тузатиш киритиш, янги ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқиш, бозор муносабатлари фаолияти соҳасини кенгайтириш ва уларни мустаҳкамлаш зарур. Бозорни ҳуқуқий жиҳатдан қўллаб-қуватлашнинг муқобил шарти унинг тизими ҳисобланади. Қонунлар ва қонунга асосланган ҳужжатларнинг қабул қилиниши ўзаро мустаҳкам алоқадорликда бўлиши ва ижтимоий йўналтирилган яхлит бозор механизмининг ҳуқуқий тизими тезроқ ташкил этилишини жадаллаштириши керак. Шуни таъкидлаш керакки, савдо-бозор муносабатларининг ҳуқуқий базаси иқтисодий қонунларга мувофиқ келмаслиги мумкин эмас. Бозор қонунлари туркуми ўзаро боғланган бўлиши ва фуқаролик кодекси базисини қуришга мувофиқ бўлиши, тизимнинг хусусий ҳуқуқ нормаларига асосланган лигини кафолатлаши керак. 5 +аранг: Богуславский М.М. Иностранн ые инвестиции-правовое регулирование. Москва, "Бек" .1996.

Ташқи савдо фаолияти ривожи ва уни тартибга солиш ишлари асосан қуйидагилардан иборатдир:  ташқи савдонинг экспорт-импорт битишувлари бўйича ихтисослаштирилган ташқи савдо уюшмаларининг анча чекланган доираси қўлида жамланган монополлаштирилган тизимни тугатиш;  бир қанча субъектлар – ташқи савдо қатнашчилари, шу жумладан, воситачилар сафини анча кенгайтириш;  ташқи савдо айланмасининг тузилмасига ва географиясига эътибор бериш ва марказлаштирилган таъсир кўрсатишни йўқотиш;  экспорт ва импортнинг иқтисодий қўзғатувчилари – бож тарифлари ставкалари ва сўм курсларини белгилаш ва улардан фойдаланиш, шунингдек, ички валюта бозорини ташкил этиш ;  ташқи савдони маблағ билан таъминлашда давлатнинг аҳамиятини камайтириш, экспорт ва импортнинг ҳисоб-китоб-кредит сервиси соҳасига тижорат банкларининг сўмдаги ва хорижий валютадаги маблағларини жалб қилиш. Бугунги кунда республикада халқаро молиявий ҳамкорликда иштирок этиш учун зарур ҳуқуқий база тайёрланган. Валюта операциялари устидан давлат назоратининг бозор тамойил ларига жавоб берувчи тизими яратилган. Миллий валютани мустаҳкамлашга қаратилган чора-тадбирлар амалга оширилган ва ягона тўлов воситаси сифатида унинг ролини кучайтиришга эришилган. Валюта бозорининг ташқи фонд биржасини ривожлантириш учун ҳуқуқий шартларни ташкил этиш таъминланган.Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий фаолият (ТИФ)ни дунёвий андозаларга мос, замон талабларига жавоб бера оладиган даражасини ташкил қилиш мақсадида президент фармонига кўра, 2002 йилда Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий алоқалар агентлигига айлантирилди. Ташқи иқтисодий алоқаларни амалга оширишнинг асосий тамойиллари тартиби “Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолияти тўғрисида”ги

қонунда мустаҳкамланган. Ушбу қонун ташқи иқтисодий алоқалардаги қатнашчиларнинг ҳуқуқлари, манфаатлари ва мол-мулкини халқаро ҳуқуқларнинг умумий мулкчилик шаклларидан қатъи назар, ҳимоя қилинишини таъминлаб, республика иқтисодиётининг жаҳон иқтисодий тизимига қўшилишининг ҳуқуқий асосини яратади. Қонуннинг амал қилиши ташқи иқтисодий алоқаларларнинг барча турлари ва шаклларига, шу жумладан, иқтисодий, илмий-техник, маданий ҳамкорликка, кадрлар тайёрлашга, ташқи ва чегара савдосига, суғуртага, банк, транспорт операцияларига, туризм ва халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасидаги бошқа фаолиятга тадбиқ этилади.Чет эл инвестицияларини жалб қилиш ҳақида “ Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида”ги 2000 йил 26 майдаги Олий Мажлиснинг 77-11-сонли қарорига илова қилинган қонуннинг 12-моддасига кўра ҳам бу худди шундай эътироф этилган ва Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл инвестицияларини амалга ошириш шакллари ва тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланиши қайд этилган. 2005 йил 11 апрелдаги Ўзбекистон Республикаси президентининг “Тўғридан тўғри хусусий инвестицияларни рағбатлантиришнинг қўшимча чора тадбирлари тўғрисида ”ги , 2006 йил 5 январдаги “Йирик саноат корхоналари билан касаначиликни ривожлантириш асосида ишлаб чиқариш ва хизматлар ўртасидаги корпорацияни кенгайтиришни рағбатлантириш чора тадбирлари тўғрисида”ги фармонлари соҳани ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга. Кўпгина иқтисодий ривожланган давлатлар тажрибасида шу нарса кузатиладики, ташқи иқтисодий алоқаларда бир ёки белгиланган маълум тармоқларни ривожлантирилишига эътибор қаратилмай, экспортга йўналтирилган ишлаб чиқаришни шакллантириш учун, ҳудуддаги мавжуд барча тармоқлар қамраб олиниши лозим. Бу ўринда ривожланган мамлакатлар тажрибаларидан мисол келтиришимиз мумкин. Масалан, 1950-1960 йиллар давомида АҚШ қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришни интенсивлаштиришга эътибор қаратди. Унда асосан, экин майдонларига ишлов беришнинг ўша даврга хос замонавий усулларини тадбиқ этди. Чорвачиликда эса, соҳага оид илмий ютуқларни ва технологияларни қўллаш оқибатида, маҳсулдорликнинг тизимли ўсишига эришди. 1949 йилдан 1963

йилга қадар экин майдонларини 24 млн. гектарга яъни, 17 фоизга қисқартирган, бироқ шу йиллар давомида маҳсулдорлик 23 фоизгача ўсган. 6 Бу тўғрисида ўша йиллардаги АҚШ конгресси қишлоқ хўжалиги комиссиясининг қишлоқ хўжалиги бўйича мутахассиси доктор В.Вилкокс ўз маърузасида ахборот берган. Шу йиллар давомида фермер хўжаликлари ишлаб чиқариш маҳсулдорлиги лойиҳага нисбатан 1,7 марта ўсганлиги қайд этилган. Шунингдек, шу давр мобайнида, қишлоқ хўжалигида ҳосилдорлик 67 фоизга, чорвачиликнинг маҳсулдорлиги эса 31 фоизга ўсган. Улар қишлоқ хўжалигини ривожлантириш учун қуйидагиларга эътибор берган:  қишлоқ хўжалиги ускуналарининг қувватини ошириш;  сунъий ва минерал ўғитлардан кенг масштабда самарали фойдаланиш;  деҳқончиликда уруғчилик ва чорвачиликда наслчиликка жиддий эътибор бериш;  қишлоқ хўжалиги зараркунандалари ва бегона ўтларга қарши курашда кимёвий воситалардан фойдаланиш;  ердан фойдаланишда суғориш иншоотларини замонавий жиҳозлаш;  таннархи арзон бўлсада, маҳсулдорлиги юқори бўлган экинларни етиштириш. Албатта, ўша даврлардаги АҚШ тажрибаси қишлоқ хўжалигидаги ислоҳотлар тарихида муҳим янгилик бўлмаслиги мумкин, аммо бозор муносабатларига асосланган бошқарувда ҳам давлат доимо ислоҳотлар етакчиси бўлиб қолаверишига эътиборни қаратмоқ лозим. Ташқи иқтисодий алоқаларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари экспорти катта даромад келтирмайди. Бунга мисол тариқасида, сўнгги йиллар давомида жаҳон бозорида пахта таннархининг тушиб кетишини таъкидлаб ўтишимиз мумкин. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш ва уни қайта ишлаш, экспорт муносабати валюта фондининг ортишида катта хизмат кўрсатмасада, мамлакат 6 Е.А.Громов. “Воспроизводство конечного общественного продукта США”. Изд-во “Наука”, Москва. 1966., 294 б.

ички истеъмоли учун олиб келинадиган маҳсулотлар импортини қисқартиришни, ички истеъмолини ва баъзи соҳаларнинг мутлоқ мустақиллигини таъминлайди. Маълумки, мустақилликнинг дастлабки йилларида “Ғалла мустақиллиги” худди шундай муаммолардан бири эди. Кейинги даврларда кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш, саноатни қишлоқларга олиб кириш мақсадида, кўплаб қўшма корхоналар ташкил этилди. Бироқ, кўпгина қўшма корхоналар фаолияти фақатгина технологик дастгоҳларни келтириш ҳамда воситачиликни амалга ошириш билан боғлиқ бўлиб қолмоқда. Бунда қўшма корхоналарнинг хорижий таъсисчилари соҳа учун зарур бўлган ускуналарни сотиш ва шу орқали даромад ортиришга интилмоқда. Лекин маҳсулот истеъмолчиларини излаб топиш, истеъмол учун яроқли бўлган маҳсулотлар турлари миқдорини кенгайтириш масаласи доимо маҳаллий тадбиркорлар зиммасида қолаверади. Шунинг учун, кичик ва ўрта бизнес фаолиятини назорат қилиш мақсадида “мониторинг” тизими самарали ташкил этилиши лозим. Акс ҳолда, қўшма корхоналарнинг тўла қувватларда ишлаши рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқариш ва уларни экспорт қилишга эришилмайди. Бу муаммоларни бартараф этиш учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим бўлади:  ҳудудларда инвестиция фаолияти билан шуғулланадиган маркетинг ташкилотларини ташкил этиш;  қишлоқ хўжалиги соҳасига имконият даражасида кўпроқ инвестициялар киритиш;  ҳудудларда қўшма корхоналарни ташкил этиш учун маҳсулотнинг хом- ашё захираси, жойнинг географик шарт-шароити ва истиқболларига эътибор қаратиш;  жалб қилинган инвестиция тўғри йўналтириш йўлларини кўрсатиш;  инвестиция киритиладиган ҳудудларнинг иқтисодий имконият ва шарт-шароитларини тўғри баҳолаш;  бозор талаблари даражасидаги товарлар ишлаб чиқариш учун маҳаллий тадбиркорларни маҳсулотларнинг рақобатбардошлиги,

истеъмол қиймати, корхоналар фаолиятини кенгайтиришга оид замонавий ахборотлар ва кўрсатмалар билан ўз вақтида таъминлаш;  ишлаб чиқарилган маҳсулотларнинг экспорт имкониятларини ўрганиш талаб этилади. Юқорида таъкидлаганларимиз, ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши, янги турдаги маҳсулотларнинг пайдо бўлиши, аҳоли бандлигининг таъминланиши ва ҳаётий эҳтиёжларининг қаноатлантирилиши билан бирга, қўшни давлатлар ички бозорларига рақобатбардош истеъмол талабларини қондирадиган маҳсулотлар ишлаб чиқариш имконини беради. Инсон ва минерал ресурслар омили Ўзбекистонда ташқи иқтисодий алоқаларнинг асоси

Ўзбекистон Республикаси – улкан инсон салоҳиятига эга бўлган мамлакатдир. Унда 2004 йил 1 июлга нисбатан меҳнат ресурслари жами аҳолининг 54,3 фоизини ташкил этди. Меҳнат ресурслари ҳар йили 400 минг кишига ўсмоқда. Аҳолининг ўртача ёши 25 ёшни ташкил қилади. Мамлакат иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш даражаси билан белгиланувчи мазкур омил, ўз навбатида, уни ривожлантириш ва тараққий эттиришда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Республика аҳолисининг сони 2005 йилнинг бошида 26,1 млн. кишини ташкил этди. Ўзбекистон аҳолиси бир кеча-кундузда салкам 1000 кишига, ойига 30 мингдан зиёд, йилига эса салкам 300 минг кишига кўпаймоқда. Ҳозирги кунда мамлакат аҳолисининг ўсиши – йилига ўртача 1,9%, ўртача умр даври – 69 йилни (қишлоқда 69,3, шаҳарда 71,2) ташкил этади. Аҳолининг табиий ўсиши юқори бўлган вилоятларга: Сурхондарё (19,2‰), Қашқадарё (19,4‰), Жиззах (17,6‰) вилоятлари киради. Ўзбекистонда аҳолининг салкам 36,7 фоизини 14 ёшгача бўлганлар ташкил қилади, 2004 йилда аҳолининг табиий ўсиши ҳар 1000 кишига 14,7 кишини ташкил қилди. 2005 йилнинг бошида қишлоқ жойларда 16,6 млн. киши ёки мамлакат аҳолисининг 63,6 фоизи яшайди. Қишлоқ аҳолисининг умумий таркибида 8,8 миллион киши ёки 54,08 фоиз аҳоли меҳнат қилиш қобилиятига эга бўлган ёшда. Шундан 5,5 миллион киши (70,5 фоизи) иш билан банд. Статистика маълумотларида қайд этилишича, меҳнат ресурсларининг 33,5% и қишлоқ хўжалигида меҳнат қилмоқда. Аҳолининг 63% и қишлоқ ҳудудларида яшамоқда. Аҳоли тўғрисидаги бу маълумотлар унинг республика қишлоқ хўжалиги учун нақадар муҳим аҳамиятга эга эканлигини белгилаб беради. 1-жадвал Республика аҳолиси ва меҳнат ресурсларининг ҳудудий тақсимланиши 7 7 Жадвал Республика Статистика давлат =ымитасининг маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди. +аранг: Статистическое обозрение Республики Узбекистан за 2003 год. Ташкент, 2004. с.101

№ Ҳудудлар Аҳоли сони, % ҳисобида Меҳнат ресурслари, % ҳисобида Ўзбекистон Республикаси 100 100 1. Қорақалпоғистон Республикаси 6,1 6,0 2. Андижон вилояти 9,0 9,1 3. Бухоро вилояти 5,8 6,0 4. Жиззах вилояти 4,0 3,8 5. Қашқадарё вилояти 9,1 8,5 6. Навоий вилояти 3,1 3,2 7. Наманган вилояти 7,9 7,8 8. Самарқанд вилояти 11,0 10,6 9. Сурхондарё вилояти 7,2 6,7 10. Сирдарё вилояти 2,6 2,6 11. Тошкент вилояти 9,5 9,8 12. Фарғона вилояти 10,9 10,8 13. Хоразм вилояти 5,5 5,4 14. Тошкент шаҳри 8,3 9,7 Жадвал маълумотларидан кўриниб турганидек, меҳнат ресурслари бандлиги борасида айрим ҳудудий номутаносибликлар мавжуд. Бу номутаносибликлар қишлоқ хўжалигида янги хўжалик юритиш шаклларининг ривожланиши билан ўз ечимини топади. Қишлоқ жойларда меҳнат базаларининг асосий муаммоси – иш ўринларининг талаб даражасидан пастлигидир. Бу узоқ давр мобайнида қишлоқ хўжалигининг бошқа тармоқлари етарли ривожланмаганлиги сабабли пайдо бўлган. Бундай номувофиқликни ишсизлик, ишлашни хоҳлайдиган, лекин, турли сабабларга кўра бандлик хизматларида рўйхатга олинмаган меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли тўпланганлигида кузатиш мумкин. Қишлоқ жойларда меҳнатни қўллаш соҳаларининг камлиги туфайли иш кучига бўлган талабнинг пастлиги амалда республиканинг барча минтақаларига хос хусусиятдир.

Статистик таҳлиллар шуни кўрсатадики, қишлоқ аҳолиси сонининг ўсишида нисбатан юқори суръатлар сақланиб қолади. Умуман олганда, 1997–2004 йилларда меҳнат қилиш ёшига етган ва ишга жойлашишни талаб этадиган кишилар сони ўсиб борди. Янги иш ўринлари аксарият ҳолларда саноатда, моддий ишлаб чиқаришнинг қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ бўлмаган тармоқларида шаклланмоқда. Бу эса, қишлоқ жойларда, яъни ишлаб чиқариш соҳаси тармоқлари кам ташкил этиладиган ҳудудларда бандликни таъминлашнинг сунъий ечимини ҳосил қилиш ҳолатларини келтириб чиқармоқда. Янги иш ўринларини ташкил этиш ва бандликни истиқболли таъминлаш учун қуйидаги йўналишларни ривожлантириш лозим:  кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ташкил этишнинг замонавий механизмларини ўзлаштириш;  деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотларини қайта ишловчи кичик хусусий корхоналар ташкил этиш;  хусусий тадбиркорликни расмийлаштирувчи ва улар фаолиятини назарот қилувчи уюшмалар, палаталар, концернларда “Мониторинг” тизимининг намунавий усулларини жорий этиш;  фермер хўжаликларининг хорижий ҳамкорлигини мувофиқлаштирувчи муассасалар фаолиятини ривожлантириш;  фермер хўжаликларининг рақобат майдонини кенгайтириш ва экспортга йўналтирилган ишлаб чиқаришни рағбатлантириш. Агар АҚШ, Япония, Италия каби ривожланган мамлакатлардаги ялпи маҳсулотнинг 60–65% га яқини кичик ва ўрта бизнес ҳиссасига тўғри келишини ҳамда Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг 62% и қишлоқ аҳолиси эканини эътиборга олсак, бу масала янада долзарб аҳамият касб этади. Республиканинг чекка худудларида маълум мутахассисликни эгаллаган ёшларнинг кўпчилиги учун иш ўринларини эгаллаш, ўз билими ва қудратини амалда кўрсата олиш имконияти мавжуд эмас. Кейинги даврларда қишлоқ ёшлари аксарияти шаҳарларда ишлаш ва яшашга интилмоқда. Бунга жойларда бандликни

таъминлашнинг сунъий ечимининг мавжудлиги, мавжуд корхоналар фаолиятининг самарасизлиги ёки ишни талаб даражасида ташкил эта олмаётганликлари каби омиллар ўз таъсирини кўрсатмоқда. Ўзбекистон иқтисодиёти учун ер ва сув захиралари жуда муҳим аҳамиятга эга, шунингдек, суғориладиган ер фонди суғоришга ишлатиладиган сув миқдори билан лимитланган. Суғориладиган ерлар мамлакат ҳудудининг салкам 10% ини ташкил этгани ҳолда (3,7 млн. га.), қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулотининг 95% дан кўпроғини беради. Бироқ, суғориладиган ерларнинг қарийб ярми шўрланган, сув захиралари етишмаслиги сабабли суғориладиган қўшимча ерларни деҳқончиликка жалб этиш чекланган, зеро, бундай захиралар ҳозирги кунда ҳақиқатан ҳам тугаган. Ўзбекистон тасарруфидаги сув захиралари (яъни Орол ҳавзаси давлатлари билан тузилган битимга мувофиқ мамлакат фойдаланиши мумкин бўлган сув миқдори) 2010 йилгача бўлган даврда 59,2 куб км.ни ташкил этади. Шундан 52,4 куб км. дарё сувига, 4,9 куб км. коллекторлар, зовурлар оқавасига, 1,9 куб км. ер ости сувларига тўғри келади. Саноат ва қишлоқ хўжалигининг ривожланишига таъсир этувчи муҳим омил – сув ресурсларининг ҳудудий тақсимланганлиги ва ривожланганлигидир. Таҳлилларга қараганда, ҳар иккала дарё билан бирга Орол ҳавзасининг барча дарёлари сувларидан тўла-тўкис фойдаланилмоқда. Ҳозирги кунга келиб, суғориш учун керак бўлган сувларнинг етишмовчилиги муаммоси вужудга келди. Ўзбекистондаги дарёларнинг аксарият қисми қўшни республикаларнинг ҳудудларидан бошланади. Давлатлар ўртасидаги сиёсий муносабатлар ҳам бу муаммоларнинг қай даражада бўлишини белгилаб беради. Республика 448,9 минг кв.км. майдонни ёки 45 млн. гектар ерни эгаллайди 8 . Унинг 61% идан қишлоқ хўжалигида (шундан: 82% и яйлов сифатида ва фақат 18% и деҳқончиликда), 3,6 % и ўрмон хўжалигида фойдаланилади. 2% ини алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудлар эгаллаган ва 26% и фойдаланилмайдиган ҳудудлардир. Қолган қисми (6,9%)дан: шаҳарлар (0,5%), гидротехник иншоотлар 8 Каримов И.А. Ў збекистон XXI аср б ў са ғ асида: хавфсизликка та ҳ дид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари. – Т.: “ Ў збекистон”, 1997, 111-б.

(1,5%), саноат, транспорт ва бошқа қишлоқ хўжалик эҳтиёжлари учун (4%) фойдаланилади. Ҳозирги кунда 4,2 млн. га. ерда обикор деҳқончилик қилинмоқда. Тоғли минтақаларда асосан жигарранг, қўнғир ва ўтлоқ дашт тупроқлари тарқалган. Уларнинг майдони тахминан 2,6 млн. га. гача боради. Республикада қишлоқ хўжалигига яроқли ерларнинг ҳудудий тақсимланиши ҳам ўзига хосдир. Ўзбекистонда мураккаб рельеф шароитлари шакллангани боис, унда қишлоқ хўжалиги ерларининг тақсимланиши Марказий Осиёнинг бошқа давлатларига кўра кескин фарқ қилади. Қуйидаги жадвалдан кўриниб турибдики, Қорақалпоғистон Республикаси, Бухоро ва Навоий вилоятларида суғориладиган ерларнинг захиралари жуда кўп. Аксинча, қадимий обикор минтақаларида анча кам. Айни пайтда, Ўзбекистон Республикаси эгаллаб турган майдоннинг анчагина қисмини Қорақум, Қизилқум ва Устюрт каби чўл ва чала чўллар эгаллаб ётибди. 2-жадвал Қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг ҳудудий тақсимланиши, % ҳисобида 9 № Ҳудудлар Қишлоқ хўжалигида фойдаланилаётган ерлар Ҳайдаладига н ерлар 1. Ўзбекистон Республикаси 100 100 2. Қорақалпоғистон Республикаси 19,4 5,2 3. Андижон вилояти 0,9 6,5 4. Бухоро вилояти 11,2 6,7 5. Жиззах вилояти 4,7 9,7 6. Қашқадарё вилояти 8,2 13,2 7. Навоий вилояти 36,8 2,9 8. Наманган вилояти 1,4 6,2 9. Самарқанд вилояти 4,8 9,9 10. Сурхондарё вилояти 4,5 8,0 11. Сирдарё вилояти 1,4 7,2 12. Тошкент вилояти 3,2 9,8 13. Фарғона вилояти 1,4 8,3 14. Хоразм вилояти 2,1 6,4 9 Жадвал Республика Статистика давлат қў митасининг маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.

Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг 1 кв.км.га 57 киши тўғри келишини ҳисобга оладиган бўлсак, ерга бўлган демографик юк ҳам каттадир. Бу кўрсаткич Марказий Осиё мамлакатлари кўрсаткичларидан катталиги билан тавсифланади. Марказий Осиёда жон бошига тўғри келадиган экин майдонларининг озлиги ҳам сир эмас. 3-жадвал Марказий Осиёдаги айрим мамлакатларда ерга бўлган демографик юк 10 № Мамлакатлар 1 кв.км.га аҳоли сони Аҳоли жон бошига тўғри келадиган суғориладиган ер, гектар 1 Ўзбекистон 57,0 0,14 2 Қирғизистон 22,7 0,26 3 Қозоғистон 6,1 1,54 Маълумки , ер ресурслари билан боғлиқ муаммолардан бири унинг аҳоли жон бошига нисбатан камлиги ёки бошқача сўз билан айтганда, ерга бўлган демографик юкнинг юқорилиги билан боғланган. Суғориладиган ерларнинг ярмидан кўпроғи чўл минтақаларига тўғри келади. Уларнинг 60% и автоморф, қадимдан суғориладиган маданий тупроқлардир. Булар асосан дарё қайирларида жойлашган. Қизилқум ва бошқа чўл яйловлари 26 млн. га. тенг бўлиб, шуларнинг ярми қум ва қумоқ тупроқлардир. Бироқ, ҳозирги кунда суғориладиган ерларнинг аксарият қисмида шўрланиш даражасининг ортиб борётганлиги кузатилади. Натижада, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг ҳосилдорлигининг тушиб кетиши ва ортиқча сув сарфига сабаб бўлмоқда. Бунинг сабаби 1960-70 йиллардаги “Бўз ерларни ўзлаштириш” даврида қурилган дренаж-коллектор тизимларининг яроқсиз ҳолатга келиб қолганлигидир. Аммо, бугунги фан техника ривожланган шароитда уларни таъмирлаш мураккаб вазифа эмас, бу жойлардаги бошқарув органларининг лоқайдликлари оқибатидир. 10 Манба: Каримов И.А. Ў збекистон XXI аср б ў са ғ асида: хавфсизликка та ҳ дид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари. – Т.: “ Ў збекистон”, 1997, 112-б.

Қишлоқ хўжалигининг ривожланишига таъсир этувчи омиллардан яна бири ўсимлик дунёси ҳисобланади. Республиканинг агроиқлим ресурслари иссиқсевар техника экинлари (пахта, каноп, тамаки, зиғир), донли экинлар (буғдой, шоли, маккажўхори), узум, сершира мевалар (жумладан, субтропик мевалар) ва полиз экинларини кўплаб етиштириш имконини беради. Ўсимлик дунёси саноат учун керакли хом ашё ресурсларидан бири ҳисобланади. Агар қишлоқ хўжалиги нуқтаи назаридан қаралса, ўсимлик дунёси чорва учун табиий яйловлар вазифасини ўтайди. Ўзбекистон Республикасининг ўсимлик дунёси табиий шароитларга мос равишда тарқалган. Бу ерда шуни таъкидлаш керакки, мамлакатда мавжуд ўсимлик дунёсининг 90% дан ортиғи чорва моллари учун яроқли озуқа ҳисобланади. Статистик далиллар ва чорвачилик масалалари билан шуғулланадиган олимларнинг тадқиқотларига кўра, қумли ва чўл яйловлари йилига ҳар гектар ер майдони ҳисобига 3–5 центнердан хашак беради. Устюрт яйловлари эса 2–4 центнер хашак беради. Тоғли ҳудудларнинг ўсимлик дунёси текисликларга қараганда бойроқ ҳисобланади. Ҳар гектар ердан олинадиган хашак текисликларга нисбатан 3 баробарга кўп ва тахминан 15 центнерга етади. Бундай имкониятларнинг мавжудлиги Ўзбекистонда чўл яйлов ва тоғ яйлов чорвачилигини ривожлантириш имконини беради. Юқорида кўриб чиққанимиздек, табиий омилларнинг қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга таъсири жуда катта. Лекин, табиий ресурслардан фойдаланишнинг оқибатида экологик вазият кескинлашмаслиги лозим. Республика ҳудудининг аксарият қисмида ёғинларнинг кам тушуши, баъзан йилнинг қурғоқчил келиши чўллашиш жараёнининг кенгайишига олиб келмоқда. Тадқиқотларга кўра, ўртача катталикдаги тоғ арчаси ўз илдизи атрофида 1м 3 сувни йил давомида тутиб тура олар экан. Шу нуқтаи назардан қаралганда, тоғли минтақаларда ўсимликлар қопламининг қалинлиги доимий ўтлоқлар билан ва ички сувларнинг йиллик режимини таъминлашинг муҳим омили, бу эса ўз навбатида, саноат ва қишлоқ хўжалиги самарадорлигини таъминлашнинг гаровидир.

Республика бой табиий ёқилғи захираларига ва ривожланган энергетика базасига эга. Газ захиралари 2 триллион куб метрга яқинни, кўмир 2 млрд. тоннадан зиёдроқни ташкил этади. Углеводород захираларининг жами 11 млрд. тонна шартли ёқилғига тенг. Энергетика мустақиллигига эришиш учун нефть ишлаб чиқариш мустақиллик йилларида уч ҳисса ошди ва 2003 йилда 7,1 млн. тоннани ташкил этди, табиий газ қазиб олиш эса 25% га ошиб, 57,5 млрд. куб метрга етди. Ўзбекистон кўмир конлари ҳозирча маҳаллий аҳамиятга эга бўлиб, уларнинг энг муҳимлари Ангрен, Шарғун ва Бойсун конларидир. Фойдали қазилмаларнинг кўп тури аралаш жойлашиши билан бирга, улар қатламларининг қалинлигига кўра бири иккинчисини такрорламайдиган хусусиятга эга. “Марказий Осиё минтақасида тўпланган газ конденсати захираларининг деярли 74 фоизи, нефтнинг 31 фоизи, табиий газнинг 40 фоизи ва кўмирнинг 55 фоизи Ўзбекистон улушига тўғри келади” 11 . Бу нафақат ички эҳтиёжларни қондиришга, балки уни экспорт қилишга ҳам имконият яратди. Ўзбекистон дунёда энг йирик газ қазиб олувчи мамлакатлар ўнлигига киради. Бухородаги янги нефтни қайта ишлаш заводи ҳисобига нефтни қайта ишлаш ҳажми ҳам анча ошди. Республиканинг энергетика мустақиллиги ҳал этилган. Республикамизда катта дарёлар, шунингдек, оқиб турган каналлар ва сув омборларига қурилган 30 та ГЭС 9 млрд. кВт | соат электр энергияси ишлаб чиқармоқда. Бу ишлаб чиқарилаётган электр энергиясининг 15%га тенг. Ўзбекистонда шамол ва қуёш энергияларидан фойдаланиш имкониятлари катта. Аммо ҳозирча бу имкониятдан етарлича фойдаланилмаяпти. Электр ва иссиқлик энергияси ишлаб чиқишда фойдаланиладиган бирламчи энергия захиралари орасида газ ёқилғисининг ҳиссаси 84% ни, мазут 11% ни, кўмир 5% ни ташкил этади. Бироқ, ўтган ХХ аср энергия асри бўлди десак муболаға бўлмайди. Кўпгина давлатларнинг иқтисодиётининг ривожланиши энергия билан боғлиқ бўлди. 11 И.А.Каримов. Буюк келажак сари. – Т.: “ Ў збекистон”, 1998, 96-б.

Масалан, 70- йилларда Японияда хом ашё, ёқилғи ва электро энергиядан тежамлаб фойдаланишга эътибор қаратилди. Тамойилга кўра, янги технологияларнинг муҳим эфекти-хом ашёни қайта ишлаш сифатини яхшилаш, қайта ишлашнинг барча босқичларида хом ашё исрофини камайтириш, ёқилғи ва электроэнергия истеъмолини камайтиришдан иборат. Натижада Японияда 1973-1983 йилларда нефт маҳсулотларининг саноат истеъмоли ҳажми 40 фоиз камайган. Худди шу даврда АҚШда фақатгина 15 фоизга қисқартиришга эришилган эди. 12 Табиийки, бу кўрсаткич Япония иқтисодиётида ёқилғи хом ашёсидаги юкни анчага қисқартириш имконини берди. Айниқса, 1980 Япония иқтисодиётини техник янгилашга жалб этилган инвестициялар ҳажми (ЯММнинг 31-32%) га кўра, Германия(21-22%), Буюк Британия ва АҚШ(16-18%)ни ортда қолдирди 13 . Шундай қилиб, ўша йиллардаёк Япониянинг “энергия инқлоби” ўз самарасини берди. Ўзбекистон ҳудудида 1000 га яқин минераллар хом ашё турлари борлиги аниқланган бўлиб, улардан 900 таси ўрганилган. Республиканинг айрим минтақаларида тадбиркорликни шакллантириш ва ривожлантириш шарт- шароитларини уларнинг ўзига хос томонларини ҳисобга олган ҳолда кўриб чиқиш зарур. Тошкент шаҳри ва Тошкент вилояти республикада тадбиркорликни ривожлантириш бўйича энг қудратли салоҳиятга эга. Бу ҳудуднинг Ўзбекистонда саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришдаги ҳиссаси 30% дан кўпроқни, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштиришда деярли 15% ни ташкил этади. Бу ерда 4.5 млн.дан ортиқ киши яшайди. Ҳудудда рангли металлар, асбест, волостонит, кварц қумлари, иссиқбардош ғиштлар, цемент олинадиган ва бошқа қурилиш хом ашёлари мавжуд. Тошкент вилояти хилма-хил фойдали қазилма турларига бой бўлиб, минерал ресурслардан саноатда самарали фойдаланилмоқда. Минерал ресурсларнинг кўплиги ва захирасининг катталиги саноат тармоқлари ривожининг асосий омили ҳисобланади. Айни пайтда вилоят республика доирасида цементнинг 43% ини, пўлат ва металлпротоннинг 100% ини, рангли металларнинг асосий қисмини ишлаб чиқармоқда. Бинобарин, Олмалиқдаги тоғ-металлургия ҳамда 12 Кэйдзай хакусё. Токио, 1985, 1- қ исм, 10 б. 13 ОЕСО №1,ос tober 1985. 34-35 б.

Чирчиқдаги ўтга чидамли ва қийин эрийдиган металлар комбинатларида рангли металл ва металл прокатининг асосий қисми ишлаб чиқарилади. Сирдарё ва Жиззах вилоятлари ҳудудида рангли металлар, волостонит, қурилиш материаллари каби қазилма бойликлари мавжуд. Фарғона водийси ҳудудида хилма-хил фойдали қазилма конлари аниқланган. Шуларнинг ичида нефть, табиий газ, олтингугурт, кумуш, вольфрам, мис, олтин, молибден, ҳар хил қурилиш хом ашёси ҳозирги вақтда қазиб олинмоқда. Зарафшон водийсидаги Навоий, Самарқанд ва Бухоро вилоятлари) эса нефть, табиий газ, вольфрам, корунд, рангли металлар, олтин, фосфорит, мармар ва бошқа қурилиш хом ашёлари захиралари кенг тарқалган. Республиканинг жанубида нефть, табиий газ, кўмир, рангли металлар, қўрғошин, рух рудалари, калий тузлари, норуда қурилиш материаллари конлари топилган. Минерал ресурсларнинг асосий қисми ташқи иқтисодий алоқаларга тўғридан тўғри ва бошқа моддий ишлаб чиқариш тармоқлари орқали қиёсий тарзда таъсир кўрсатмоқда. Саноат ишлаб чиқариши ташқи иқтисодий алоқаларнинг муҳим омили Саноат ташқи иқтисодий алоқаларнинг энг муҳим ва бетакрор омили ҳисобланади. Бундай хулоса Ўзбекистон Республикаси учун ҳам аҳамиятлидир. Чунки, республикадан экспорт қилинаётган маҳсулот, машина ва ускуналарнинг аксарият қисми саноат ҳиссасига тўғри келади. 2005 йилда саноат маҳсулотлари ҳажми 10657,6 млрд. сўмни ташкил этгани ҳолда, Тошкент вилояти (1795,4) ва Навоий вилояти (1714,8) етакчилик қилди. Ички ҳудудий маҳсулотда саноатнинг улишига кўра ҳам Навоий(48,5%), Қашқадарё(29,6%), Тошкент(27,3%) вилоятлари етакчилик қилди. Саноатда аҳоли бандлигига кўра Фарғона(163000 киши), Тошкент шаҳри(132463), Тошкент вилояти(88627) етакчилик қилди Экспортдаги улишида саноат маҳсулотлари ҳажми юқори кўрсаткични ташкил этган минтақаларга Хоразм(96,5%), Сурхондарё(79,0%), Фарғона(74,6%) вилоятларини ва аксинча, экспортдаги

улишда саноат маҳсулотлари ҳажми паст бўлган минтақаларга Тошкент шаҳри (8,3%), Қашқадарё (19,9%), Навоий (24,5%) вилоятларини киритиш мумкин. 4-жадвал Ўзбекистон минтақаларида саноатнинг ривожланиши кўрсаткичлари (2005й)Саноат маҳ-сулотлари ҳвжми (млрд. сўм) Саноат корхо-налари сони Саноатда банд аҳоли Саноатнинг ички ҳудудий аҳсулот- даги улуш и Саноатнинг экс-портдаги улуш и Ўзбекистон Республикаси 10657,6 14321 587131 16,8 46,8 1. Қорақалпоғистон Республикаси 198,8 500 12862 7,9 43,1 2. Вилоятлар: Андижон 1177,5 949 48064 25,6 38,6 3. Бухоро 517,0 874 24800 13,4 36,8 4. Жиззах 192,6 314 10024 8,8 43,7 5. Қашқадарё 1714,8 460 72396 48,5 24,5 6. Навоий 330,5 926 29842 10,1 35,0 7. Наманган 383,6 1062 62429 8,6 45,0 8. Самарқанд 296,6 245 10549 7,0 60,2 9. Сурхондарё 219,1 861 7846 7,0 79,0 10. Сирдарё 1795,4 1237 88627 27,3 51,3 11. Тошкент 1033,2 1355 16300 18,7 74,6 12. Фарғона 214,8 714 41800 9,0 96,5 13. Хоразм 1436,3 1215 29729 29,6 19,9 14. Тошкент ш. 1247,4 3609 132463 14,8 8,3 Тўғри, мамлакатда мавжуд саноат тармоқларининг барчаси ҳам экспортбоп маҳсулотлар ишлаб чиқармайди. Экспортга маҳсулот, машина ва ускуналар ишлаб

чиқарувчи тармоқлар қаторига машинасозлик, электротехника, автомобилсозлик, қишлоқ хўжалиги машинасозлиги ва тракторсозлик, тўқимачилик машинасозлиги, ёқилғи энергетика мажмуаси, кимё ва нефткимё саноати, рангли металлургия ва бошқалар киради. Ушбу тармоқлар қаторида қишлоқ хўжалиги машинасозлиги ва тракторсозлик алоҳида ўрин эгаллайди. Республикада қишлоқ хўжалиги машинасозлиги тармоғини ва қишлоқ хўжалигини юқори технологияга асосланган, маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини кескин оширадиган тармоқ даражасига кўтариш муҳим вазифа этиб белгиланган. Қишлоқ хўжалиги учун сермаҳсул, самарадор, фойдаланишда кўп йилга дош берадиган, қулай ва ишончли, ишлаб чиқаришда кам харажат талаб қиладиган янги техникаларни етказиб бериш лозим. Ўзбекистон Республикасида 15 та қишлоқ хўжалиги машинасозлиги корхоналарини бирлаштирувчи “Ўзқишлоқмаш-холдинг” компаниясининг вазифалари қуйидагича белгиланган: 1. Пахта ва дон етиштириш ва йиғиштиришда фойдаланиладиган трактор, машина ва ускуналар, двигателлар ишлаб чиқаришни ташкил этиш. 2. Чет мамлакатлар тажрибалари асосида мавжуд машинасозлик корхоналарини бугунги кун талабларига мослаштириш ва такомиллаштириш. 3. Етакчи хорижий фирмалар билан қўшма корхоналар ташкил этиш орқали, биринчи навбатда, қишлоқ хўжалиги машиналари, тракторлар ва двигателларни йиғишни, келгусида бу техникалар учун эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ва ҳ.к. Узоқ даврлар мобайнида, республикадаги қишлоқ хўжалиги машиналари ишлаб чиқарадиган заводлар учун кўплаб эҳтиёт қисмлар яқин хориж мамлакатлари (илгари иттифоқдош республикалар) дан келтирилар эди. Республика қишлоқ хўжалиги соҳасида фойдаланиладиган машиналарнинг ҳам аксарияти Россия, Украина, Белоруссия, Қирғизистон давлатларидан олиб келинарди. Ўтиш даврининг молиявий-иқтисодий қийинчиликлари оқибатида юқоридаги мамлакатларнинг ўзларида ҳам қишлоқ хўжалиги машиналари ишлаб

чиқариш кескин қисқарди. Натижада республикада қишлоқ хўжалиги машиналарига ва эҳтиёт қисмларига эҳтиёж янада ортди. Ҳозирда “Кейс”, “Хестон Хайдро Стетик”, “Джон-Дир”, “Квернеленд”, “Нью Холанд” фирмалари Ўзбекистонда бу турдаги машиналар ишлаб чиқармоқда. Бироқ, ҳозирда ҳаракатдаги эски техникалар учун эҳтиёт қисмлар етказиб бериш муаммолигича қолмоқда. Масаланинг яна мураккаб жиҳати шундан иборатки, узоқ хориж мамлакатлар фирмалари иштирокида ишлаб чиқарилаётган техникалар импорти Россия, Украина, Белоруссияда ишлаб чиқариладиган техникалар импортига нисбатан 2-4 баробар қимматдир. Бу муаммони бартараф этишга, молиявий, иқтисодий ва илмий-техникавий, айниқса, хом-ашё муаммоси тўсқинлик қилади. Муаммонинг долзарб жиҳати шундаки, қишлоқ хўжалиги машиналарини ишлаб чиқариш ёки йиғиш масаласини қисқа муддат ичида амалга ошириш мумкин эмас. Шу боис, саноат ва қишлоқ хўжалигини ҳаракатдаги техникалар билан таъминлаш учун қуйидаги вазифаларни амалга ошириш ўринлидир:  қишлоқ хўжалиги ерларига ишлов бериш учун “Лизинг” хизматини кўрсатувчи корхоналарни кўпайтириш, кенгайтириш ва қувватини ошириш;  ҳаракатдаги эски техникаларни таъмирловчи корхоналар қувватини ошириш;  эски техникаларни эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш учун Яқин хориж давлатлари билан ҳамкорликни йўлга қўйиш ва “Дилер” ва “Демпинг” корхоналарини ташкил этиш;  республикамизнинг табиий шароитига мос, тупроқнинг юза қисмига ишлов беришда қулай техникаларни яратиш учун, хорижий давлатлардаги илғор тажрибаларни ўзлаштириш. Мазкур тадбирларни амалга ошириш биринчидан, импорт қилинаётган техника ҳажмининг қисқартирилишига, иккинчидан, машиналар ва ускуналарни экспорт қилишга ва шу орқали ташқи иқтисодий алоқаларни ривожлантиришга имкон яратади.

Ўзбекистон пахта тозалаш саноати тизимида 120 та пахта тозалаш заводи, 550 дан ортиқ тайёрлов пункти, 14 та механик-тажриба заводи ва 21 та хўжалик ҳисобидаги муассаса мавжуд. Пахта тозалаш заводлари янги технологиялар талабига жавоб берадиган, юқори сифатли пахта толасини ажратиб бера оладиган ускуналар билан таъминланган. “Ўзбекпахтамаш” корпорацияси эса, ўз таркибига 8 та машинасозлик заводи ва махсус конструкторлик бюроларини бирлаштирган. Пахтани қайта ишлаш тармоғидаги муассасалар учун корпорацияда дунё стандартларига мос 62 турдаги ускуналар тайёрлаш технологияси ишлаб чиқилган. Илгари Ўзбекистонда пахтачилик маҳсулотлари хом ашё ҳолатида четга чиқарилган бўлса, эндиликда ишлаб чиқариш ҳажми соатига 5 тонна бўлган заводлардан иборат комплексларнинг ишлаши иш самарадорлигининг ортиши ва тозалаш эффектини 98,5% гача етишига олиб келмоқда. Мамлакат экспорт маҳсулотларининг асосий қисмини пахта толаси ташкил этгани боис, мазкур тармоқ ишлаб чиқариш тизимини жаҳон стандартларига мос жиҳозлаш талаб этилади. Ўзбекистон пахта экспорт қилувчи жаҳоннинг етакчи давлатларидан бири бўлиб, пахта экспортида АҚШдан кейин иккинчи ўринда туради. Республикада “Янги заводлар қуриш, таъмирлаш ва техник жиҳозлаш дастури” ишлаб чиқилган. Унда ҳозирги ишлаб турган заводлардан 14 тасини қайта жиҳозлаш, 8 та янги завод қурилиши ва 10 дан ортиқ омборхона ва цехларни қайта таъмирлаш кўзда тутилган. Соҳани ислоҳ қилиш мақсадида 2006 йил 26 августда Ўзбекистон Республикаси президентининг “Қишлоқ хўжалиги учун мини технологиялар ва ихчам ускуналарнинг халқаро ихтисослашган кўргазма савдосида иштирок этишни таъминлаш тўғрисида”ги ПҚ-449-сонли қарори қабул қилинди. Дастурни амалга ошириш учун 12,6 млрд. сўм ва 33 млн. АҚШ доллари миқдоридаги маблағ талаб қилинади. Лойиҳа янги машиналар ишлаб чиқариш ва “Ўзпахтасаноат” уюшмаси корхоналарини жиҳозлаш учун қўшма корхоналар тузиш ва хорижий инвестицияларни жалб қилиш асосида иш олиб боради. Бу ўз ўрнида, тола

тайёрлаш имкониятини янада кенгайтиради. Жаҳонннинг тўқимачилик ривожланган Германия, Франция, Хитой, Япония каби йирик давлатларга экспорт қилиш имкониятлари янада кенгайади. Ўзбекистон Республикаси пахта, ипак, қоракўл ишлаб чиқаришда дунёда етакчи мақомга эга. Ишлаб чиқариладиган ўртача 1300 минг тонна пахта толасининг 18% атрофидагиси қайта ишланади. Республика енгил саноатини ривожлантириш учун мавжуд корхоналарни замонавий технологик ускуналар билан таъминлаш, маҳсулотлар сифатини ошириш ва ҳажмини кўпайтириш, унинг ассортиментини кенгайтириш, республика ва хорижий банклар инвестицияларини жалб қилиш асосида пахта толасини чуқур қайта ишлашни ташкил этиш, қўшма корхоналар ташкил этиш “Ўзбекенгилсаноат” дастурида асосий ўрин тутади. 2005 йилнинг 27 январида Вазирлар Маҳкамасининг “Тўқимачилик саноатига инвестицияларни жалб қилиш”дастури қабул қилинди. Ўзбекистон ип-газлама, шойи ва жунли матолар ишлаб чиқариш ва йигириш бўйича Хитой, Ҳиндистон ва АҚШдан кейинги тўртинчи ўринда туради. Шунингдек, мамлакат киши жон бошига 35 м 2 дан кўп матолар ишлаб чиқарадиган тўқимачилик саноати ривожланган давлатлар қаторига киради. Бироқ, шунга қарамасдан, тармоқ етарли даражада ривожланмаган. Бунга 90-йилларга қадар бўлган “турғунлик даври”да тўқимачилик ускуналарининг эскирганлиги, ўтиш давридаги молиявий, иқтисодий, техникавий қийинчиликлар ўз таъсирини кўрсатган. Республикадаги иқтисодий ислоҳотларнинг мазмуни ва йўналишига мувофиқ ҳолда минерал хом ашё ресурсларини ўзлаштириш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш, машинасозлик, газ-кимё мажмуи, телекоммуникация, транспорт, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантириш бўйича инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш мақсадига қаратилган хорижий кредитларни жалб қилиш масалаларига катта эътибор берилмоқда.1-диграмма

2004 йил бошида хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар экспортининг товар таркиби 14 (фоиз ҳисобида) 2003 йил давомида хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар экспортининг умумий ҳажми 564,4 млн. АҚШ долларига етди. Етакчи тармоқ сифатида машина ва ускуналар экспорти юқори кўрсаткичга эга бўлди. Бу тармоқ экспорти барча тармоқлар экспортининг 20 фоизга яқинини ташкил этгани ҳолда, 10 млн. АҚШ долларига тенг бўлди. Экспортдаги бошқа тармоқларга, асосан енгил саноат маҳсулотлари, жумладан, тўқимачилик, мебелсозлик, кўн-пойафзал, трикотаж, тикувчилик, гилам маҳсулотлари киради ва уларнинг умумий баҳоси 351,3 млн. АҚШ лолларига тенг бўлди. Мамлакат хорижий сармояларни етарли даражада жалб этишга керак бўладиган деярли барча имкониятларга эга:  нисбатан қулай табиий, иқтисодий географик шарт-шароитга;  бой минерал, хом ашё ресурслари ҳамда агросаноат мажмуини ривожлантириш имкониятига;  ихтисослашган меҳнат ресурсларига;  сиёсий ва ижтимоий барқарорликка;  сармояларни қўллаб-қувватловчи инфратузилмага. Булар хорижий инвесторларни жалб қилишда дастлабки омил бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари, инвестиция жараёнига билвосита таъсир 14 Манба: Ў зР Давлат статистика қў митаси

$кўрсатадиган молиявий-иқтисодий рағбат ва имтиёзлар ҳам республикада жорий этилган. 2004 йил бошига қадар хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар импортининг умумий ҳажми 858,4 млн АҚШ долларига тенг бўлди. Ҳозирда импортда ҳам машина ва ускуналар тармоғи устунлик қилди. Уларнинг таркибига қайта ишлаш ва хизмат кўрсатиш тармоқлари учун жиҳозлар қурилиш соҳаси учун техник воситалар киради.2-диграмма 2004 йил бошида хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар импортининг товар таркиби 15 (фоиз ҳисобида) Бироқ, кимё саноати маҳсулотлари, энергетика ва ёқилғи, машина ва ускуналар импорти ҳажми ўтган йилларга нисбатан пастроқ бўлганлиги кузатилди. Умумий хулосага келганда, хорижий инвестор ва донорларнинг бевосита таъсири остида Ўзбекистонда хорижий сармоялардан самарали фойдаланиш борасида ижобий ютуқларга эришиш мумкин. 15 Манба: Ў зР Давлат статистика қў митаси8,4 2,7 55,4 5,4 0,412,515,1 Ози= ов=ат К имё саноати Э нергетика ва ё=ил\ и +ора ва рангли металлар М ашина ва ускуналар Х изматлар Бош=алар$

Ташқи иқтисодий алоқаларнинг географик жиҳатлари

20.09.2019

0

827 KB

Похожие