Сув ресурслари улардан самарали фойдаланиш ва муҳофазаси масалалари - География - Рефераты

Сув ресурслари улардан самарали фойдаланиш ва муҳофазаси масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Сув ресурслари улардан самарали фойдаланиш ва муҳофазаси масалалари Режа: 1. Сув ресурслари ҳақида 2. Ўрта Осиё дарёлари сув ресурслари 3. Сув ресурсларини муҳофаза қилиш

Сув ресурслари ҳақида Сув-Ер юзасида ҳаёт мавжудлигининг асосий шартла ридан биридир. Лекин, ҳозирги кунда, табиатдаги барча сувлардан бевосита фойдаланиб бўлмайди. Шу билан бирга "сув ресурслари" тушунчасини барча сувларнинг синоними деб тушунмаслик керак. Ҳақиқатан ҳам бу категория фақатгина табиатга хос бўлмай, балки ижтимоий-тарихий ва иқтисодий босқичларда ўзгариб туради. Ҳозирги тараққиёт босқичида сув ресурслари табиатдаги барча чучук ва ўртача минераллашган, табиий ҳолда ёки сунъий равишда чучуклаштирилган, тозаланган сувлардан иборат бўлиб, айни пайтда халқ хўжалигининг барча тармоқларида ишлатилаётган ва келажакда ишлатилиши мумкин бўлган сув манбалари йиғиндисидир. Ҳажми, миқдори, ҳосил бўлиш ва жойлашиш ўрнига боғлиқ ҳолда сув манбалари маҳаллий, регионал ва глобал сув ресурслари га бўлинади. Халқаро битимларга асосан эса миллий, давлатлараро ва умумий (умуминсоний) сув ресурслари бир-биридан фарқланади. Сув қайта тикланадиган табиий ресурслар қаторига киради. Лекин бунинг учун, биринчидан, дарёлар, музликлар, ер ости сувлари заҳираси асрлар давомида ўзгармас бўлиши керак. Иккинчидан эса инсоннинг хўжалик фаолияти таъсирида табиий сувларнинг ифлосланиши даражаси уларнинг сифат жиҳатдан ўз-ўзини қайта тиклаш имкониятидан катта бўлмаслиги керак. Ўлкамиздаги сув ресурсларининг асосий манбалари дарёлар, сойлар, булоқлар, сув омборлари, кўллардаги табиий тоза сувлардан ҳамда ер остида жойлашган чучук ва ўртача минераллашган сувлардан иборат. Ўлкамиз сув ресурсларига юқоридагиларга қўшимча равишда муз ости ва муз кўллари сувларини, термал(иссиқ) ер ости сувларини, тозаланган (иккиламчи) сувларни, оқава сувларнинг бир қисмини, атмосфера ёғинларини ва тупроқдаги намликни киритиш мумкин.

Юқорида қайд этилганлардан кўриниб турибдики, жойлашиш ўрнига кўра юза сув ресурслари билан ер ости сув ресурслари бир-биридан фарқ қилади. Лекин, улар ўзаро узвий боғланган. Ўрта Осиё дарёлари сув ресурслари Ўрта Осиёнинг юза сувлари ресурслари ўлканинг иқлим ва орографик хусусиятларига боғлиқ ҳолда ғоят нотекис тақсимланган. Унинг деярли учдан икки қисмини эгаллаб ётган бепоён текисликларида оқар сувлар жуда кам учрайди. Тоғлардан бу ерларга оқиб тушадиган кўпчилик дарёларга, то уларнинг қуйилиш жойларига қадар, биронта ҳам ирмоқ келиб қўшилмайди. Ўлкамиз тоғларида сертармоқ дарёлар, катта-кичик сой ва жилғалар жуда кўп. Тоғларни ўраб олган тоғолди текисликларида анча зич бўлган сунъий гидрографик тармоқлар мавжуд. Улар дарёлар, сойлар ва булоқлардан сув олиб, теварак-атрофдаги ерларга тарқалиб кетувчи ирригация каналларидан, ариқлардан ва шунингдек, зовур ҳамда коллекторлардан иборат. Текисликларда ва айниқса, тоғолди текисликларида буғланиш жараёни жуда кучли бўлади. Чунки тоғларда ҳосил бўлган сувлар бу ерда сертармоқ ирригация каналлари ва ариқлари орқали кенг дала майдонларига ёйилиб, уларнинг катта қисми бевосита сув юзасидан, тупроқ юзасидан ва ўсимликлар орқали атмосферага буғланади. Ўрта Осиё ҳудудидан оқиб ўтувчи дарёлар сувларининг ўртача кўп йиллик заҳираси 129,7 км 3 га тенг бўлиб, уларнинг дарёлар ҳавзалари бўйича тақсимланиши 12-жадвалда келтирилган. Орол ҳавзаси ва умуман Ўрта Осиёнинг энг йирик дарёлари Амударё ва Сирдарёдир. Мазкур дарёлар ва уларнинг Норин, Қорадарё, Сўх, Чирчиқ, Зарафшон, Сурхондарё, Шерободдарё каби йирик ирмоқлари Республикамиз ҳудудида ўзларининг ўрта ва қуйи оқимлари чегарасида оқадилар. Қуйида келтирилган 12-жадвал маълумотларидан фойдаланиб ва уларни таҳлил қилиб, Орол ҳавзасининг энг йирик дарёлари-Амударё,

Сирдарё ҳамда уларга қуюлувчи айрим ирмоқлар оқими миқдорининг дарёлар узунлиги бўйича ўзгаришини ҳам аниқлаш мумкин. Ҳозирги кунда юқорида келтирилган барча маълумотлар, албатта, маълум аниқликлар киритишни талаб қилади. Бунинг учун дарёлардаги сув миқдорини ўлчаш ва кузатиш ишларини амалга оширадиган гидрологик станциялар ишини янада такомиллаштириш, аниқроғи давр талаби даражасида ташкил этиш лозим. 12-жадвал Ўрта Осиё дарёлари сув ресурслари Дарёлар ҳавзалари Ўртача йиллик сув сарфи, м 3 Ғс Йиллик оқим ҳажми, км 3 Ғйил ўртача энг кўп энг кам А М У Д А Р Ё Панж 1140,0 35,0 49,10 27,66 Вахш 661,0 20,8 28,6 16,2 Кофирниҳон 187,0 5,89 9,81 4,09 Сурхондарё,Шерободдарё 127,0 4,0 5,71 2,44 Қашқадарё 49,6 1,56 2,72 0,897 Зарафшон 169,0 5,32 6,86 3,81 Ҳаммаси 2332,6 73,57 100,8 55,1 С И Р Д А Р Ё Норин 448,0 13,8 23,4 8,17 Фарғона водийси 405,8 12,8 24,6 6,35 Туркистон тизмасим 4,63 0,303 0,446 0,225 Оҳангарон 38,5 1,22 3,04 0,577 Чирчиқ 248,0 7,82 14,5 4,53 Калас 6,67 0,21 0,507 0,088 Арис 64,2 2,02 4,91 0,35 Қоратоғ тизмаси 21,1 0,663 1,61 0,11 Ҳаммаси 1242,9 38,84 72,67 20,4 ЧУВ, ТАЛАС, ИССИҚКЎЛ, ОҚСУВ ҲАВЗАСИ Чув 137,0 4,33 10,48 0,74

Талас 68,0 2,14 5,2 0,37 Иссиқкўл ҳавзаси 118,0 3,72 9,03 0,64 Оқсув 225,0 7,07 12,2 2,22 Ҳаммаси 548,0 17,26 36,91 3,97 ТУРКМАНИСТОН БЕРК ҲАВЗАСИ Атрек 9,85 0,50 0,74, 0,034 Тажан 27,0 0,85 2,03 0,093 Мурғоб 53,3 1,68 2,6 0,373 Копетдоғ тизмаси 10,4 0,33 0,70 0,030 Ҳаммаси 100,55 3,16 6,07 0,53 Ўрта Осиё бўйича жами 4224,1 132,83 216,45 890,0 Сув ресурсларининг табиий ва антропоген омиллар таъсирида сарфланиши Сув ресурслари икки йўл билан - табиий ва инсон хўжалик фаолияти, яъни антропоген омиллар таъсирида сарфланади. Сув ресурсларининг табиий сарфланиши қуйидаги йўллар билан рўй беради: дарёлар ўзанидан, кўллар косасидан бўладиган шимилиш кўринишида, сув юзасидан бўладиган буғланиш, намсевар ёввойи ўсимликлар танасидан транспирация йўли билан буғланиш, дарёда сув тошган даврда унинг маълум бир қисмининг қайирда қолиши ва ҳоказолар. Сув ресурсларининг инсоннинг хўжалик фаолияти, яъни антропоген омиллар таъсирида сарфланиши уларнинг ирригация, маиший-коммунал ва саноат тармоқларида ишлатилиши билан боғлиқ. Сув ресурсларининг антропоген омиллар таъсирида сарфланиш жараёни яхши ўрганилмаган. Афсуски, бу муаммонинг ечими устида олиб борилаётган назарий тадқиқотлар ҳозирги кунда ҳам талаб даражасида эмас. Ўлкамиз шароитида сув ресурсларининг катта қисми, аниқроғи 90% дан ортиғи ирригация мақсадларида сарфланади. Бу сарфланиш экин майдонлари, сув омборлари, суғориш каналлари, коллектор-зовурлар

юзасидан бўладиган буғланиш дан, янги ўзлаштирилган ерларда, янги қурилган сув омборларида, коллектор-зовурларда сувнинг аккумуляцияси дан, табиий ботиқларда қайтарма сувларнинг йиғилишидан ва ҳоказолардан иборат бўлади. Буғланиш ҳисобига бўладиган сарфланишнинг барча турлари доимий жараёндир. Ҳисоблашларнинг кўрсатишича буғланишнинг энг катта миқдори экин майдонларига тўғри келади. Кузатиш маълумотларига кўра буғланишнинг бу тури умумий йўқотилган қийматга нисбатан Сирдарё ҳавзасида 46-63 фоиз оралиғида, Амударё ҳавзасида эса 30-36 фоиз атрофидадир. Ҳар икки ҳавзада ўтган асрнинг 60-йиллари бошида бу миқдор йилига 28,3 км 3 бўлган бўлса, 70-йиллар охирига келиб йилига 47,2 км 3 га етди. Суғоришнинг илғор усулларини, масалан, ёмғирлатиб суғориш, жўякларга маълум миқдорда сув бериш кабиларни қўллаш билан бу йўналишда ижобий натижаларга эришиш мумкин. Далаларни ихоталаш ҳам экин майдонларидан бўладиган самарасиз буғланиш ни камайтиради. Сув омборлари юзасидан бўладиган буғланиш миқдори ҳам ўлкамиз шароитида анча катта қийматларда кузатилади. Маълум миқдордаги сув ресурслари суғориш каналлари юзасидан буғланишга сарфланади. Сув ресурсларининг жуда катта қисми дарёлар ва коллектор зовурлар сувларининг табиий ботиқларга оқизилиши туфайли йўқотилмоқда. Масалан, Арнасой кўллари 1969 йилда Сирдарё тошқин сувининг бир қисмини (20 км 3 га яқин) шу жойдаги табиий ботиқликка оқизилиши натижасида пайдо бўлди. Янги ўзлаштирилган ерларни суғоришда сувнинг бир қисми тупроқ ғовакларида тўпланиш-аккумуляция кўринишида йўқотилади. Сув ресурсларининг бир қисми сув омборларини тўлдиришга ҳам сарф бўлади. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, сув омборларининг фойдали (бошқариб туриладиган) ҳажмини тўлдиришга бўладиган сарф вақтинчали бўлса (яъни исталган вақтда ундан фойдаланиш имкони бор), фойдасиз

(ўлик) ҳажмини тўлдиришга кетган сувдан фойдаланишда эса бундай имконият мавжуд эмас. Ҳозирги кунда ҳам асосий экин тури ҳисобланган ҳар гектар пахта майдонини суғориш учун бир мавсумда 15-20 минг м 3 сув сарфланмоқда. Агар шу мақсадда 8-10 минг м 3 сув меъёр сифатида қабул қилинишини ҳисобга олсак, юқоридаги рақамлар ундан деярли икки марта катта эканлигини кўрамиз. Бу эса ўлкамиз сув бойликларидан самарали фойдаланишнинг асосий резервидир. Сув ресурсларини муҳофаза қилиш Сув ресурсларини муҳофаза қилиш икки йўналишда олиб борилади. Биринчиси, уларни миқдорий камайишдан сақлаш бўлса, иккинчиси уларнинг ифлосланиш ва минераллашиш даражасининг ортиб кетишини олдини олишдир. Ҳозирги вақтда ўлкамизда юқоридаги ҳар икки йўналиш ҳам жуда муҳимдир. Республикамизда сув ресурслари чекланган бўлишига қарамасдан, уни тежашга кам эътибор берилаяпти, натижада сувнинг кўп қисми бекорга сарф бўлмоқда. Деярли барча истеъмолчилар доимий равишда меъёрдан кўп сув олишга ҳаракат қиладилар. Бу эса экин майдонларида ер ости сувлари сатҳининг кўтарилишига, ерларнинг қайта шўрланишига олиб келмоқда. Ўз навбатида шўрни ювиш учун яна катта миқдорда сув сарфланиб, натижада суғориладиган ерларда ҳосил бўладиган қайтарма сувлар миқдори ҳам ортмоқда. Шундан кўриниб турибдики, суғоришда сувни тежашнинг катта имкониятлари мавжуд. Бунга, аввало, каналлар ўзанини бетонлаш, новлардан фойдаланиш йўли билан суғориш тармоқларининг фойдали иш коэффициентини 0,7-0,8 га етказиб, суғоришнинг илғор усулларини қўллаш билангина эришиш мумкин. Сув ресурсларини камайишдан сақлашнинг асосий резервларидан яна бири суғоришда қайтарма сувлардан унумли фойдаланишдир. Республикада бу сувлар асосан экин майдонларидан, саноат корхоналаридан ва маиший- коммунал тармоқлардан қайтган сувлардан ташкил топган бўлади.

Афсуски, қайтарма сувларнинг жуда катта қисми табиий ботиқларга оқизилади, натижада улар Сирдарё ва Амударёга келиб қўшилмайди. Юқоридаги мисоллар сувни миқдорий камайишдан муҳофаза қилиш нинг муҳим истиқболларидан дарак беради. Шу билан бир қаторда сувнинг сифатини муҳофаза қилиш, яъни табиий манбаларга оқава, қайтарма ва бошқа турдаги чиқинди сувларнинг қўшилиши натижасида ифлосланишдан сақлаш ҳам жуда муҳимдир. Кейинги йилларда дарёлар, кўллар, сув омборларининг суви унга саноат ва шаҳарлар оқава сувларининг, экин майдонларида ҳосил бўладиган қайтарма сувларнинг қўшилиши натижасида кескин ёмонлашиб кетди. Бу жараён айни пайтда қуйидаги сабабларга боғлиқ ҳолда янада жадаллашмоқда ва хавфли тус олмоқда. Биринчидан, шаҳар хўжалигининг ва саноатнинг, айниқса, унинг химия ва металлургия тармоқларининг сувга бўлган талаби йилдан-йилга ортмоқда, шунга мос равишда табиий сувлар ифлосланишининг манбаи бўлган оқава сувлар ҳам кўпаймоқда. Иккинчидан, шу пайтгача оқава сувларни дарё ва кўлларга оқизиш бундай табиий сув манбаларидан фойдаланишнинг бир тури деб қаралди. Айниқса, дарёлар ифлосланган оқава сувларни йўқ қилишда ўзига хос табиий иншоот деб қабул қилинди. Оқава сувлар кам ва саноат унча ривожланмаган пайтда бундай қараш маълум даражада тўғридай туюлган эди. Афсуски, айрим мутахассислар-завод ва фабрикалар, корхоналар раҳбарлари бу фикрни ҳозир ҳам тўғри деб қарамоқдалар. Учинчидан, оқава сувларни сунъий тозалашнинг ҳозирги кундаги имкониятларига ортиқча баҳо берилаяпти. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш Давлат комитети Сув ресурсларини муҳофаза қилиш бўлимининг ахборотига кўра 80-йилларнинг охирида Республикамизда 750 та сув тозалаш иншооти мавжуд бўлган бўлса, афсуски, шулардан 225 таси яхши ишламаган, 104 таси эса умуман ишламаган.

Юқоридаги каби салбий ҳолатларнинг оқибати нималарга олиб келишини қуйидаги рақамларда кўриш мумкин: М.И.Львович маълумотларига кўра 1 м 3 ҳажмдаги тозаланмаган оқава сув кам деганда 50- 60 м 3 тоза табиий дарё сувини булғайди. Айниқса дарёларда кам сувли даврларда оқава сувларни уларга оқизиш янада ёмон оқибатларга олиб келади. Тўртинчидан, айрим мутахассислар, олимлар томонидан "табиий сувлар ифлосланишининг йўл қўйилиши мумкин бўлган нормаси" деган нотўғри нуқтаи-назар ишлатилмоқда. Ҳозирги кунда "бу йўналиш сувнинг ифлосланишини чегаралайди", деб қараш ўзини оқламаганлиги ҳаммага маълум бўлиб қолди. Сув ресурсларининг сифат жиҳатдан ўзгаришига асосий сабаблардан яна бири табиий сув манбаларига экин майдонларидан чиққан сувларнинг оқизилишидир. Мана шу сабаб туфайли, ҳамда саноат корхоналари, маиший- коммунал тармоқлар оқава сувларининг қўшилиши ва уларнинг айримлари ҳавога чиқараётган чиқиндилар натижасида ўлкамиздаги табиий сув манбаларининг минераллашиш даражаси, уларда эриган туз миқдори ортиб бормоқда, тобора ифлосланмоқда. Юқорида келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, ҳозирги кунда Республикамизда энг долзарб масалалардан бири сувни сифат жиҳатдан муҳофаза қилишдир. Бу муаммони ҳал этишда кўпчилик олимлар қайтарма ва оқава сувларни тозалашни асосий йўл деб қарамоқдалар. Лекин, бу йўл жуда мураккаб бўлиб, қимматга тушади. Иккинчидан, энг такомиллашган сунъий тозалаш иншоотлари ҳам сувни тўла тозалашга имкон бермайди. Сувни 80-90% тозалаш етарли даражада такомиллашган деб қабул қилинади. Бу ҳолда 10-20% ўта чидамли ифлослантирувчи моддалар яна сув таркибида қолаверади. Демак, сунъий тозалаш асосий масалани ҳал қилишнинг ёрдамчи усулларидан биридир. Бу асосий масала эса бир қанча чоралар тизимини ўз ичига олади. Улар оқава сувларни дарёлар, кўллар, сув омборларига оқизишни иложи борича

камайтиришга, айрим ҳолларда эса тўла тўхташишга қаратилгандир. Фақат шу йўлгина масалани тубдан ҳал қилишга имкон беради, тоза сувни ташландиқ сувга аралаштиришдан халос этади. Шу йўл билан табиий сувларнинг сифатини яхшилаш ва уларнинг миқдорини кўпайтириш мумкин, чунки бунда бутун дарё суви тоза бўлиб, истеъмол учун яроқли бўлади, тоза сув ҳажми бир неча марта ортади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, сув манбаларини сифат жиҳатдан муҳофаза қилишнинг бирорта универсал усули йўқ. Асосий йўналиш-оқава сувларни камайтириш ёки умуман тўхтатиш бўлиб, у бир қанча ёрдамчи чоралар туфайли амалга оширилади. Сувдан фойдаланиш жараёнида уни муҳофаза қилиш уларнинг ҳаммаси учун хос бўлган умумийликдир.

А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

Похожие

Хоразм вилояти қишлоқ хўжалигида сув ресурслари самарадорлиги ва уни ошириш тадбирлари

Ўзбекистон иқлими ва иқлим ресурслари ( Узбекистон иклим ва иклим ресурслари

Мехнат ресурслари ва уларнинг таркиби

Xалк хужалигининг иктисодий потенциали иктисодий ва ижтимоий прогнозлашнинг базаси

Ўзбекистоннинг табиий шароити ва табиий ресурслари