Rossiya Federatsiyasi - География - Рефераты

Rossiya Federatsiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169.5 KB

Rossiya federatsiyasi Reja : Kirish. I. Rossiya federatsiyasiga umumiy geografik tavsif. 1.1 Geografik o’rni va chegaralari. 1.2 Tabiiy sharoiti va resurslari. 1.3 Axolisi va mexnat resurslari. II. Rossiya federatsiyasi xo’jaligi rivojlanishining asosiy xususiyatlari. 2.1 Sanoat tarmoqlarining asosiy tarmoqlari. 2.2 Qishloq xo’jaligi ixtisoslashuvi. 2.3 Iqtisodiy rayonlari 2.4 Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

ROSSIYA Maydoni -17075 ming km 2 Axolisi- 141,9 mln kishi (2008 yil, iyul) Poytaxti - Moskva (Axolisi - 9,0 mln. kishi, 2007 yil.) Rossiya Federasiyasi (Rossiya Federatsiyasi) Yevrosiyo materigining shimoliy qismida joylashgan davlat. Rossiya xududining 1/3 qismi Yevropa (Sharqiy Yevropa tekisligi, Ural, Shimoliy Kavkaz) va 2/3 qismi Osiyoga (Sibir va Uzoq; Sharq) to`gri keladi. Rossiya xududi jihatidan dunyodagi eng katta mamlakat (AQSH, Kanada va Xitoy kabi mamlakatlar xududidan 1,8 marta kat ta). Shimoldan janubga 4 ming km va garbdan sharkda 9 ming km ga cho`zilgan. Rossiya chegaralarining umumiy uzunligi 59,96 ming km (shundan dengiz chegaralari 40,0 ming km, quruqlik chegaralari 19961 km) bo`lib, shimol va shimoli-sharqda dengiz chegaralari 12 dengiz mili (22,7 km) va materik, orollar qirg`oqlaridan 200 milli (370 km atrofida) dengiz ikti sodiy mintakasiga tugri keladi. Rossiya Sharqiy yarim sharda joylashgan bo`lsada, Vrangel orolining bir qismi va Chukotka yarim oroli G`arbiy yarim shardadir. Sharqdan g`arbga tomon 11 ta soat mintaqasini egallaydi va dunyodagi bironta mamlakat bunday geografik holatga ega emas. 1.1 Siyosiy, iqtisodiy-geografik holati: O`tgan asrning 90-yillariga qadar Rossiya Federatsiyasi quruqlik orqali 8 ta xorijiy davlat bilan chegaralangan bulsa, bugun 14 ta xorijiy davlatlar bilan chegaralanishi (dengiz orqali AQSH, Yaponiya); G`arbdagi, ya'ni Sharqiy Yevropadagi sotsialistik davlatlarning NATO a'zolariga aylanishi va bu harbiy-siyosiy blokning Rossiya chegaralariga yakinlashishi; yangi suveren davlatlar (Ukraina, Belarus, Boltiqbuyi davlatlari) tranzit holatini Rossiya uchun savdo predmetiga aylantirishi (portlardan foydalanish, yuklarni olib o`tish, neft va gaz quvurlarini o`tkazish va bosh); Rossiyani Qozog`iston katta xududga Markaziy Osiyo davlatlari, Gru ziya va Ozarbayjon esa Armaniston bilan ajratib qo`yishi tufayli aloqalarning murakkablashuvi;

Rossiya Federatsiyasi chegaralarining Atlantika okeani (Boltiq Qora va Azov), Tinch okeani (Berling, Oxota va Yapon), Shimoliy Muz okeani (Barens, Os, Kara, Laptevlar, Sharkiy Sibir va Chukotka) dengizlari hamda berk Kaspiy dengizi suvlarining yuvib turishi xalqaro dengiz savdo trassalariga chiqish, dunyodagi mamlakatlar bilan savdo-sotiq aloqalarini olib borish imkoniyatlarining kattaligi; MDX_ doirasida markaziy xolatni egallashi va xududidan xagaro temir yul, avtomobil yullarining utishi, portlaridan boshka xamdo`stlik davlatlarining foydalanishi (hamdustlikka kiruvchi davlatlarning ko`pchiligi faqat Rossiya orkali tashqi iktisodiy aloqalarni amalga oshiradi); Yevropa mamlakatlari bilan Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarini bog`lovchi magistral temir yo`llariga egaligi, o`rta dengiz bo`yi, Janubi-g`arbiy va Janubiy Osiyo mamlakatlari bilan xalkaro aloqalar olib borish imkoniyatlari kattaligi bilan ajralib turadi. Rossiya - Federativ Respublika, amaldagi Konstitusiya 1993 yil 12 dekabrda qabul qilingan. Davlat boshlig`i - Prezident. Qonun chiqaruvchi organ Federal Yigilish bo`lib, u 2 palata (Senat va Davlat Dumasi)dan iborat. Ijro etuvchi xokimiyat - Vazirlar Kengashi. Siyosiy-ma'muriy jihatdan 85 sub'ektdan, ya'ni 21 respublika, 8 o`lka, 47 viloyat, 2 federal shahar (Moskva va Sankt-Peterburg), 1 muxtor viloyat, 6 muxtor okrugga bulinadi. Rossiya federatsiyasi hududi 8 ta federal okrugga bo`lingan: Markaziy, Shimoli-g`arbiy, Janubiy, Volgabo`yi, Ural, Sibir, Uzoq Shark fede ral okruglari tashkil qilindi. Keyingi yillarda federal boshqaruvni, mintaqaviy tarkibiy takomillashtirish maqsadida bir qator ma'muriy birliklar uzaro birlashtirildi. Tabiiy sharoiti va resurslari. Rossiya Federatsiyasi hududining 70%i tekisliklardan iborat. Uchta yirik - Sharkiy Yevropa (yoki Rus) tekisligi, O`rta Sibir yassi tog`ligi va harbiy Sibir tekisliklari alohida ajralib turadi. G`arbda Sharkiy Yevropa (Rus) tekisligi joylashgan bo`lib, unda balandligi 250-400 m bulgan Valday, Urta Rus, Volgabuyi, Bugulma-Belebey, Yuqori Kama va boshqa qirlar, Oka-Don, Kaspiybuyi pastekisliklari, sharqda Ural tog` tizmasi, G`arbiy Sibir tekisligi, Yenisey va Lena daryolari oralig`ida O`rta Sibir yassi tog`i, uning

sharqida Markaziy Yokutiston pasttekisligi bor. Mamlakatning sharki va janubida tog`lar ko`p. Katta Kavkaz tog`ining shimoliy yon bag`rida Rossiyadagi eng baland nuqta - Elbrus tog`i (5642 m) joylashgan. Sibirda Oltoy, Kuznesk Olatovi, „ G`arbiy Sayan tog`lari, Tuva, Baykalbuyi, Baykal ortidagi toglar va Sta novoy tizmasi, Verxoyansk, Chersk tog tizmalari va yassi toglar, Uzoq Sha rqda Chukotka, Koryak va boshka tog tizmalari mavjud. Yevropa qudratli tog` hosil bo`lish jarayonlari va litosfera plitasi harakati (Tinch okeani va Yevrosiyo) davom etmoqda. Natijada, intensiv yer qimirlashlari va dengizning halokatli toshqinlari bo`lib turadi. Vulqon faoliyati kuchli, geyzerlar (shlis suvlar va bug`lar) otilib turadi (Kamchat ka yarim oroli). Xilma-xil relef shakllari, katta xudud, geologik tuzilishi, tabiiy-iqlimiy shart-sharoitlar ko`plab foydali qazilmalarning shakllanishga olib kelgan. Foydali qazilmalari. Rossiya Federatsiyasi zaminida Mendeleev davriy jadvalidagi deyarli barcha elementlar mavjud. Mamlakat energiya xom ashyosi zaxiralari jihatidan milliy iqtisodiyotini barqaror rivojlantirish, balki, jahon iktisodiyotida ham etakchi o`rinni egallaydi. Chunonchi, dunyodagi bashorat qilingan neft zaxiralarining 13-15 %i, tabiiy gaz zaxiralarining 42 % va ko`mirning 43 %i Rossiya xissasiga to`g`ri keladi. Rossiyaning chekka shimolidagi istiqbolli dengiz (shelf) mintaqasidagi neft zaxiralari Fors Rossiya Federatsiyasi va Kaspiy dengizi xavzalariga qiyoslanmoqda. Bugungi kunda razvedka qilingan dunyodagi neft zaxiralarining 13 % (7 mlrd. tonna), 35 % tabiiy gaz va 12 % kumirning Rossiyaga tug`ri kelishi, mamlakatning yakin istiqbolda ham jahon iktisodiyoti «o`txonasi» rolini o`ynashidan dalolat beradi. Yirik neft-gaz havzalari Shimoliy Kav kaz, Volgabuyi va Ural oldi, Timan-Pechora, Rarbiy Sibir (tabiiy gaz - Urengoy, Yamburg, Medveje va boshqa, neft - Samotlor, Megionsk, Surgut va bosh.), Yoqutiston va Saxalin, Barens va Kara dengiz shelf mintaqalari (tabiiy gaz), toshkumir - Kuznesk, Rostov (Donesk), Pechora, Sibir va Uzoq Sharqda (Kansk- Achinsk, Tungus va Yokugiston (Lena) havzalari va bosh;.), temir rudasi KMA40, Kola yarim oroli (Olenogorsk, Kovdar, Kostomuksha), Ural, Sibir va Uzos Sharq, rangli metallardan mis, boksit, qo`rgoshin-rux, nikel, nodir va kamyob metallar va

qimmat-baho toshlar, olmos, oltin, kumush, platina, kobalt va bota minerallarga ega. Noruda mahsulotlardan fosforit, osh tuzi, kaliyli tuzlar (Kola yarim oroli, Kirov viloyati, Solikamsk va bosh.), qurilish meteriallariga goyat boydir. Unchalik tul bo`lmagan ma'lumotlarga ko`ra, Rossiya Federatsiyasi yer osti boyliklari 80 trln. AQSH dollardan yuqoriroq baholanadi. Iqlimi. Rossiya iqlimining uziga xos xususiyatlari bir qator geogra fik omillar - geografik holati xududining garbdan-sharqqa va shimoldan-janubga katta masofaga chuzilganligi, g`oyat xilma-xil relef va okeanlar (Atlantika okeani, Shimoliy Muz okeani va qisman Tinch okeani) bilan bog`diq kontinental, shuningdek, shimoli- garbda dengiz iqlimi, Si bir va Uzoq: Sharkning shimolida keskin kontinental iklim bulsa, ja nubida musson iq (qish sovuq, qor kam yogadi va yozi mo`tadil iliq). Yanvarning o`rtacha harorati Yevropa qismining G`arbida va Shimoliy Kavkazda - 0-5°, Saxa sharqda - 40°-50°, jumladan, Oymyakonda - 72,2° bo`ladi. Yoz nisbatan iyulning o`rtacha harorati - 1° dan (Sibir shimoli) - 24-25° gacha. Yillik yog`in miqdori Kavkaz tog`larida 3200 mm., Uzoq Sharqda 1000 mm, Sharkiy Yevropa tekisligining o`rmon zonasida 850 mm, Kaspiybuyi tekisligining cho`llarida 170 mm. Rossiya xududining katta qismidagi dehqonchilik uchun noqulay. Mamla- katda shimoldan-janubga tomon uziga xos tabiat zonalari arktika saxrolari, tundra, o`rmon-tundra, o`rmon, o`rmon-cho`l, cho`l, chala cho`llar shakllangan. Suv resurslari. Rossiya Federatsiyasi hududida 2,5 mln. daryo va 3 mln. atrofida ko`llar bor (eng katta ko`l - Kaspiy dengizi, eng chuqur va chuchuk ko`l - Baykalda dunyodagi 1/5 kism chuchuk suv zaxirasi bor). Daryolari - Shimoliy Muz okeani, Tinch va Atlantika okeani xavzalariga va berk xavza - Kaspiy dengiziga kiradi. Shimoliy Muz okeaniga Pechora, Mezen, Shimoliy Dvina, Ob, Yenisey, Lena (4400 km), Yana va bop., Tinch okeani xavzasiga - Amur (4416 km), Anadir, Penjina va bosh, Atlantika okeani xavzasiga - Neva, Don, Kuban, Kaspiy berk havzasiga Volga (Yevropadagi eng uzun daryo, 3530 km), Ural, Terek, Sulak va boshqalar kiradi. Volga daryosi Rossiya iktisodiy va ijtimoiy xayotida juda katta urin tutadi va «Ona daryo» deb xam yuritiladi. Yi- rik suv omborlari qurilishi tufayli katta daryo kemalarining qatnash imkoniyati

yaratilgan va yirik GESlar barpo qilingan. Volga-Don kanali Azov va Qora dengizlarni, Volga-Baltika va Belomor-Baltika kanallari Bolt va Os dengizlarni bog`laydi xamda uzluksiz kemalar qatnaydigan yagona suv yo`li barpo etilgan. Daryolardan kemachilikda, yogoch oqizishda, shaxarlarning suv ta'minotida, sug`orishda, baliqchilik, rekreasiya va bona makradlarda foydalaniladi. 1200 ga Rossiya yirik suv omborlari (Bratsk, Krasnoyarsk, Ust-Ilim, Volgograd, Ribinsk va bon.) barpo etilgan. Rossiya yer osti suvlariga, ayniqsa mineral buloqlarga juda boy. Ayni vaqtda xududning katta qismi (11 mln. km 2 ) janubda bir necha santimetrdan, shimolda bir necha yuz metrgacha bo`lgan doimiy muzliklar bilan koplangan bo`lib, xo`jalik ishlarini olib borishda ma'lum qiyinchiliklarni xam yuzaga keltiradi. Rossiyaning katta qismida botqoqliklar (G`arbiy Sibir va Yevropa qismi, Markaziy Rossiya (Meera) tarqalgan. Yer va o`rmon resurslari. Rossiya juda katta yer fondiga ega bo`lishiga (quruqlikning 1/8 qismi) qaramay, unumdor qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlar (haydaladigan yerlar, yaylov va o`tloqlar) umumiy yer maydonining 13 % ga yaqinini (shundan haydaladigan yerlar - 132,3 mln. ga yoki mamlakat yer resurslarining 8 %) tashkil qiladi, xolos. Ammo axoli jon boshiga haydaladigan erlar to`g`ri kelishi jixatdan yu qori - 0,87 ga.ni tashkil etadi (bu xolat Qozog`istonda 2,0 ga, Kanadada 1,6 ga, ATGda 0,51 ga, Xitoyda 0,07 ga, Yaponiyada 0,03 ga). Haydaladigan yerlarning asosiy qismi Rossiyaning Yevropa qismi, Ural va Sibirga to`g`ri keladi. O`tloqlar Rossiyaning Yevropa qismi shimolida, qoratuproq mintaqasida (erlarning meliorativ yaxshilash bilan bog`liq), yaylovlar Rus tekisligining janubi-sharqiy rayonlari, Kavkaz va boshqa tog`li rayonlarda, Sibir va Uzoq Sharqning tundra mintaqasida (bug`u boqiladigan yaylovlar) tarqalgan. Rossiya qishloq xo`jaligini (chorvachilik va don dehqonchiligi) rivojlantirishning juda keng imkoniyatlariga ega va mavjud yer resurslaridan oqilona foydalanish negizida istiqbolda chetga maxsulotlari eksport qiluvchi eng yirik davlatga aylanishi mumkin. Rossiya o`rmon resurslari ga juda boy bo`lib (yogoch zaxiralari 75 mlrd. m 3

deb baxolanadi), dunyodagi o`rmonlarning 25 %i uning xissasiga to`g`ri keladi. O`rmonlar Sibir, Uzoq Sharq, Rossiya Yevropa qismida (Shimoliy Dvina, Pechora, Kama (Rossiya Yevropa qismining shimoli) daryolari xavzasida to`plangan. Ammo, o`rmonlardan majmuali foydalanish darajasi jixatdan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardan ancha orqada. Rossiya dunyo mamlakatlari o`rtasida nixoyatda xilma-xil o`simlik va xayvonot dunyosiga boyligi bilan ajralib turadi. Rossiyada tabiatning go`zal manzaralari-flora va faunani saqlash maqsadida 100 dan ort tabiat qo`riqxonalari (33,3 mln. ga) va 5 ta milliy bog` (6,7 mln. ga) - Oltoy, Astraxan, Barguzin, Kavkaz, Pechora-Ilich va bod. tashkillangan. Aholisi. Rossiya Federatsiyasi axolisi 2008 yil 141,9 mln. kishi bo`lib, dunyoda axoli soni jixatdan 8-o`rinda turadi (Xitoy, Hindiston, AQSH, Indoneziya, Braziliya, Nigeriya, Bangladesh). Rossiyaning Yevropa qismida 78,5 % va Osiyo kismida (Sibir va Uzoq Sharq) 21,5 % aholi yashaydi. Aholi juda notekis joylashgan bo`lib, ikkita, ya'ni, mamlakat xududining 1/3 kis mida (Rossiyaning Yevropa qismi) 93 % axoli joylashgan «bosh mintaqa» va mamlakat xududining 2/3 qismida (Sibir, Uzos. Sharq,Chekka Shimol) 7 % aholi joylashgan «o`choq» mintaqalariga ajratish mumkin. Ros siya bo`yicha axolining o`rtacha zichligi xar bir km kv. xududga 8 kishi (Yevropa qismida 27 va Osiyo qismida 2 kishidan ozroq). Markaziy Rossiya (Moskva va Moskva viloyatida 324 kishi) axoli zichligi shimolga, janub va sharqqa tomon kamayib boradi. Markaziy iktisodiy rayonda har 1 km 2 ga 62 kishi, Shimoliy Kavkaz iqtisodiy rayonida - 50,5, Mar kaziy yevropa iqtisodiy rayonida 47,0 kishi to`g`ri kelsa, Uzoq ; sharqda 1,2, Sharqiy Sibirda 2,2 va Shimoliy iqtisodiy rayonlarda 4 0 kishidan to`g`ri keladi. Bugungi kunda (2008 y.) tug`ilish koeffisienti 12/1000, o`lim koeffi sienti 15/1000 va tabiiy o`sish koeffisienti manfiy ko`rsatkichga - 0,3 egadir. Hozirgi bosqichda demografik jarayon tugilish va tabiiy o`sish ko`zga tashlanadi. Bashoratlarga ko`ra, Rossiya axolisi 2025 yilda 129,3 mln. kishini tashkil etsa, 2050 yilga kelib axoli soni 110,1 mln. kishiga tushib qoladi. Axolining jinsiy tarkibida erkaklar 46,9 % va ayollar 53,1 % dan iborat. Mexnatga yaroqlilar aholi

57,0 %, (2007 yilda mexnatga yaroqli axoli soni 74,26 mln. kishini tashkil etdi.), mexnatga yaroqli yoshgacha bo`lganlar aholining22,4 % (axolining 1/3 qismidan ozrog`ini), katta yoshdagilar 20,6 %ni takil qiladi. Mexnat resurslari Rossiya axolisining 60% dan iborat. Rossiya axolisining milliy tarkibi g`oyat xilma-xil va murakkab. 100-dan ortiq millat va xalqlar 7 ta til oilasi (Dind-Yevropa, Oltoy, Ural, Shimoliy Kavkaz, Chukotka-Kamchatka, Eskimos-aleut, Kartvel) tarkibiga kiradi. Eng ko`p tar`qalgan din - xristianlik (pravoslav), shuningdek, islom, buddizm xamda katolisizm, iudaizm va boshka dinlar xam mavjud. Rossiyada 12000 axolisi bo`lgan manzilgoxlar shahar maqomiga ega. Ammo Rossiya Federatsiyasi regionlari bo`yicha pgssar tushunchasiga turlicha yondashiladi. Rossiya Federatsiyasi yuqori urbanizasiyalashgan, shahar axolisi 73 % bo`lib, 1 mln. dan oryiq axoliga ega bo`lgan shaxarlarda 23 % shahar axolisi, 500 mingdan 1 mln.gacha kishigacha bulgan shaxarlarda 12,8 %, 100000 dan 500000 gacha axoli bo`lgan shaxarlarda 27,2 %, 100000 gacha axoliga ega bo`lgan shaxar larda 25,2 % aholi yashaydi. Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasida 13 ta millioner shaxarlar bor va 20 ta shaharda 500 mingdan 1 mln.gacha aholi yashaydi. Yirik shaxar aglomerasiyalari - megalopolislar shakllangan (Moskva, Sankt-Peterburg, Nijniy Novgorod, Yekaterinburg, Samara, Novosibirsk va bosh.). Xo`jaligi. Rossiya bozor munosabatlari jadal rivojlanayotgan industrial-agrar mamlakat. Iqtisodiyotda sanoat etakchi o`rin tutadi. XX asrning 90-yillardan boshlab chuqur bozor islohotlari amalga oshirilmoqda. Rossiya milliy iktisodiyoti rivojlanishidagi bugungi xususiyati ikki yoqlama bo`lib, bir tomondan sanoatning, ayniqsa, ilmtalab sanoat tarmoqlarining rivojlanganlik darajasi, ilmiy-texnik saloxiyat, sanoat va qishoq xo`jaligi maxrulotlari ishlab chiqarish xajmi jihatdan dunyoda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar qatoriga kirsa, ikkinchi tomon dan, aholi jon boshiga YaIM to`g`ri kelishi, turmush darajasi va uning sifat ko`rsatkichlari jixatdan ancha orqada. Rossiya hissasiga dunyo xo`jaligidagi 11 % qazib chiqarilayotgan neft, 28 % tabiiy gaz va 14 % kumir to`g`ri keladi. Ayni vaqtda Rossiya dunyo mamlakatlari

o`rtasida tabiiy gaz qazib chiqarishda 1-o`rinda, kumir qazib chiqarish, kartoshka yetishtirish va sut tayyorlashda 2-o`rinda, neft kazib chiqarish, sulfat kislotasi (monogidrat) ishlab chikarish buyicha 3-o`rinda, elektr energiyasi xosil qilish, chuyan va pulat eritish, temir rudasi qazib chiqarish, yog`och tayyorlash, ip- gazlama ishlab chiqarish, don va dukkaklilar, qand lavlagi etishtirish buyicha 4- o`rinda, tayyor qora metallar, arralanuvchi materiallar, mineral o`g`itlar ishlab chiqarish bo`yicha 5-o`rinda, sellyuloza ishlab chiqarish, go`sht (so`yilgan vaznda), hayvon yog`i tayyorlash bo`yicha 6-o`rinda, paypoq-chulki maxrulotlari, baliq ovlash bo`yicha 8-o`rinda, engil avtomobillar va sement ishlab chi karish buyicha 11-o`rinda, jun gazlamalar, poyabzal ishlab chikarish buyicha 12-o`rinda va kog`oz-karton ishlab chiqarish, shakar, o`simlik yog`i tayyorlash bo`yicha 14- o`rinda turadi. Ayni vaktda harbiy sanoat majmuasi va kosmosni o`zlashtirish bo`yicha Rossiya bilan dunyoda faqat AQSH ragbatlantira oladi, xolos. Shuningdek, Rossiya YaIM hajmi jihatidan dunyoda 8-o`rinda turadi va hisoblash metodikasi (valyuta to`lov kobiliyati yoki ayirboshlash kursi) bo`yicha hisoblanganda, YaIMning 10 %iga teng. Aholi jon boshiga YaIM to`g`ri kelishi jixatdan Rossiya AQShga nisbatan 5 marta orqada. Dunyo mamlakatlari urtasida aholi jon boshiga yillik YaIM buyicha 59-o`rinda, sanoat maxrulotlari ishlab chiqarish bo`yicha 53-o`rinda, ish bi lan band bo`lgan bir kishi hisobiga sof yillik shartli ishlab chiqarish (mexnat unumdorligi) bo`yicha 70-o`rinda turadi. Rossiya ulkan imkoniyatlar mamlakati bo`lib, iqtisodiy o`sish sur'atlarining intensiv omillari va resurslariga (iqtisodiy, tabiiy, ilmiy-texnik, inson kapitali va bosh) egadir. Rossiya ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatining asosi, bu-inson kapitalidir. Ayniqsa, Rossiya fuqarolarining ma'lumoti va malakaviy tayyorgarlik darajasi yuqori bo`lib, xorijiy sheriklarning ta'kidlashicha, ular istalgan texnik, ilmiy va iqtisodiy muammolarni echishi hamda turli sharoitda ishlab chiqarish va tijorat maqsadlariga tez moslasha olishi bilan ajralib turadi. Keyingi yillarda esa zamonaviy - menejment, marketing, moliya sohalarida tajriba va malakaga ega Rossiya bozorlarida muvaffaqiyatli ishlayotganlar chet el firma va kompaniyalari tomoni-

dan ishga taklif qilinmoqda. 2000 yildan boshlab Rossiya iqtisodiyotida sezilarli o`zgarishlar yuz bermoqda. Bu jarayon iqtisodiy isloxotlarning yanada chuqurlashuvida,, milliy iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlar, ilmtalab sohalarning, ayniqsa, avia-raketa-kosmik sanoat bilan bog`liq tarmoqlarning jadal rivojlanishida ko`zga tashlanmoqda. 2008 yilda jaxon moliya buxroniga tortilgan Rossiya iqtisodiyotning pasayish jarayonlarini bartaraf etish yuzasidan bir qator tadbirlarni amalga oshirmoqda. Ayni vaqtda Rossiya MDH iqtisodiy doirasida etakchi mavqeni egallab turibdi. Uning hissasiga YaIM ning 60 %idan ortigi va hamkorlikdagi sanoat maxsulotlari ishlab chiqarishining 2/3 qismi to`g`ri keladi. Sanoati. Rossiya sanoati bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida muhim tarmoq o`zgarishlarini boshidan kechirdi. Sanoat maxrulotlari ishlab chiqarishda qazib beruvchi sanoat tarmoqlari (20 %) va yoqilg`i-energetika majmuasi hissasi ortdi (30,6 %) hamda mudofaa va investision faoliyat bilan bog`liq tarmoqlar (kimyo, mashinasozlik, o`rmon, yog`ochni qayta ish lash, sellyuloza-qog`oz) va yengil sanoat ulushi qisqardi. 90-yillarning oxirlaridan boshlab sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish sezilarli darajada rivojlana boshladi (1997 yil 1,5 % ga o`sdi). Bugungi kunda Rossiya huukumati amalga oshirayotgan iqtisodiy siyosat sa noat tarmoqlarini rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit hozirlamoda. 2000 yillar boshlaridan 2010 yilga Rossiyada YaIMni ikki hissa ko`paytirish yuzasidan davlat dasturlari amalga oshirilmoqda. Rossiya yoqilg`i-energetika majmuasi neft, gaz, ko`mir qazib chiqarish va elektroenergetika sanoatini o`z tarkibiga oladi. Neft zaxiralari jihatidan dunyoda oltinchi o`rinda turadi (Saudiya Arabistoni, Kuvayt, BAA, Iros va Eron) va yiliga 300 mln. yoki dunyoda qazib olinayotgan neftning 11 %i). Neft Shimoliy Kavkaz, Volga-Ural, Timan-Pechora, Rarbiy Sibir (300 dan ortiq neft-gaz konlari ochilgan bo`lib, mamlakatdagi 70 % neft va tabiiy gaz qazib olinmoqda), Uzoq Sharq, Saxalin oroli, Kaliningrad viloyati va boshqa hududlardan qazib olinmoqda. Yirik neftni qayta ishlash zavodlari neft quvurlari, trassalari atrofida va ommaviy iste'mol

rayonlarida (Angarsk, Volgagrad, Grozniy, Kirishi, Krasnodar, Komsomolsk Amur, Kstova, Moskva, Omsk, Perm, Ryazan, Saratov, Szran, Tuapse va boshk.) joylashgan. Neft kazib olishva uni qayta ishlada «Lukoyl», «Surgutnert», «Slavneft», «Rosneft», «Bashneftxim» kompaniya va firmalari asosiy rol o`ynaydi. Qazib olingan neft va neft mahsulotlarining 99,5 % i «Transneft» birlashmasi magistral quvurlari (48,5 ming km) orqali tashiladi. Yirik magistral neft quvurlari Volga - Ural tizimi («Drujba» neft quvuri xam kiradi), Rarbiy Sibir tizimi va Shimoliy Kavkaz tizimlariga kiradi. Rossiya nefti Buyuk Britaniya va Irlandiya, Sharqiy Yevropa, O`rta dengiz bo`yi mamlakatlari, Rarbiy Yevropa, AQSh va Kanadaga eksport qlinadi. Gaz sanoati rivojlangan bo`lib, uning zaxiralari jihatidan Rossiya Yevropada monopolist hisoblanadi va yiliga 600 mlrd. m3 atrofida qazib chiqaradi. Tabiiy gaz asosan Garbiy Sibir (Urengoy, Yamburg, Medve je va bosh.), Shimoliy Kavkaz (Kuban, Azov buyi, Stavropol), O`ral (Orenburg), Quyi Volga bo`yi (Astraxan), Komi (Vuktl va bosh.), Yoqutiston (Vilyuy) va Saxalindan qazib chiqarilmoqda. Bugungi kunda 90 % qolinayotgan tabiiy gaz Sharqiy rayonlardan (Rarbiy Sibirda va Yamal-Neneskdan 88 %) kazib olinmoqda. Orenburg, Astraxan, Sosnagorsk (Komi Respublikasi), Rarbiy Sibirda gazni qayta ishlash markazlari shakllandi. Rossiyada qazib chiqarilayotgan tabiiy gazning 94 % i «Gazprom» hissasiga to`g`ri keladi. Magistral gaz quvurlarining uzunligi Rossiya hududida 80 ming km va MDH doirasida 140 ming km. Asosiy magistral gaz quvurlar Harbiy Sibir, Volga buyi, O`ral, Shimoliy Kavkazdan Markaziy Rossiya, Boltiq bo`yi davlatlari, Belarus, Moldova, Ukraina, Sharqkiy va G`arbiy Yevropa mamlakatlariga yo`nalgan. Bugungi kunda istiqbolli g`oya - «Yamal-Yevropa» gaz quvuri (4000 km) ya'ni Yamal yarim orolidan Markaziy Rossiya, Belarus, Polsha orqali Germaniyaga, shuningdek, Shimoliy Yevropa, Sharqiy Osiyoga, hatto Avstraliyaga qadar yunal gan loyihalar o`rganilmoqda. Ko`mir sanoatida toshko`mir va qo`ngir ko`mir qazib chiqariladi. Yili ga 244 mln. toshko`mir qazib chiqariladi va 20 mln. eksport qilinadi. Ko`mir yoqilg`i va kimyo sanoatida ishlatiladi. Ko`mir zaxiralari bo`yicha dunyoda 2 o`rinda

(Xitoydan so`ng) turadi. Yirik havzalari - Tungus, Lena, Kansk-Achinsk (qo`ng`ir ko`mir), Kuznesk, Pechora va Taymir, Janubiy Yokutiston va bosh. Ko`mir qazib olish bilan 72 ta aksiyadorlik jamiyati va 6 ta davlat unitar korxonasi shugullanadi va ularning tarkibida 114 ta shaxta, 125 ta ochiq kon, 68 ta. boyitish va 1 ta briket fabrikasi mavjud. Rossiya yoqilg`i-energetika balansida neft va tabiiy gaz (70 %) asosiy o`rin tutadi. Shuningdek, yiliga 991 mlrd kVt/s elektr energiyasi (2006 y.) xosil qilinadi. hosil qilinayotgan elektr energiyasining 70 %i IES, 20 %i GES va 10 %i AES lar hissasiga to`g`ri keladi. Yirik IES va IEM -Markaziy iqtisodiy rayon va Volgabuyi, Sibir va Uzoq Sharqda, GES-lar kaskadi Volga-Kama, (Volga-Kama GESlar kaskadi 11 ta gidrouzeldan iborat bo`lib, umumiy quvvati 14 mln. kVt/s), Yenisey va Angara daryolarida (Krasnoyarsk va Sayan-Shushensk GESlarining quvvati 6 mln. kVt.dan, Bratsk quvvati 4 mln. kVt.dan ortiq) qurilgan. Bugungi kunda 9 ta AESlarida 29 ta energobloklar mavjud. Energotalab sanoat korxonalari deyarli elektr uzatish liniyalari (LEP) atrofida joylashgan. Rossiya dunyodagi elektr energiyasi eksport kiluvchi mamlakatlardan biri. Mamlakatda yagona energotizim mavjud. Bu energo tizimni «Rossiya YuS» ochik turdagi aksiyadorlik jamiyati boshqarmasi. Qora metallurgiya industriyaning uzoq tarmog`i bo`lib, temir rudasi qazib olish, cho`yan va po`lat eritish hamda xilma-xil prokat maxsulotlari ishlab chiqarish majmuasidan iborat. Qazib olinayotgan temir rudasining 80 %i och usulda (yiliga 80 mln. tonna) amalga oshiriladi va uning 20 %i eksportga chiqariladi. Yiliga 40 mln. tonna cho`yan va 50 mln. tonna po`lat eritadi (dunyoda Xitoy, Yaponiya va Asosan 4-o`rinda). Uchta yirik qora metallurgiya rayoni mavjud: Ural (Nijniy- Tagil, Magnito gorsk, Chelyabinsk, Novotroisk), Markaziy (Novotulsk, Novolipesk, Mos kva, Nijniy Novgorod, Oskol va bot.) va Sibir (Kuznesk, YEarbiy Si bir, Novosibirsk, Krasnoyarsk va boshkD Rangli metallurgiya tarkibiga mis, kurgoshin-rux, nikel, kobalt, alyuminiy, titan- magniy, volfram-molibden, shuningdek, asl metallar va kamyob metallar eritish kiradi. Rangli metallurgiya OFHp (mis, qalayi, rux va bosh.), engil (alyuminiy,

titan, magniy), asl metallar (oltin, kumush va platina) va kamyob (volfram, molibden, germaniy va bosh.) metallar eritish tarmoqlaridan iborat. Mis korxonalari Ural (Krasnouralsk, Revda, Kirovgrad, Mednogorsk va bosh.), Shimoliy (Monchegorsk), Sharqiy Sibir (Norilsk), qo`rg`oshin-rux Shimoliy Kavkaz (Vladikavkaz), Ural (Chelyabinsk), G`arbiy Sibir va Uzoqsharq , nikel- kobalt korxonalari Sharqiy Sibir (Norilsk), Ural (Orsk, Rej, Verxniy Ufaley), Shimoliy (Monchegorsk), qalayi korxonala ri G`arbiy Sibir (Novosibirsk), alyuminiy korxonalari Shimoli-G`arbiy bo`yi (Volxov, Boksitogorsk va bosh.), Shimoliy (Kandalaksha), Ural (Ka mensk-Uralskiy, Krasnoturilsk), Volgabo`yi (Volgograd), G`arbiy Si bir (Novokuznesk), Sharqiy Sibir (Bratsk, Shelexov, Sayangorsk, Kras noyarsk, Achinsk), titan-magniy korxonalari Ural (Berezniki, Solikamsk) iqtisodiy rayonlarida joylashgan. Rossiya dunyodagi rangli metallarni eksport qiluvchi yirik mamlakatlardan biri (jahon bozoriga yiliga 100-140 ming tonna nikel, 2 mln. t alyuminiy va bosh. chiqaradi). Eksportning rivojlanishida keyingi yillarda tolling operasiyasi, ya'ni xorijiy sheriklarning xom ashyoni Rossiya metallurgiya korxonalarida eritib, so`ngra xorijga olib ketishi muxim rol o`ynamoqda. Mashinasozlik majmuasi yuqori malakali ishchi, muxandis-texnik xodimlar to’planganligi bilan ajralib turadi. Keyingi yillarda mashi nasozlik sanoatining zamonaviy va uta zamonaviy tarmoklari - elektro texnika, radioelektronika, priborsozlik, aviaraketa-kosmik sanoat tez rivojlanib bormoqda. Rossiyada og`ir mashinasozlik korxonalari YEkaterinburg (metallur giya va boshqa sanoat tarmoqlari uchun jixozlar), Chelyabinsk va Miass (og`ir traktorsozlik, ko`mir sanoati va avtomobilsozlik uchun jihozlar), Nijniy-Tagil (yuk vagonlari), Perm (kemasozlik va mashinasozlik uchun jixozlar), Kemerovo, Krasnoyarsk, Kisilevsk, Prokopevsk (tog`-shaxta Peterburg, Novosibirsk va bosh., stanoksozlik Markaziy, Shimoli-G`arbiy va Ural iqtisodiy rayonlarida, transport mashinasozligi Nijniy Novgorod, Ijevsk, Miass, Ulyanovsk, Moskva va Tolyatti (engil avto-mobillar), Povlova, Likino (avtobuslar), Engels (trolleybus), Mosk va, Nijniy Novgorod, Ulyanovsk,

Naberejnie Chelni, Miass (yuk avtomo-billari), teplovoz, elektrovoz va vagonsozlik Nijniy Novgorod, Kolom na, Bryansk, Sankt-Peterburg, Ulan-Ude, Nijniy Tagil, Kaluga, Novo cherkassk, Abakan, Altaysk, Mitishchi va bosh., dengiz va daryo kemasozligi Sankt-Peterburg, Astraxan, Nijniy Novgorod, Tyumen, Krasnoyarsk, Xabarovsk, Komsomolsk-na-Amur, Arxangelsk (Severodvinsk shaxrida atom suv osti kemalari ishlab chiqariladi), Murmansk va bosh; samolyotsozlik Moskva, Qozon, Samara, Voronej, Saratov, Smolensk, Rostov-Don, Taganrog, qishloq xo`jaligi mashinasozligi va traktorsozlik Sankt-Peterburg, Chelyabinsk, Vladimir, Lipesk, Volgograd, Petrazavodsk va boshqalarda shaharlarda, shuningdek, deyarli yirik shaxarlarda mashina sozlik korxonalari joylashgan. Kimyo sanoati tarkibiga tog`-kon kimyosi, asosiy kimyo, organik sintez kimyosi, polimer materiallar ishlab chiqarish (kimyoviy tolalar, sintetik smola va plastmassa, sintetik kauchik va bosh.), kimyoviy reaktiv va alohida toza maxsulotlar, lak- bo`yoq; va maishiy kimyo kiradi. Asosiy kimyo (kislotalar, ishqorli va mineral o`g`itlar) korxonalari Shelkova, Novo moskovsk, Voskrasensk, Dzerjinsk, Perm (sulfat kislotasi va bosh.), Perm, Bonirdiston, Oltoyda (soda), Voskrasensk, Sankt- Peterburg, Kingisepp, Solikamsk, Berezniki, Dzerjinsk, Novomoskovsk (Tula ob - lasti), Kemerovo va bosh. (fosfatli, kaliyli va azotli o`g`itlar, shuning dek, kompleks mineral o`g`itlar: ammofos, nitrofos, karboammofos), orga nik sintez kimyosi Qozon, Volgograd, Nijniy Tagil, Ufa, Salavat, YEka terinburg, Sankt-Peterburg (plastmassa ishlab charish), sun'iy va sin tetik tolalar Tver, Ryazan, Kemerovo, Novosibirsk, Barnaul, Kursk, Kras noyarsk va bosh., sintetik kauchik va rezina maxsulotlari Omsk, Tomsk, Yaroslavl, Krasnoyarsk, Sankt-Peterburg, Ufa, Perm kabi shaxarlarda rivojlangan. Shuningdek, kimyo sanoati bilan texnik va texnologik jihatdan neft-kimyo, mikrobiologiya, farmasevtika, Rossiya Federatsiyasi yumeriya-kosmetika sanoati yirik shaxarlarda rivojlanib bormoqda (Moskva, Sankt-Peter burg, Krasnoyarsk, Xabarovsk, Chita, Novosibirsk, YEkaterinburg,Qozon va bosh;.). O`rmon sanoati boy o`rmon resurslariga tayanadi (Rossiyadagi urmon may- donlari 766 mln. ga bo`lib, AQSh, Kanada, Shvesiya va Norvegiyadagi

O`rmonlarni birgalikda olganda ham kopdir). Sanoat asoslarida foydalaniladigan o`rmonlar Sibir, Uzoq Sharq va Rossiyaning Yevropa qismi shimolida joylashgan bo`lib, tayyorlanayotgan yog`ochning 75 % ni beradi. O`rmon sanoati majmuasida yog`och tayyorlash, yog`ochsozlik, sellyuloza- qog`oz, gidroliz va yog`och kimyosi muxim o`rin tutadi. Yirik markazlari Shimoliy rayonda (Kondopogo, Arxangelsk, Kotlas, Suktuvkar), O`ralda (Krasnokamsk, Solikamsk va bosh), Volga-Vyatka rayonida (Balaxna, Pravdinsk, Voljsk), Sibir va Uzoq Sharqda (Krasnoyarsk, Bratsk, Ust-Ilim, Selenginsk, Baykalsk) joylashgan. Yengil sanoat keyingi shaharda iqtisodiy qiyinchiliklarni boshdan kechirmoqda (xom ashyo muammosi va xorij tovarlarining yuqori raqobat-bardoshliligi tufayli) va sanoat ishlab chiqarishining umumiy hissasidagi ulushi qisqarib bormoqda. Yirik markazlari: Moskva, Sankt-Pe terburg, Ivanova, Yaroslav, Orexovo-Zuevo, Noginsk, Tver, Kostro ma, Vyazniki va bop. Asosan ip-gazlama, shoyi va jun gazlama, to`qimachilik, tikuvchilik, teri-poyabzal, mo`yna, gilam to`qish va boshqa tarmoqlar rivojlangan. Oziq-ovqat sanoatida qand-shakar, moy, vino-aroq krupa (yorma), choy, konserva va baliq tarmoqlari xom ashyo rayonlarida, chunonchi, meva konservalari korxonalari Shimoliy Kavkaz, Volgabo`yi, go`sht kombinatlari chorvachilik rayonlari, baliq konservalari ishlab chiqarish port shaxarlarida joylashgan. Iste'mol mintaqalarida yirik non, makaron, qandolatchilik, pivo va boshqa tarmoqlar rivojlangan. Rossiya oziq-ovqat korxonalari xorij firmalari raqobatiga dosh bera olmayapti. Mamlakat katta miqdorda va ko`plab assortimentda oziq-ovqat mahsulotlarini import qiladi. Garchi Rossiya baliqchilik xo`jaligi va baliqchilik sanoati murakkab xolatda (sob Ittifoqning parchalanishi tufayli baliq ovlash flotining yaxshi kemalari Ukraina, Boltiqbuyi mamlakatlarida) bo`lishiga qaramay, eksportga baliklarning qimatli sortlari: treska, seld, kambala, sudak, losos, osetr va bosh. Krab va ikra chikaradi. Qishloq xo`jaligi. Rossiya 1707,5 mln. ga yer fondiga ega bo`lib, haydaladigan yerlar, o`ta, yaylov va ko`p yillik daraxtlar (bog` va uzumzorlar) 209,0 mln. ga dan

iborat va qishloq xo`jaligiga yaroqli maydon jixatidan dunyoda 3-o`rinda (Xitoy va AQSH) turadi. Bugungi kunda qishloq xujaligida individual-xususiy, kollektiv (koperativ) va davlat korxonalari shakllandi. Indavidual-xususiy xo`jaliklar yordamchi va fermer xo`jaliklardan iborat. Qishloq xo`jaligi korxonalarida yerdan foydalanishda fermer xujaliklarida individual (xususiy) va ijara shakli keng tar iflagan. Yerlarni qayta bo`lish jarayonida shaxsiy yordamchi xo`jaliklar roli ortib bormoqda va qishloq xo`jaligi maxsuloti qiymatida 37 % ga etdi. Kollektiv bog`dorchilik, sabzavotchilik, shaxsiy yordamchi xujaliklar va dalahovli qurilishlari uchun yer ajratish davom etmoqda. Ayni vaqtda qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishidagi murakkab qiyinchiliklar Rossiyani katta imkoniyatlar o`lkasi bo`lishiga qaramay, ko`plab qishloq xujaligi mahsulotlarini import qilishga majbur qilmoqda. Rossiya xukumati mahalliy ishlab chiqaruvchilarni ko`llab-quvvatlash maqsadida qishloq; xo`jaligida agrar islohotlarni chuqurlashtirish va bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish, uning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash va raqobatbardoshligini oshirish maqsadida yirik qo`lamda assignasiyalar ajratmoqda. Ayni vaqtda xorij investorlari uchun qulay shart- sharoitlar yaratish tadbirlarini ham amalga oshirmoqda. Rossiyada tabiat zonalariga qishloq xujaligi ishlab chikarishi (shimoldan-janubga tomon), ya'ni tundra va o`rmon-tundrada – bug`uchilik, ovchilik va balikchilik bilan uygunlashgan x.olda, taygada chorvachilik, tayga janubi va aralash urmonlar zonasida (Nokrra tuproq mintaqasi) kanop, donli (bug`doy, arpa, roj, tariq) va em- xashak ekinlari, kartoshka va sabzavotchilik, sut, sut-go`sht chorvachiligi, bog`dorchilik, yirik sanoat markazlari atrofida cho`chqachilik va parrandachilik, G`arbiy Sibir janubida donli ekinlar va sut chorvachiligi, o`rmon-cho`l zonalarida ziroatchilik yetakchi soxa bo`lib, donli va texnika ekinlari (bug`doy, roj, tar, kand lavlagi, kungaboqar, makkajuxori, kartoshka, ildiz mevalilar), yirik shoxli xayvonlar, chuchqachilik va parrandachilik rivojlangan. Rossiyaning Yevropa qismi cho`l mintaqalarida (Kuban, 1/rta Povolje, Janubiy

Ural) bug`doy va makkajuxori, chorvachilik, G`arbiy Sibir ra yonlarida bug`doy, tabiiy yaylovlarida Go`sht-sut chorvachiligi,qurg`oqchil rayonlarida qo`ychilik va sut-go`sht chorvachiligi, Uzoq Sharqning Primore o`lkasida musson iqlimi alohida dexdonchilik - sholichilikni, cho`l va chala cho`llarda (Volgabo`yi va Dogaston) go`sht-jun yo`nalishidagi qo`ychilik, tog`li rayonlarda (Kavkaz, Oltoy, Sayan va bosh.) tog`-yaylov chorvachiligi rivojlangan, subtropik zona (Krasnadar o`lkasining Qora dengiz bo`yida) tamaki, choy va subtropik mevachilikka ixtisoslashgan. Shaxar va sanoat markazlarida shahar atrofi xo`jaligi (sabzavot, rezavorlar, gulchilik, sut-go`sht, parrandachilik, cho`chqachilik va baliq yetishtirish (sun'iy ko`llarda), teplisa xo`jaliklari) shakllangan mulkchilikning kollektiv uyishgan (ulush), va shaharlar axolisining qishloq, xujaligi maxsulotlari bilan ta'minlaydi. Qishloq xo`jaligi yalpi mahsulot qiymatining 40,0 % dehqonchilik va 60,0 % chorvachilikka to`g`ri keladi. Dehqonchilikda donli ekinlar (55 mln. ga) yetakchi o`rin tutadi. Donli ekinlar tarkibida bug`doy, roj, arpa, tar, grechixa, makkajuxori, dukkaklilar - , loviya, yasm, soya asosiy o`rin tutadi. Donli ekinlar tarkibida bug`doy eng ko`p ekiladi (24,0 mln. ga, yillik xosil 80-85 mln. t, ba'zi yillari 100 mln. t). Shimoliy Kavkaz, G`arbiy Sibir janubi, Markaziy Qoratuproq va Uralning janubiy rayonlari tovar bug`doy etishtiruvchi asosiy rayonlardir. Arpa, tarik,, roj etishtirish bo`yicha Rossiya dunyoda 4-o`rinda (Xitoy, AQSH, Hindiston) turadi. Makkajuxori don uchun (Shimoliy Kavkaz iqtisodiy rayon) mintaqasida silos uchun etishtiriladi. Grechka, tariq va sholi asosiy oziq-ovqat ekinlaridan. Yiliga Rossiya 0,8 mln. t grechika oladi. Sholi Shimoliy Kavkaz, Povolje, Primorsk o`lkasida yetishtiri ladi va ekin maydonlaridagi xissasi 0,2-0,3 % ni tashkil qiladi. Texnika ekinlaridan kungaboqar Markaziy qoratuproq Shimoliy Kavkaz, Povolje, Ural, Garbiy Sibir (janubi), soya Uzoq Sharqda (Amur viloyati, Primorsk va Xabarovsk o`lkalarida) yetishtiriladi. Kanop Shimoli-G`arbiy, Shimoliy (Vologda viloyati), Markaziy (Kostroma va Yaroslavl viloyatlari) iqtisodiy rayonlarida ekiladi va dunyoda etakchi o`rinda turadi. Qand lavlagi asosan shakar olish uchun Markaziy qora-tuproq (mamlakatdagi 50 % xosil to`g`ri keladi), Shimoliy Kavkaz (25 % yalpi xosil) va Volga bo`yi (10 %) Markaziy, Volga-

Vyatka, Ural, Garbiy Sibir (janubi) va Uzoq, Sharq iktisodiy rayonlarida etishtiriladi. Kartoshka 3 mln. ga dan ortiq yerga ekiladi va yiliga 40,0 mln. t dan ortiq yalpi xosil olinadi (dunyoda 1 –o`rinda) va asosan Volga-Vyatka va Markaziy iqtisodiy rayoniga (30 % ortiq ekin maydonlari) to`g`ri keladi. Chorvachilik yirik shoxli hayvonlar, chuchqachilik, tuychilik va echkichilik, parrandachilik, yilqichilik, tuyachilik, asalarichilik, baliqchilik tarmoqlaridan iborat. Shuningdek, yilqichilik (Buryatiya, Oltoy, Tuva va bosh), bug`uchilik (Chekka Shimol), asalarichilik (Boportoston, Uzoq SHarq Rossiya Federatsiyasi va parrandachilik (Sibir, Uzoq Sharq} rivojlangan. Chorvachilikda ham dehdonchilik kabi zonal ixtisoslashuv xarakterli. Qo`ychilik va echkichilik cho`l zonasi va to`g oldi rayonlarida (jun va yung uchun), sut, sut-go`sht chorvachiligi o`rmon, o`rmon- cho`l va cho`l zonalarida tarqalgan. Ayni vaqtda keyingi yillarda sut va go`sht chorvachiligi sezilarli o`zgarishlar (chorva bosh sonlartshing qisqarishi va xayvonlar mahsuldorligining kamayishi, sut va go`sht yetishtirishning qiskarishi) amalga oshirilayotgan iqtisodiy isloxotlar bilan bog`liq. Xizmatlar soxasi. Rossiya Federatsiyasi milliy iqtisodiyotida moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari xissasining yuqori bo`lishiga qaramay, XX asrning 90-yillari o`rtalaridan boshlab xizmatlar sohasi tez rivojlanib bormoqda va unda bandlar hissasi tobora ortmoqda. Ayniqsa, aloqa, turli tayyorlov kompaniyalari, logistika tizimi, moliya-bank-kredit, sugurta va boqa bozor infratuzilmalari tez rivojlanmoqda. Ishlab chiqarish tizimlariga ilmiy-texnika yutuklarini qo`llash va zamonaviylashuv jarayoni iqti sodiy rivojlangan mamlakatlarga xos jamiyatning juda tez informasiyalashuviga va informasion jamiyatta aylanishiga olib kelmoqda. Bugungi dunyodagi xar qanday mamlakatning o`rni informasiyalashgan jamiyatga qanchalik qo`shilganligi bilan belgilanmoqda. Rossiya kompyuterlar bi lan ta'minlanganligi va kommunikasiya tizimlarining tez rivojlanishn orqali mamlakatning informasiya ta'minoti sifat jihatdan mutlaq yangi boskichga kirmoqda xamda mamlakat intellektual saloxlyatini va iqtisodiyotini istiqbolli rivojlanishiga shart-sharoit xozirlamoqda.

Transporti. Rossiya hozirgi zamon transportining barcha turlariga ega. Mamlakat yuk aylanmasida temir yo`l transporti (52,7 %), daryo transporti (3,7 %) muxhim o`rin tutadi. Temir yul transporti Rossiyada asosiy transport turidir. Temir yo`llarning umumiy uzunligi 87 ming km bo`lib, 1/3 qismi elektrlashtarilgan. Birinchi temir yul Moskva-Sankt-Peterburg 1851 yilda qurilgan. Rossiyaning Yevropa qismidagi temir yullar radial joylashgan bo`lib, Moskvada qo`shiladi. Mamlakat barcha iqtisodiy rayonlar mamlakatlar bilan temir yo`llar orqali bog`langan. 1892 yil qurilishi boshlangan va 1916 yil tugallangan Transsibir magistral va 1913 yil qurilgan Tyumen-Omsk-Yekaterinburg temir yo`l liniyasi birga ikkinchi temir yo`lni ochdi. Shuningdek, kenglik yo`nalishi buyi Janubiy Sibir temir yullari, Turkiston-Sibir magistrali, 1980 yilda qurilgan Baykal-Amur magistrali (BAM) va boshqa temir yullar mamlakat yuk va yo`lovchi aylanmasida muhim urin tutadi. Keyingi yillar, Rossiya Finlyandiya va uning portlari orkdli xorijga chik.ish maqsadi, 126 km li temir yulni Kareliyada k^rishta kirishdi. Rossiyada tem: yullarni zamonaviylashtirish va tezyurar poezdlar kdtnovini yul K.uyish (Moskva-Sankt-Peterburg va bon.) ma^sadida katta ishlar amg ga oshirilmokda. Dengiz transporti. Rossiya tashki iktisodiy alok.alarida dengiz tra] porti katta rol uynaydi. Dengiz savdo flotining hajmi 8,3 mln. bo`lib, 8 ta paroxodchilik kompaniyasiga ega. Yirik portlar: Baltiysk, (Kaliningrad viloyatida, muzlamaydi), Sankt-Peterburg, Viborg, Novorossiysk, Tagan rog, Murmansk, Naxodka, Arxangelsk, Vladivostok, Vanino va 30 dan ortiq ichik portlarga ega. Daryo transporti. Rossiya daryolar mamlakati bo`lib, asosiy daryolarning ko`pchiligi kema qatnovi uchun juda qulay. Ichki suv yullarining uzunligi 80 ming km. Volga-Kema daryo xavzasi iqtchisodiy jihatdan katta o`rin tutadi va Rossiyaning Yevropa Volga-Baltika, Belomor-Baltika va Volga-Don kanallari orqali (kemalar

qatnaydi) bog`lanishi tufayli Volga daryosi yagona suv tizimi sterjiniga, Moskva esa 5 ta dengiz daryolari portiga aylandi. Rossiyaning Yevropa shimolida Suxona, Shimoliy Dvina irmoqlari bilan, Onega, Svir, Neva, Sibir va Uzoq Sharada Amur, Yenisey, Lena, Ob va uning irmoqlari kema katnovi uchun qulay bo`lib, ularda don, baliq, o`rmon (yogoch), ko`mir, metall va jixozlar, oz-ovqat mahsulotlari va boshqa yuklar tashiladi. Quvur transporti mamlakat i ransport tizimida asosiy o`rin tutadi va yuk aylanmasidagi hissasi ortib bormoqda. Magistral quvur trassalarining uzunligi 210 ming km dan ortadi. Yangi transkontinental quvur trassalari loygsalari tez sur'atlarda amalga oshirilmoqda. Avtomobil transporti. Avtomobil transportining milliy iqtisodiyotda qisqa masofalarga yuk tashishda va boshqa transport turlari rayonlarda (Rossiyaning Yevropa qismi, Shimoliy, Sibir va Uzoq rayonlari) muhim o`rin tutadi. Avtomobil yullarining umumiy uzunli gi 854 ming km (shundan qattiq qoplamga ega yullar 652 ming km). Rossiya transport tizimidagi eng muhim muammo, bu - avtomobil yo`llaridir. Mutaxassislarning ta'kidlashicha, mintakalar ijtimoiy-iqtisodiy ehti- yojlari uchun 1,5 mln. km avtomobil yo`llari zarur. Qattiq qoplamli av tomobil yullari (asfalt, beton, shag`alli yoki aralash mavjud yo`llarning 75 % ini tashkil qilib, buning 558 ming km umumfoydalanish va 45,4 ming km federal ahamiyatga ega, xolos (AQShda 300 ming km federal axyamiyatga ega yo`l bor). Har bir km 2 hududga 24 km avtomobil yo`llari to`g`ri keladi. Rossiya avtomobil yo`llarining rivojlanganlik darajasiga ko`ra uchta: Yevropa qismi, Janub va Shimoliy (Sibir va Uzoq sharq Rossiya Federatsiyasi zonalarga bo`linadi. Xavo transporti rivojlangan bo`lib, MDH va jahonning ko`pgina mamlakatlari bilan xavo liniyalari orqali bog`langan. Yirik yo`lovchi va yuk tashuvchi zamonaviy samolyotlar, vertolyotlar parkiga ega. Ayniqsa, havo transporti Shimol, Sibir va Uzoq Sharq rayonlari uchun muxim o`rin tutadi. Yirik zamonaviy xalaro aeroportlar: Moskva (Vnukovo, VShere meteva, Bikov, Domodedovo), Sankt- Peterburg (Pulkova), Saratov, Volgograd, Novorossiysk va boshqa shaharlarda joylashgan.

Iqtisodiy rayonlari. Rossiya iqtisodiy rayonlari tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy shart- sharoitlarning o`zaro uyg`unlashuvi asosida shakllangan. Rossiya hududida 11 ta Markaziy, Markaziy Qoratuproq, Volp Vyat ka. Shimoliy, Shimoli-g`arbiy, Volgaboyi, Shimoliy Kavkaz, Ural. G`arbiy Sibir, Sharqiy Sibir, Uzoq_ Sharq iqtisodiy rayonlari shakllangan. Kaliningrad viloyati alohida kichik rayon. 1. Markaziy iqtisodiy rayon. Maydoni 485,1 ming km. Aholisi 30,4 mln. kishi. Sertarmoq mashinasozlik, kimyo, o`rmon, engil (toq`imachlik), poligrafiya, oziq- ovqat sanoati rivojlangan Sut-go`sht chorvachiligi, kartoshka, sabzavot, kanop, qand lavlagi va boshqalar, yetishtiriladi. Mamlakat poytaxti Moskva-yirik megalopolis siyosiy iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy, ilmiy-texnik va transport markazi. Shuningdek, iqtisodiy rayonda Ryazan, Tula, Vladimir, Smolensk, Bryansk Gver, Kostroma, Ivanovo, Kaluga va boshqa yirik sanoat markazlari joyalashgan. 2. Shimoli-G`arbiy iqtisodiy rayon, hududi 196,5 ming km 2 , aholisi 8,05 mln. kishi. Industrial rayon. Xo`jalik ixtisoslashuvida talab va yuqori malakali mexnatga asoslangan mashinasozlik, rangli metal lurgiya, kimyo va engil sanoat rivojlangan. Sut chorvachiligi, cho`chqachilik, parrandachilik, sabzavot va kartoshka, kanop etishtiriladi. Qulay trans port-geografik mavqega ega. Yirik markazlari: Sankt-Peterburg, Nov gorod, Pskov va boshqalar;. 3. Shimoliy iqtisodiy rayon. Xududi 1466,3 ming km 2 , axolisi 5,9 mln. kishi. Xo`jalik ixtisoslashuvida qazib beruvchi va o`rmon sanoati etakchi o`rin tutadi. Rangli va qora metallurgiya, mashinasozlik va kimyo sanoati rivojlangan. Bug`uchilik, baliqchilik (baliqchilik sanoati). janubda-em-xashak ekinlari asosida sut chorvachiligi etakchi o`rin tuta di. Kanop etishtiriladi. Yirik markazlari: Murmansk, Arxangelsk, Vologda, Petrozavodsk, Sktvkar, Kondapoga, Segeja, Kotlas, Vorku ta va boshqalar. 4. Markaziy qoratuproq iqtisodiy rayoni. Hududi 167,7ming km 2 , aholisi 7,9 mln. kishi. Rayonda metallurgiya, mashinasozlik sanoati uchun jihozlar ishlab chiqarish, kimyo va oziq-ovqat sanoati, qishloq xo`jaligi (donli va texnika ekinlari: bug`doy, makkajuxori, arpa, roj, qand lavlagi va kungaboqar), kartoshka va sabzavot, bog`dorchilik va shahar a atrofi xo`jaligi, chorvachilik rivojlangan.

Yirik markazlari: Voronej, Kursk, Lipesk, Tambov, Belgorod, Michurinsk, va boshqalar. 5. Volga-Vyatka iqtisodiy rayoni. Hududi 263,3 ming km 2 , aholisi 8,04 mln. kishi. Iqtisodiy rayon mashinasozlikka ixtisoslashgan bo`lib, kimyo va o`rmon sanoati rivojlangan. Transport mashinasozligi (avtomobilsozlik, kemasozlik), metallni talab (priborsozlik va elektrotexnika) va stanoksozlik etakchi sohalardir. Qishloq, xo` jaligi sertarmok., chorvachilikda yirik shoxli ^ayvonlar, k_uy va chuch ka-chilik rivojlangan, dexdonchilikda kartoshka, don va texnika ekishsh ya etishtiriladi. Yirik markazlari: Nijniy Novgorod, Pavlovo, Saran-k, Dzerjinsk, Kirov. Cheboksari va boshqalar,. 6. Volgabuyi iqtisodiy rayoni. Hududi 536,4 ming km 2 , aholisi 16,9 mln. kishi. Xo`jalik ixtisoslashuvida neft qazib chiqarish va neftgaz qayta ishlash, gaz va kimyo, shuningdek, elektroenergetika va murakkab mashinasozlik, qurilish materishshari ishlab chiqarish yetakchi sohalardir. Ziroatchilikda donli ekinlar (roj, bug`doy), texnika ekinlari sabzavot va poliz ekinlari (Volga va Axtuba daryo shahri oraligida), go`sht sut chorvachiligi rivojlangan. Yirik markazlar: Samara, qozon, Volgograd, Saratov, Tolyatti, Ulyanovsk, Naberejnoe Chelni va boshqalar. 7. Shimoliy Kavkaz iqtisodiy rayoni. Xududi 355,1 ming km 2 , axoli si 17,7 mln. kishi. Qishloq. xujaligi yuqori darajada rivojlangan va sertarmoq, sanoatda mashinasozlik, yoqilg`i va oziq-ovqat sanoati etakchi sohalar. Mamlakatning yirik qishloq xujaligi rayoni. Donli ekinlar (bug`doy, makkajuxori va bosh.), texnika ekinlari (qand lavlagi, tamaki, kungaboq va boshqalar.), sabzavotchilik, bog`dorchilik, uzumchilik, noy (Krasnodar o`lkasi) etishtirish rivojlangan. Yirik sanoat markazlari: Rostov-Don, Taganrog, Millerovo, Novocherkassk, Krasnodar va bosh. 8. Ural iqtisodiy rayoni. Xududi 824 ming km 2 , aholisi 20,4 mln. kishi. Mamlakatning «xazinasi», yirik va xilma-xil foydali qazilmalarga juda boy. Qazib beruvchi sanoat, metallurgiya (qora va rangli me tallurgiya), mashinasozlik, kimyo va o`rmon sanoati mansulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.

Qishloq xujaligida, shimol, o`rta va janubiy mintaqalar agroiqlimiy omillar va relef asosida bir-biridan farqlanadi. Janubda don-chorvachilik yunalishida qoramolchilik, qo`ychilik va echkichilik (maisur Orenburg echkilari), Boshqirdistonda asalarichilik rivojlangan. Yirik shaxarlari: Chelyabinsk, Yekaterinburg, Nij niy Tagil, Perm, Ufa, Magnitogorsk va boshqalar. 9. G`arbiy Sibir iqtisodiy rayoni. Hududi 2427,2 ming km 2 , aholisi 15,1 mln. kishi. Yengil sanoati (neft, tabiiy gaz va ko`mir qazib chiqarish), qora metallurgiya, kimyo, neft-kimyo, mashinasozlik va don yetishtirishga ixtisoslashgan. Shuningdek, buguchilik, baliqchilik, qo`ychilik, parrandachilik, Tog`li Oltoyda echkichilik qutoschilik rivojlangan. Yirik markazlari: Novosibirsk, Omsk Tomk Tyumen, Kemerovo; yangi shaxarlar: Nadm, Medveje, Urengoy va boshqalar. Sharqiy Sibir iqtisodiy rayoni. hududi 4122, ming km 2 , axolisi 9,1 mln. kishi. Xo`jalik ixtisoslashuv rangli metallurgiya, o`rmon va sellyuloza. Qog`oz sanoati etakchi o`rin tutadi. Qishloq. Xo`jaligi rayon janubida rivojlangan bo`lib ( go`sht, go`sht-jun chorvachiligi (yaylov va o`tloqlar qishloq xo`jaligiga yaroqli yerlarning 30 % dan ortig`ini tashkil qiladi), donli ekinlar (bug`doy, tariq, arpa), sabzavotchilik va kartoshkachilik, shimolda bug`uchilik: Yirik markazlari: Krasnoyarsk, Irkutsk, Ula -Ude, Chita, No rilsk, Bratsk va boshqalar. Uzoq Sharq iqtisodiy rayoni. Hududi 6125,9 ming km 2 , aholisi 7,4 mln. kishi. Uzoq, Sharq xo`jaligida metallurgiya (qora a rangli metal lurgiya), olmos qazib chiqarish, baliqchilik, o`rmon va sellyuloza qog`oz, kema ta'mirlash tarmoqlari etakchi o`rin tutadi. Qishloq, xo`jaligi janubiy mintaqalarda rivojlangan (musson iqlimi tufayli), soya, sholi, sabzavot, kartoshka etishtiriladi. Taygada ovchilik muhim o`rin tutadi. Juda katta baliq zaxiralari mavjud. Yirik shaxarlari: Komsomolsk-Amur, Xabarovsk:, Vladivostok. Shuningdek, Vladivostok, Naxodka, Vanino, Yujniy Saxalinsk, Petropovlovsk-Kamchatka shaxarlari dengiz port shaxarlari bo`lib, Rossiya tashqi savdosi amalga oshiriladi.

Bugungi kunda «erkin iqtisodiy mintaqa» deb e'lon qilingan. Hududi 15,1 ming km 2 , aholisi 932 ming kishi. Xo`jalikda bosh ixtisoslashuv: baliq sanoati, mashina - sozlik, sellyuloza-qog`oz ishlab chiqarish. Sut-go`sht chorvachiligi va em-xashak ekinlari etishtirish, kurort xujaligi (Pionersk, Svetlogorsk va boshqalar) rivojlangan. Kaliningrad viloyatining istiqboldagi rivojlanishi uning «erkin iqtisodiy mintaqa» maqomi bilan bog`liq. Yirik mar kazlari: Kaliningrad, Chernyaxovsk, Sovegsk, Baltiysk, Gusev va boshqalar. Tashqi iqtisodiy aloqalari. Rossiyada bozor tamoyillarining hayotga talonu etilishi bilan mamlakat xorijiy sheriklar uchun tobora oshkora bo`lib bormoqda. Tashqi savdoni samarali tashkil etish, uning tarkibi aa dinamikasi, ko`p jihatdan milliy iqtisodiyotning kelgusida holati, muammo va rivojlanish istiqbolini belgilaydi. Rossiya iqtisodiyotida tashqi savdo roli ortib borayotgagoshgiga karamay, dunyo eksport va importining 1,2-1.5 % i tapjil qilmoqda, xolos. Tashqi savdo ulush yalpi ichki mahsulot xajmida 25 % ga etmaydi va iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardan sezilarli darajada past. Rossiya tashki savdosida an'anaviy MDH mampakatlariga «birlik» saqlanib qolgan bo`lsada, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar bilan aloqalari tez rivojlanib bormoqda. 1994 yil Rossiya va Yevropa Ittifoqi o`rtasida savdo-sotiq shartnomasi imzolandi. Bugungi kunda Rossiya eksportining 40 % i aynan Yevropa Ittifoqi bilan savdo aloqalariga to`g`ri kelmoqda. Asosiy savdo sheriklari Germaniya, Italiya, Yaponiya va Buyuk Britaniyadir. Tashqi savdoda tovar tarkibi o`zgardi va dunyo bozoriga qazib chiqarilayotgan neftning 40 %, tabiiy gazning 30 % dan ortig`i, 30 % neft maxsulotlari, 35 % dan ortiq, mineral o`g`itlar, 25 % yog`och, 60 % dan ortiq; faner chiqarmoqda. Yoqilg`i-energetika resurslari Rossiya ek - sportining 45,9 % tashkil qiladi. Shuningdek, xom ashyo va yarim fabrikatlar, metall, temir rudasi, po`lat, alyuminiy va boshqa maxsulotlar chiqarmoqda. Ammo mashinasozlik maxsulotlari mamlakat eksportining 9 % ini tashkil qiladi, xolos. Keyingi yillarda eksportga xarbiy sanoat majmuasi maxoulotlari chiqarish kengayib bormoqda.

Rossiya importida mashinasozlik jihozlari va transport vositalari (30 % atrofida) etakchilik qiladi. Ayniqsa, Rossiya ichki bozorini im port televizor, xolodilnik, videomagnitofon, shaxsiy kompyuter, nusxa qo`chiruvchi va ko`paytiruvchi apparatlar va boshqa murakkab maishiy texnika egallab oldi. Ikkinchi o`rinda oziq- ovqat mahsulotlari (35 % dan iborat bo`lib, go`shtga bo`lgan ehtiyojning 60 %, sariyog`ga bo`lgan exhtiyojning 51 % va o`simlik bo`lgan ehtiyojning 30 % ni bermoqda) turadi. Ochiq: iqtisodiy siyosat ilmiy-texnik hamkorlikning kengayishiga olib kelmoqda. Germaniya, Finlyandiya, Avstriya, Sharqiy Yevropa mamlakatlari kompaniyalari bilan birgalikda bu yo`nalishda tadbirkorlik ishlari kengaymoqda. Ayni vaqtda Rossiya kapitali ishtirokida xorijiy sheriklar bilan birgalikda tadbirkorlik ishlari faollashmoqda. Xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy hamkorlikning istiqbolli shakli erkin iqtisodiy mintaqalar tashkillanmoqda (Kaliningrad viloyatida). Rossiya O`zbekiston munosabatlari juda uzoq tarixga ega. XX asr-ning 90- yillaridan ikki mamlakat o`rtasida tent huquqli aloqalar o`rnatildi. O`zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning 1998,2001, 2004 yil da Rossiyaga va Rossiya Prezidenti V.Putinning 2000 va 2003 yillarda, amaldagi Prezident D.Medvedovning 2009 yilda O`zbekistonga tashrifi vaqtida iqtisodiy, ilmiy, madaniy xamkorlikning xuquqiy asoslar. yaratildi va munosabatlar jadal rivojlanib bormoqda. 2006 yildan 5 boshlab O`zbekiston Yevrosiyo ittifoqiga kirishi bilan Rossiya-O`zbekiston o`rtasida iqtisodiy aloqalarning mutlako sifat jihatdan yangi bosqishlarni boshlandi. 2006 yilda Rossiya-O`zbekiston o`rtasida tovar ayirboshlash 1828, mln. dollarga yetdi. O`zbekiston Rossiyaga paxta tolasi, avtomobil, meva-sabzavot maxsulotlari qurilish materiallari, uran eksport qilsa, Rossiyadan mashinasozlik jihozlari, elektrotexnika va elektronika mahsulotlari, transport vositalari, qora metall, farmasevtika xamda boshqa maxsulotlarni import qiladi. Ilmiy-texnik va madaniy aloqalar ri vojlanib bormoqda. Rossiya bilan xamkorlikda O`zbekistonda 520 dan ort uyshma korxonalar tashkil etilgan. Rossiyaning 40 dan ortiq kompaniyasi O`zbekiston hududida uz vakolatxonalariga ega.

Похожие

Rossiya Federatsiyasi

Rossiya Federatsiyasi xo`jaligi geografiyasi

Rossiya ( Rossiya Federasiyasi, R.F. )

Rossiya Federasiyasi 2

Rossiya imperiyasining O`rta Osiyoni istilo qilishi tarixiy geografiyasi