Главная страница
Рефераты
География
Rossiya Federatsiyasi
Rossiya Federatsiyasi
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
309.3779296875 KB
Скачать
Похожие
Rossiya Federatsiyasi
Rossiya Federatsiyasi xo`jaligi geografiyasi
Rossiya ( Rossiya Federasiyasi, R.F. )
Rossiya Federasiyasi 2
Rossiya imperiyasining O`rta Osiyoni istilo qilishi tarixiy geografiyasi
![Rossiya Federatsiyasi Rossiya , Rossiya Federatsiyasi (RF) — Yevropaning sharqida, Osiyoning shim.da joylashgan davlat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. hududi 3 okean havzasiga qarashli 12 dengiz, jumladan, Boltiq, Qora va Azov (Atlantika okeani), Barens, Oq, Kara, Laptevlar, Sharqiy Sibir va Chukotka (Shim. Muz okeani), Bering , Oxota, Yapon dengizlari (Tinch okean), shuningdek, hech bir okeanga tutashmagan Kaspiy dengizi bilan o ʻ ralgan. Mayd. 17,1 mln. km2. Axrlisi 145,3 mln. kishi (2002). Poytaxti — Moskva sh. Ma ʼ muriy jihatdan 89 sub ʼ yekt: 21 respublika [Adigeya, Boshqirdiston, Buryatiya, Dog ʻ iston, Ingushiya, KabardaBalka riya, Kareliya, Komi, Mariy El, Mordoviya, Oltoy, Saxa (Yakutiya), Tatariston, Tuva, Udmurtiya, Haqasiya, Checheniston, Chuvashiya, Shim. Osetiya, Qalmoq, QorachoyCherkasiya], 6 o ʻ lka (Krasnodar, Krasnoyarsk, Oltoy, Primorye, Stavropol, Xabarovsk), 49 viloyat (Amur, Arxangelsk, Astraxon, Belgorod, Bryansk, Vladimir, Volgograd, Vologda, Voronej, Ivanovo, Irkutsk, Kaliningrad, Kaluga, Kamchatka, Kemerovo, Kirov, Kostroma, Kurgan, Kursk, Leningrad, Lipetsk, Magadan, Moskva, Murmansk, Nijniy Novgorod, Novgorod, Novosibirsk, Omsk, Orenburg , Oryol, Penza, Perm, Pskov, Rostov, Ryazan, Samara, Saratov,](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-1.png)
![Saxalin, Sverdlovsk, Smolensk, Tambov, Tver, Tomsk, Tula, Tyumen, Ulyanovsk, Chelyabinsk, Chita, Yaroslavl), 2 federal shahar (Moskva, Sankt-Peterburg), 1 muxtor viloyat (Yahudiylar), 10 muxtor okrug [Aga Buryatlari, KomiPermyaklar, Koryaklar, Nenetslar, Taymir (DolganNenets), UstOrdinskiy Buryatlari, XantiMansi, Chukotka, Evenklar, YamalNenets]ga bo ʻ linadi. R.da 1091 shahar, 1922 shaharcha bor. 2000 y. Markaziy, Shim. G ʻ arbiy, Jan., Volga bo ʻ yi, Ural, Sibir, Uzok, Shark, federal okruglari tashkil etildi. Davlat tuzumi[ tahrir ] R. — boshqarishning respublika shakliga ega bo ʻ lgan demokratik federativ respublika. Amaldagi Konstitutsiyasi 1993 y. 12 dek.da qabul kilingan. Davlat boshlig ʻ i — prezident (2000 y.dan V. V. Putin), u umumiy, teng va to ʻ g ʻ ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo ʻ li bilan R. fuqarolari tomonidan 4 y. muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi — 2 palata (Federatsiya Kengashi va Davlat dumasi)dan iborat Federal majlis (parlament). Ijrochi hokimiyatni rais boshchiligidagi hukumat amalga oshiradi. Hukumat raisini Davlat dumasi bilan kelishgan holda prezident tayinlaydi. Tabiati[ tahrir ]](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-2.png)
![da eman, juka va b. keng bargli daraxtlar o ʻ sadi. Sharqiy Yevropa va G ʻ arbiy Sibirda qora va to ʻ q kashtan tuproq, Kaspiybuyi pasttekisligida och kashtan va qo ʻ ng ʻ ir, sho ʻ rxok tuproqlar uchraydi. Hayvonot dunyosi juda xilmaxil. Arktika muz sahrosi va tundrada shim. tulkisi, lemming , shim. bug ʻ usi, qutb boyqushi, tundra kakligi; o ʻ rmon zonasida los, qo ʻ ng ʻ ir ayiq, silovsin, suvsar, tulki, tiyin, burunduq, malla quyon, Uzoq Sharq jan.da ussuri yo ʻ lbarsi, qora ayiq, harza, yenotsimon it, to ʻ ng ʻ iz, qushlardan karqur, qur,^ qizilishton, bulduruq va b. yashaydi. O ʻ rmonli dasht zonasida kemiruvchilar, turli qushlar, ondatra, tulki, suvsar, mo ʻ ynabop hayvonlarning , los, shim. bug ʻ usining xillari ko ʻ p. Dengizlarda baliq (treska, seld, kambala, skumbriya, sudak, losos, osetr va b.), dengiz sut emizuvchilari (kit, morj, tyulen, dengiz mushugi) ovlanadi. O ʻ ziga xos noyob tabiat hamda hayvonot dunyosini saklab qolish va urganish maqsadida turli zonalarda 100 ta davlat tabiiy qo ʻ riqhonasi (mayd. 33,3 mln. gektar) va 5 ta milliy bog ʻ (mayd. 6,7 mln. gektar) tashkil etilgan. Eng yiriklari: Oltoy, Astraxon, Barguzin, Kavkaz, PechoraIlich, Teberda va b. Aholisi[ tahrir ] R.da 100 dan ortiq millat va elat yashaydi. R.ning asosiy aholisi — ruslar jami aholining 81,5% ni tashkil etadi. Ukrainaga yondosh viloyatlarda, Tyumen viloyati, Moskva, Shim. Kavkaz, Ural va Sibir jan.da ukrainlar, Kaliningrad viloyati, Moskva va Moskva viloyati, Sankt-Peterburg va Kareliyada beloruslar, Krasnoyarsk o ʻ lkasi, Moskva va Sankt-Peterburgda litvalar va latishlar (shuningdek, Omsk viloyatida latishlar, Kaliningrad viloyatida litvalar), Omsk, Novosibirsk, Orenburg viloyatlari, Krasnoyarsk va Oltoy o ʻ lkalarida nemislar, Moskva, Sankt-Peterburg ,. Yekaterinburg , Samara, Nijniy Novgorod, Chelyabinsk, Rostov, Saratov, Novosibirsk sh.larida yahudiylar, Rostov viloyati va Krasnodar o ʻ lkasida moldovanlar, Stavropol va Krasnodar o ʻ lkasida greklar,](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-6.png)
![Krasnodar va Stavropol o ʻ lkalarida va Rostov viloyatida armanlar ham yashaydi. Shuningdek, ozarbayjonlar, uzbeklar (1994 y.da 58 ming), gruzinlar, qozoqlar va b. yashaydi. R.ning Yevropa qismi shim. da karellar, vepslar, ijorlar, saamlar (loparlar), komi va komipermyaklar, O ʻ rta Volga bo ʻ yida mari, udmurt va mordvalar, Volgabo ʻ yining boshqa joylari va Jan. Uralda turkiy tillarda so ʻ zlashuvchi chuvashlar, boshqirdlar, tatarlar, shuningdek, kalmoklar yashaydi. Osetin, qorachoy, bolqor, qo ʻ miq, no ʻ g ʻ aylar Shim. Kavkazning tub joy aholisidir. Sibir va Uzoq Sharqda turkiy gillarga mansub saxalar, oltoy, shor, haqas va tuvalar, mongol tilida so ʻ zlashuvchi buryatlar, shuningdek, xanti va mansilar, nenets, chukcha va eskimoslar istiqomat qiladi. Davlat tili — rus tili; R. tarkibidagi milliy respublikalarda tub joy aholisining tili ham shu respublikaning davlat tili hisoblanadi. R. aholisining 73% shaharlarda yashaydi. Din, dorlarning aksariyati xristianlar (asosan, pravoslavlar), qolganlari — musulmonlar, yahudolar, buddaviylar va b. Yirik shaharlari: Moskva, SanktPeterburg , Nijniy Novgorod, Novosibirsk, Samara, Yekaterinburg va b. Tarixi[ tahrir ] R. hududida o ʻ rta paleolit davrida, milodgacha 100 — 35 ming i. avval Quyi Volga, O ʻ rta Uralda dastlabki manzilgoxlar paydo bo ʻ lgan. So ʻ nggi paleolit davrida odamlar qutb doirasidan o ʻ tib, Sibirning bir qismiga joylasha boshlagan. Mil. av. 3 — 2ming yilliklarda Shim. Kavkazda jez, Ural, G ʻ arbiy Sibir, Yuqori Volga bo ʻ ylarida turli metallardan buyumlar tayyorlangan. Dasht, o ʻ rmondasht mintaqalarida chorvachilik, dare vodiylarida dehqonchilik rivojlana boshlagan. Mil. av. 1ming yillikda shahardavlatlar, Bospor davlati, Skiflar davlati mavjud bo ʻ lgan. Mil. 3-a.da Sharqdan ko ʻ chmanchi gotlar va 4-a.da gunnlar bostirib kelgan. 4 — 8-a.larda Shim. Kavkazda alanlar birlashgan. 552 — 745 y.larda R. hududining bir qismini turkiy xalqlarning qabilaviy ittifoqidan iborat Turk xoqonligi egallab turgan. 7-a. 1-yarmida Azov bo ʻ yida Buyuk Bulg ʻ oriya davlati](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-7.png)
![o ʻ tkazishdagi xatolar va noizchillik sababli iqtisodiyot tarmoqlarida tanglik holatlari ro ʻ y berdi, bu esa aholining turmush darajasi pasayishiga olib keldi. 1993 y. sent. okt. inqirozi davomida Prezident farmoni bilan Sovetlar tizimi tugatildi. O ʻ sha yil dek.da Federal majlisga saylov o ʻ tkazildi. 1996 y. B. Yelsin 2navbatga prezident etib saylandi. 2000 y.da prezident lavozimiga saylangan V. Putin yo ʻ l qo ʻ yilgan xato va kamchiliklarni tuzatish chora-tadbirlarini ko ʻ ra boshladi. U prezident sifatidagi xorijiy safarini O ʻ zbekistondan boshlaganligi diqqatga sazovordir. R. — SSSR ning huquqiy vorisi sifatida 1945 y.dan BMT a ʼ zosi. O ʻ zR suverenitetini 1992 y. 20 martda tan olgan va diplomatiya munosabatlari o ʻ rnatgan. Milliy bayramlari — 12 iyun — Suverenitet haqida deklaratsiya qabul qilingan kun (1990), 7 noyab. — Kelishuv va inoqlik kuni (1996), 12dek. R. konstitutsiyasi kuni (1993). Asosiy siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari va b. jamoat tashkilotlari. "Yagona Rossiya" partiyasi,2003 y. asos solingan; Liberaldemokratik partiya, 1992 y. ro ʻ yxatga olingan; "Yabloko" demokratik partiyasi, 2001 y. tashkil etilgan; "O ʻ ng kuchlar ittifoqi" partiyasi, 2001 y. tuzilgan; RF Kommunistok partiyasi, 1993 y. ro ʻ yxatga olingan; shuningdek, R. demokratok partiyasi, "Yevraziya", "Internatsional R.", R. konservativ partiyasi, RF Xalq partiyasi, R. xalqvatanparvarlik partiyasi, R. xalqrespublikachilar partiyasi, "Liberal R." partiyasi, "Tadbirkorlikni rivojlantirish partiyasi", R. Mehnat partiyasi, Pensionerlar partiyasi, R. sotsialdemokratik partiyasi va b. partiyalar; "Urush faxriylari — tinchlik uchun", "Askar onalari", "Qadrqiymat va mehrmuruvvat" va b. harakatlar faoliyat ko ʻ rsatadi. R. mustaqil kasaba uyushmalari federatsiyasi ko ʻ pgina tarmoq kasaba uyushmalarini birlashtiradi. Xo ʻ jaligi[ tahrir ] R. — industrialagrar mamlakat. Uning hududi 12 yirik iqtisodiy rn (Shim., Shim.G ʻ arbiy, Markaziy, VolgaVyatka, Markaziy qoratuproq, Volgabo ʻ yi, Shim.](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-14.png)
![Kavkaz, Ural, G ʻ arbiy Sibir, Sharqiy Sibir, Uzoq Sharq va Kaliningrad viloyati)ga bo ʻ lingan. Milliy daromadda sanoatning ulushi 44,5%, q.x. ulushi 10%, qurilish 11,5%, transport, aloqa, moddiytexnika ta ʼ minoti, tayyorlov va b. tarmoqlarning ulushi 34%. Iqtisodiyotda davlatga qarashli korxonalar bilan bir katorda xususiy, aralash korxonalar ham bor. Sanoati[ tahrir ] R. kumir, neft, tabiiy gaz qazib olishda, elektr energiya, mineral o ʻ g ʻ it, gazlama, po ʻ lat, prokat, sement i.ch.da dunyoda oldingi o ʻ rinlardan birida turadi. Mamlakat eksporti va yoqilg ʻ ienergetika balansida neft hamda tabiiy gazning ahamiyati katta. Neftning ko ʻ p qismi Volgabo ʻ yiUral regionida, G ʻ arbiy Sibir, R. Yevropa qismi shim., Saxalin va b. joylarda qazib olinadi. Neft xom ashyosining aksariyat qismi "LUKoyl", "Slavneft", "Rosneft", "Bashneftexim" kompaniyalarining korxonalarida kanta ishlanadi. R.da qazib olingan neftning 99,5% "Transneft" birlashmasining magistral kuvurlari (jami uz. 48,5 ming km) orqali tashib beriladi. Aniqlangan gaz zaxiralari bo ʻ yicha R. dunyoda 1o ʻ rinda (32% dan ko ʻ proq) turadi va dunyoda qazib olinayotgan gazning 30% ni ta ʼ minlaydi. Tabiiy gazning asosiy qismi YamalNenets muxtor okrugidagi Urengoy, Yamburg , Zapolyarye, shuningdek, Orenburg konlaridan olinadi. Jami gazning 94% ni "Gazprom" birlashmasi qazib chiqaradi. Magistral gaz quvurlari uz. — 150 ming km. Ichki bozorga yetkazib beriladigan gazning 15% kommunalmaishiy sohaga, shu jumladan, aholi ehtiyojiga, qolgan qismi sanoat i.ch.ga ishlatiladi. Kumir zaxiralari 22 yirik ko ʻ mir havzasida va 115 ta alohida konda joylashgan. Kuzbass va Pechora, KanskAchinsk, Jan. Yakutiya havzalari R.ning eng yirik kumir konlaridir. R.da 72 aksiyadorlik jamiyati va 6 davlat unitar korxonasi ko ʻ mir qazib olish bilan shug ʻ ullanadi. Ular tarkibida 114 shaxta va 125 ochiq kon bor. 68 boyitish va 1 briket fkasi ishlaydi. Neft va gaz bilan bir qatorda kumir R.da elektr va issiklik energiyasi i.ch.ning asosiy manbalaridan biri; metallurgiya, kimyo va b. sanoat tarmoklari uchun tengsiz xom ashyodir. 2001 y. R.da 888 mlrd. kVtsoat elektr](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-15.png)
![etilgan. Qurilish materiallari sanoati markazlari: Ural, Volgabuyi, Shim. Kavkaz va Markaziy iqtisodiy rnlaridir. Yengil sanoatda to ʻ qimachilik yetakchi o ʻ rinda. Uning yirik markazlari bo ʻ lgan Ivanovo, Moskva, Yaroslavl, OrexovoZuyevo, Tver sh.larida ip, zig ʻ ir, shoyi, jun gazlamaning aksariyat qismi ishlab chiqariladi. Barcha iqtisodiy rnlarda aholining ehtiyojlariga qarab va xom ashyo manbalari imkoniyatlariga mos ravishda oziq- ovqat sanoati rivojlantirilgan. Go ʻ sht, sariyog ʻ pishloq, konserva, qand, yog ʻ zdlari qurilgan. Shim. va Uzoq Sharqsa, Qora, Azov va Kaspiy dengizlari atrofida yirik baliq sanoati korxonalari mavjud. Qishloq xo ʻ jaligiga yarokli yerlar 197,6 mln. gektar; shundan 85,4 mln. gektari haydaladigan yer, qolgan qismi pichanzor va yaylov. Haydaladigan yerlarning 4/5 qismi Markaziy, Volgabuyi, Shim. Kavkaz, Ural va G ʻ arbiy Sibir iqtisodiy rnlariga to ʻ g ʻ ri keladi. Q.x. yalpi mahsulotining 47,2% ni dehqonchilik va 52,8% ni chorvachilik beradi. Asosiy ekinlari: g ʻ alla, qand lavlagi, kungaboqar, kartoshka, sabazavot, zig ʻ ir va b. Volgabuyi, Shim. Kavkaz, G ʻ arbiy Sibir, Ural va Markaziy rnlarda bug ʻ doy, Shim., Shim.G ʻ arbiy va Markaziy rnlarda zig ʻ ir, Shim. Kavkaz, Volgabuyi, Markaziy rnlarda kungaboqar, Markaziy va Shim. Kavkazda kand lavlagi yetishtiriladi. Turli rnlarda meva, rezavor va uzumzorlar bor. 4,29 mln. gektar yer sug ʻ oriladi (asosan, Shim. Kavkaz va Volgabuyida). R.ning iqtisodiy va tabiiy sharoiti chorvachilikning barcha tarmoklarini rivojlantirish uchun qulay. Volgabuyi, G ʻ arbiy Sibir, Shim. Kavkaz, Ural, Markaziy iqtisodiy rnlarda qoramol ko ʻ proq boqiladi. Yirik shaharlar atrofida sut chorvachiligi va cho ʻ chqachilik, Chekka Shim. da bug ʻ uchilik va hayvonotchilik rivojlangan. Ko ʻ pgina joylarda parrandachilik, asalarichilikka katta ahamiyat beriladi. 20-a.ning 90-y.laridan q.x.da ham islohatlar o ʻ tkazila boshladi, yerga egalik qilishning yangi shakllarini joriy etishga kirishildi. Transporti[ tahrir ]](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-17.png)
![R.da zamonaviy transportning hamma turlari rivojlangan. T.y. uzunligi — 139 ming km (86 ming km magistral t.y.), qattiq qoplamali avtomobil yo ʻ llari uz. — 754 ming km, kema qatnaydigan ichki suv yo ʻ llari uz. — 84,6 ming km (Belomor — Boltik, kanali, Moskva nomli kanal, Volga — Don kanali, Volga — Boltiqsuv yo ʻ li va b.), magistral neft va gaz quvurlari uz. — 213 ming km. T.y.larning eng serqatnov va kup yuk tashiladigan magistrallari elektrlashtirilgan. Mamlakat yuk aylanmasining 70% t.y. transportiga to ʻ g ʻ ri keladi. Ichki yuklarning bir qismi avtomobil va dare transportida, tashqi savdo yuklarining aksariyati dengiz transportida tashiladi. Dengiz savdo flotining hajmi — 8,3 mln. tonna dedveyt. Eng yirik dengiz portlari: Sankt-Peterburg , Vanino, Kaliningrad, Murmansk, Novorossiysk, Arxangelsk, Vladivostok. Yirik avtomobil yo ʻ llari kesishgan shaharlar: Moskva, SanktPeterburg , Novosibirsk, Xabarovsk, Adler, Mineralniye Vodi. Havo transportining ahamiyati katta. Barcha iqtisodiy rnlar, yirik shaharlar o ʻ rtasida, yaqin va olis xorij mamlakatlari bilan aviatsiya qatnovi yulga qo ʻ yilgan. Moskva, Sankt-Peterburg , Novosibirsk, Yekaterinburg , Irkusk, Vladivostokda yirik xalqaro aeroportlar bor. Moskva, SanktPeterburg , Novosibrsk, Nijniy Novgorod, Samara, Yekaterinburg sh.larida metropoliten kurilgan. Tashqi savdosi[ tahrir ] R. — dunyodaqudratli eksport va import imkoniyatlariga ega bo ʻ lgan davlatlardan biri. U chetga mashina va uskunalar, transport vositalari, metall, qimmatbaho toshlar, neft, tabiiy gaz, kumir, kimyoviy moddalar, yogoch, kauchuk, xom teri, to ʻ qimachilik mahsulotlari va b. eksport qiladi. Chetdan elektronika, ro ʻ zg ʻ or texnikasi, xalq iste ʼ mol mollari, q.x. mahsulotlari va xom ashyosi sotib oladi. MDH, Boltiq bo ʻ yi mamlakatlari, Italiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Polsha, Niderlandiya, Turkiya, Xitoy va b. davlatlar bilan savdo qiladi. Pul birligi — rubl.](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-18.png)
![Tibbiy xizmati[ tahrir ] Aholining sog ʻ lig ʻ ini saqlash tizimi 20-a.ning oxirlarida isloh qilina boshladi. Davlat poliklinikalari va kasalxonalari bilan bir qatorda xususiy shifoxonalar ham ochildi, muqobil tibbiy xizmat shakllari rivojlana boshladi. 90-y.larning o ʻ rtalarida R.da 12 mingga yaqin kasalxona muassasasi bo ʻ lib, ularda 4 mln.ga yaqin xodim, shu jumladan barcha ixtisosdagi 650 ming vrach ishladi. Har 10 ming aholiga kasalxonalarda 135 o ʻ rin to ʻ g ʻ ri keldi. Tibbiyot sohasidagi ilmiy faoliyatni R. tibbiyot FA muvofiqlashtirib turadi. R.da 7 mingga yaqin sanatoriy va b. dam olish muassasalari bor. Vrachlar har bir iqtisodiy rndagi tibbiyot oliy o ʻ quv yurtlarida tayyorlanadi. Maorifi, ilmiy va madaniyma ʼ rifiy muassasalari. R.da ta ʼ limning barcha turlarini takomillashtirishning maqsad va vazifalari 2000 y.da kabul etilgan RF Milliy ta ʼ lim doktrinasi va 2010 y.gacha bo ʻ lgan davrda ta ʼ limni modernizatsiyalash konsepsiyasida belgilangan. Kelgusida ham umumiy ta ʼ lim maktabi yosh avlodga ta ʼ lim va tarbiya berishning asosiy bo ʻ g ʻ ini bo ʻ lib qoladi. 2000 y. mamlakatda 68804 maktab bo ʻ lib, uning 635 tasi xususiy maktab edi. Ularda 1748 ming o ʻ qituvchi 20879 ming o ʻ quvchiga ta ʼ lim beradi. R.da hunartexnika ta ʼ limi beradigan texnika kollejlari, tijorat bilim yurtlari, markazlar, biznesmaktablar va b bor. 2000 y.da 2589 davlat o ʻ rta maxsus o ʻ quv yurtida 2312 ming o ʻ quvchi ta ʼ lim oldi. Oliy o ʻ quv yurtlari tarkibiga unt, o ʻ quv akademiyalari, oliy bilim yurtlari, konservatoriya va intlar kiradi. 2000/2001 o ʻ quv yili R.dagi 965 oliy o ʻ quv yurtida 4742 ming talaba o ʻ qidi, shu jumladan, 358 nodavlat oliy o ʻ quv yurtida 471 ming talaba ta ʼ lim oldi. Moskva, SanktPeterburg , Samara, Yekaterinburg untlari eng qad. va yirik untlar hisoblanadi. R. Fanlar akademiyasi mamlakatdagi i.t. ishlariga rahbarlik qiladi, uning intlari ilmfanning eng muhim sohalarida i.t. olib boradi. Bundan tashkari, R. tibbiyot FA, R. ta ʼ lim akademiyasi, qishloq xo ʻ jalik FA, R. badiiy akademiyasi (1992) ham faoliyat yuritadi.](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-19.png)
![Adabiyoti[ tahrir ] Xalq qo ʻ shiqlari asosidagi og ʻ zaki ijod 11 — 17-a.larda yuqori bosqichga ko ʻ tarildi. Dastavval dehqonlar mehnatini va ularning krepostnoylikka qarshi kayfiyatini aks ettiruvchi asarlar, 18-a.dan ishchilar hayotini ifodalovchi qo ʻ shiqlar yaratildi. Dostonlarda vatan dushmanlariga karshi kurashgan Ilya Muromets, Dobrinya Nikitich, Vasiliy Buslayev kabilarning qahramonligi madh etildi. Qad. rus adabiyotining (10-a. oxiri — 17-a.lar) dastlabki yozma yodgorliklari Kiyev Rusida yaratildi. Rus xalqining birligi masalalari bu davr adabiyotining asosiy mavzui edi. "Igor polki jangnomasi" 12-a. oxiridagi salmokli adabiy yodgorlikdir. 14—15-a.larda ko ʻ pgina afsonaviytarixiy qissalar yaratildi ("Novgorodlik va suzdalliklar jangi haqida afsona", Novgorodlik Ionn xaqidagi afsonalar turkumi, "Smolensklik Merkuriy qissasi", "Temur haqida qissa" va b.). 15 — 16-a. lar adabiyotida siyosiy afsona va publitsistika rivojlandi. 17-a.da adabiyot turmush bilan yaqinlashdi, nasriy asarlarda insonning ahvolruhiyatini taxlil qilishga asosiy e ʼ tibor berila boshladi. Rus adabiyoti siyosiy turmush va ijtimoiy kurashning ayrim sohalarini aks ettirish orkali dunyoviy mavzularni yoritishga o ʻ tdi. 18-a.da qissa, sevgi lirikasi, ijtimoiy-siyosiy she ʼ riyat va hajvchilik rivoj topdi (V. Trediakovskiy, M.Lomonosov, A. Sumarokov ijodi). D.Fonvizin, I.Krilov haqqoniy pyesalari, Ya.Knyajnin, G. Derjavin she ʼ rlari, N. Karamzin va A. Radishchev nasri shuhrat qozondi. 19-a. boshlarida V.Jukovskiy romantizm ruhida ijod kila boshladi. Romantizmning isyonkorlik yo ʻ nalishi yosh A.S.Pushkin hamda dekabristshoirlar K.Rileyev, V.Kyuxelbeker, A.BestujevMarlinskiy, A. Odoyevskiy va b. ijodida namoyon bo ʻ ddi. A. Pushkin yangi rus adabiyotiga asos soldi. M. Lermontov uning an ʼ analarini davom ettirdi. N. Gogol asarlari rus adabiyotida tanqidiy realizm uzilkesil qaror topganligini tasdikladi. 19-a.ning 40- y.larida V.Belinskiy ilmiyadabiy tanqidchilik asoslarini yaratdi. A.Gersen, N. Chernishevskiy, N. Dobrolyubov, D. Pisarev publitsistikasi jamiyat illatlarini fosh etdi. 19-a.ning 2-yarmida tanqidiy realizm barqurdi (F.M.Dostoyevskiy,](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-21.png)
![sig ʻ maydigan asarlar (Bulgakovning "It yurak" qissasi, Pasternakning "Doktor Jivago" romani, Soljenitsin, V. V. Nabokov va b. adiblarning asarlary) ham nashr etildi. Me ʼ morligi va tasviriy san ʼ ati[ tahrir ] Kad. rus san ʼ ati sharqiy slavyan kabilalari badiiy madaniyati yutuqlari asosida, qo ʻ shni davlatlar, ayniqsa, Vizantiya madaniyati ta ʼ sirida shakllangan. Kiyevdagi ayoSofiya ibodatxonasi (1030 — 40) saqlangan. 13 gumbazli bu ibodatxona andozasida Novgorodda ham Sofiya sobori (1045—50) undan soddaroq qilib qurildi. 1036 y.ga oid qo ʻ lyozmada Chernigovdagi Spas Preobrajeniye sobori tilga olingan. 12 — 13-a.larda rus madaniyati ravnak, topdi, yirik bino (ibodatxona, monastir, saroy)lar qurildi, ular freska, mozaika bilan bezatildi, ikona san ʼ ati, kitob miniatyurasi yuqori darajaga ko ʻ tarildi. 19-a.da Moskva Kremli dastlab emandan (1339), keyin oqtoshdan (1367) qurildi. 15-a. 2-yarmida markazlashgan rus davlatining tashkil topishi tufayli Moskva yirik madaniy markazga aylandi. 16-a. da bu yerda tosh ibodatxonalarning o ʻ ziga xos shakli — chodirsimon tomli minoralar (Kolomenskoye qishlog ʻ idagi Vozneseniye cherkovi, Moskvadagi Vasiliy Blajenniy ibodatxonasi va b.) barpo etildi. Nijniy Novgorod, Tula, Kolomna, Zaraysk, Smolensk, Serpuxovda kremllar kurildi. Turar joylarning aksariyati yogochdan ishlandi. 14-a. oxiri — 15-a. boshlarida rus rassomligi yangi pog ʻ onaga ko ʻ tarildi, Moskvada Feofan Grek, Andrey Rublyov kabi atokli rassomlar ijod qildi. 15-a. oxiri va 16-a. boshida Dionisiy ibodatxona devoriga ishlagan avliyolar rasmlari bilan shuxrat qozondi. 17-a. tasviriy san ʼ ati dunyoviy mazmun bilan boyidi. Shim. Kavkazda toshdan xristian ibodatxonalari, keyinroq masjidlar ko ʻ plab kurildi, metallni badiiy ishlash san ʼ ati yuksak darajaga kutarildi. 18-a. — 19-a.ning 1-yarmida Yevropa bilan aloqa kuchayishi tufayli u yerdan ko ʻ pgina rassomlar R.ga keldi; rus rassomlari G ʻ arbda ta ʼ lim oldi. 1757 y. Peterburgda Yevropa toifasidagi badiiy akademiyaga asos solindi. Shaharsozlikka e ʼ tibor kuchaydi, rus me ʼ morligi G ʻ arbiy Yevropa uslubida rivojlandi, barokko,](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-23.png)
![loyihalar asosida industrial qurilish usullaridan, yig ʻ ma temirbeton va b. yangi qurilish materiallaridan foydalanishga o ʻ tiddi. Rassomlikning barcha janrlari rivojlandi. Maishiy janrda A.A. Milnikov, F.P.Reshetnikov, A.A.Plastov, portret janrida M.S.Saryan, V.M.Oreshnikov, karikaturada B.I.Prorokov, Kukrinkslar, V.N.Goryayev, estampda G.S.Vereyskiy, Yu.I.Pimenev, haykaltaroshlikda N.V.Tomskiy, L.Ye.Kerbel, Ye.V.Vuchetich, M.K.Anikushin, teatr va kino rassomligida V. Rindin, N.Zolotaryov, E.Stenberg , rangtasvirda N. Andronov, V.Popkov, T. Salaxov jozibador asarlar yaratdilar. Keyingi yillarda ijtimoiy xayotga qiziqish kuchaydi. Xalq hunarmandchiligining yog ʻ ochsozlik, kulolchilik, kandakorlik, sirkorlik, suyak o ʻ ymakorligi, toshtaroshlik, kashtachilik, gilamdo ʻ zlik kabi turlari rivojlandi. Musiqasi[ tahrir ] Qad. rus musiqasi o ʻ z mazmuni, janri, shakl va ifoda vositalariga ko ʻ ra xilmaxil bo ʻ lib, mehnat, marosim, qahramonlik, hazil va sevgi qo ʻ shiklaridan iborat. Xalq xorida geterofoniyata asoslangan ko ʻ p ovozli musiqa shakli rivojlandi. Asosiy musiqa asboblari — gusli, domra, keyinchalik balalayka, gitara, garmon, bayan va b. Skomoroxlar san ʼ ati xalq ijodiga yaqin bo ʻ lgan. 10-a. oxirida xristianlik qabul qilingach, cherkov xonandaligi rivojlandi, musiqa yozuvi o ʻ zlashtirildi. 17 — 18- a.larda cherkov xonandaligida ko ʻ p ovozlilik paydo bo ʻ lishi bilan birga ko ʻ p ovozli dunyoviy qo ʻ shiklar ham tarqaldi, jamiyat hayotida musiqaning roli oshdi, zamonaviy professional musiqa janrlari yaratildi. Peterburg va Moskvada opera teatrlari paydo bo ʻ ldi. Ye. Fomin, V. Pashkevich, I.Xandoshkin, D.Bortnyanskiy kabi kompozitorlar yetishib chiqdi. 19-a.ning 2choragida M. Glinka rus musiqasini jahon madaniyati yutuqlari darajasiga ko ʻ tardi. Uning an ʼ analarini A. Dargomijskiy davom ettirdi. 1859 y. A. Rubinshteyn tashabbusi bilan Peterburgda R. musiqa jamiyati tuzildi. Peterburg (1862) va Moskva (1866) konservatoriyalari tashkil topdi. Kompozitorlarning](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-25.png)
![singari sozandalar, D. Shostakovich, A. Xachaturyan, T. Xrennikov kabi kompozitorlar, 3. Doluxanova, I. Arxipova, T. Milashkina, I. Kobzon, A. Pugachyova singari xonandalar, V. Spivakov rahbarligidagi "Moskva virtuozlari" kamer orkestri, Ye. Svetlanov rahbarligidagi R. simfonik orkestri, "Katta teatr" xonanda va raqqosalari va b. O ʻ zbekistonda gastrolda bulishgan. Teatri[ tahrir ] Teatr san ʼ ati unsurlari mehnat jarayoni va diniy marosimlar, xalq o ʻ yinlari, bayramlar bilan bog ʻ liq holda yuzaga kelgan. Teatr madaniyatining dastlabki namoyandalari skomoroxlardir (ular birinchi bor 1048 y. yilnomalarda tilga olingan). 1648 y. ularning tomoshalarini cherkov taqiqlab qo ʻ ydi (spektakllarda cherkov va hokimiyatni hajv qiluvchi ko ʻ rinishlar bo ʻ lgan). Skomoroxlarning an ʼ analarini qo ʻ g ʻ irchoq teatri davom etgirdi. 16-a. 2-yarmida maktab teatriga asos solindi, cherkov, saroy teatrlari vujudga keldi. R.da yevropacha shakldagi drama teatri 17-a. oxirida paydo bo ʻ ddi. 1703 y. podshoh Petr I ning buyrug ʻ i bilan Moskva Qizil maydonida teatr binosi qurildi, unda tomoshalar ko ʻ rsatildi. 18-a. boshlarida havaskorlik teatrlari, Moskva un-ti huzurida teatr tashkil etiddi. A. Sumarokov rus professional dramaturgiyasiga asos srddi, uning nazariyotchisi va amaliyotchisi bo ʻ ldi. 1776 y. Peterburgda birinchi doimiy teatr ishlay boshladi, shu teatr "asosida 1780 y. Petr teatri, 1776 y. Moskva Bolshoy teatri (Katta teatr), 1824 y. Maliy teatr (Kichik teatr) tashkil topdi. 1832 y. Peterburgda Aleksandr (hoz. Pushkin nomidagi) teatr binosi kurildi. 18-a. oxiri — 19-a. boshlarida krepostnoy teatrlari keng yoyildi. 1812 y. Vatan urushidan keyin rus sahnasida U. Shekspir, F. Shiller, D. Fonvizin, V. Kapnist, I. Krilov, V. Ozerov asarlari ko ʻ rsatildi. Ko ʻ ngilochar tarjima asarlarini A.Griboyedov, N. Gogol, A. Pushkin, A. Ostrovskiy pyesalari siqib chiqardi. G.N.Fedotova, A.I.Yujin, V.N.Davidov kabi aktyorlar sahna madaniyatini yuqrri ko ʻ tardilar. 1898 y. K.S.Stanislavskiy bilan V.I.NemirovichDanchenko tomonidan](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-27.png)
![Kinosi[ tahrir ] 1908 y.dan SanktPeterburgda A. Drankovning , Moskvada A. Xanjonkov va I. Yermolyevning kino firmalari tashkil etildi. Ilk kinochilar xalq qo ʻ shikdari, mumtoz adabiyot asarlari asosida filmlar yaratishdi ("Stenka Razin va knyaz qizi", rej. V.F.Romashkov, 1908; "Sevastopol mudofaasi", rej. V.M.Goncharov va A. A. Xanjonkov, 1911). 1910-y.larda "Dvoryanlar uyasi" (rej. V.R.Gardin), "Qarg ʻ a motkasi" (rej. Ya. Protazanov) filmlari suratga olindi. 20—30-y.larda rej. lardan S.Eyzenshteyn, A. Ivanovskiy, G. Roshal, V. Pudovkin, D. Vertov tarixiy va hajviy filmlarni tomoshabinlarga taqsim etdi. "Hayotga yo ʻ llanma" nomli birinchi ovozli badiiy film (rej. N. Ekk) 1931 y. yaratildi. Shundan keyin "Aleksandr Nevskiy" (rej. Eyzenshteyn), Petr 1 (rej. V. Petrov) kabi tarixiy, "Quvnoq yigitlar", "VolgaVolga" (rej. G. Aleksandrov), "Traktorchilar" (rej. I. Piryev) kabi hajviy filmlar ekranga chiqarildi. 2-jahon urushi va undan keyingi yillar kinematografiyasining ko ʻ pchilik asarlari vatanparvarlik, fantexnika inqilobi, jumladan, kosmosni zabt etish mavzulariga bag ʻ ishlandi ("U vatanni himoya qiladi", rej. F. Ermler; "Turnalar uchmokda", rej. M. Kalatozov; "Inson takdiri", rej. S. Bondarchuk; "Olovning bo ʻ ysundirilishi", rej. D.L.Xrabrovitskiy va b.). Mumtoz adabiyot asarlarini ekranlashtirish doim katta o ʻ rin olib keldi. Jumladan, F. Dostoyevskiyning "Jinoyat va jazo" (1970, rej. L.A.Kulijanov), M. Gorkiyning "Yegor Bulichev va boshqalar" (1973, rej. Yu. Solovyev) va "Vassa" (1983, rej. G. Panfilov), M. Bulgakovning "Qochish" (1971, rej. A.Alov, V. Naumov), Chexovning "Dasht" (1977, rej. S. Bondarchuk), I. Goncharovning "I.I.Oblomov hayotining bir necha kuni" (1980, rej. N. Mixalqov), A. Tolstoyning "Petrning yoshligi" (1981, rej. S.Gerasimov) asarlari suratga olindi. Rej. V. Menshovning "Moskva ko ʻ z yoshlarga ishonmaydi" va A. Mittaning "Ekipaj" filmlari R. kinematografiyasida ijtimoiy va ma ʼ naviy yo ʻ nalishga e ʼ tibor kuchayganidan darak berdi. 60 — 80-y.larda G.Chuxray, V. Shukshin, G. Panfilov, N. Mixalqov, E. Ryazanov kabi rej.lar barakali ijod qildilar. 90-y.larda voyaga yetgan rej.lar avlodi keksa kino arboblari bilan ijodiy bahs yuritib, mafkura sohasidagina emas, badiiy](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-29.png)
![viloyati, Boshqirdiston, Mordoviya, Tatariston respublikalari, Sibir va Ural regionlarining ishbilarmon doiralaridan O ʻ zR ga delegatsiyalar kelib turadi, ular O ʻ zR xo ʻ jalik yurituvchi sub ʼ yektlari bilan o ʻ zaro manfaatli shartnomalar tuzdi. Chkalov nomidagi aviatsiya i.ch. birlashmasi, "UzDEUavto", "O ʻ zavtoyo ʻ l" bilan tuzilgan shartnomalar shu jumlaga kiradi. Ilmiy hamkorlik ham muhim ahamiyatga ega. Jizzax viloyati Zomin tumanidagi Supa platosida Xalqaro radioastronomiya rasadxonasini barpo etish to ʻ g ʻ risidagi hukumatlararo shartnomani amalga oshirish bo ʻ yicha olimlar hamkorligi bunga misol bo ʻ ladi. Ikki mamlakat FA lari va ularning intlari ilmiy aloqalari yo ʻ lga qo ʻ yilgan. 2001 y. fev.da Toshkentda ochilgan R. xalqaro ilmiy va madaniy hamkorlik markazi ("Roszarubejsentr")ning vakolatxonasi zimmasiga aniq gumanitar masalalarni hal qilish vazifasi kjlatilgan. "Roszarubejsentr" bilan O ʻ zbekiston BA o ʻ rtasida tuzilgan shartnomaga binoan turli tadbir, kecha va ko ʻ rgazmalar o ʻ tkazish odat tusiga kirgan. Madaniyat va san ʼ at, xususan, tasviriy va amaliy san ʼ at vakillari o ʻ zaro ijodiy aloqa qilib turadilar, jumladan, 2003 y. Moskvada J. Umarbekov va b. o ʻ zbek rassomlarining ko ʻ rgazmalari uyushtirildi. 1997 y.dan boshlab O ʻ zbekiston BA Moskvadagi Rassomlar markaziy uyida har yili o ʻ tkaziladigan nufuzli xalqaro ko ʻ rgazmaning doimiy ishtirokchisidir. O ʻ zR dagi Rus madaniyat markazi va "Uzbekistan — Rossiya" do ʻ stlik jamiyatining faoliyati madaniy aloqalarni rivojlantirish va kengaytirishga yordam beradi. [1] Rossiya ( rus. : Российская Федерация/Россия, talaffuzi: Rossiyskaya Federatsiya / Rossiya ) sharqiy Evropa va shimoliy Osiyoda joylashgan davlat. Rossiyaning poytaxti — Moskva . Rossiyaning davlat tili — rus tili . Rossiyaning 140 milliondan ortiq aholisi mavjud. Mamlakat tuzilishi[ tahrir ]](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-32.png)
![Asosiy maqola: Rossiya tuzilishi . Rossiyaning davlat tuzulishni 1993 yil qabul qilingan Konstitutsiyaga asosan belgilanadi. Davlat boshlig ʻ i Rossiya Federatsiyasi Prezidenti — hamda oliy harbiy qomondon hisoblanadi — 4 yilga saylov asosida saylanadi. Rossiyaning qonun chiqaruvchi organi 2 palatadan iborat bo ʻ lib Federatsiya Kengashi va Davlat Dumasidan iborat. Prezident davlat dumasini ishdan chetlash huquqiga ega. Davlat dumasini yarimi bir mandatli okruglar tizimi bo ʻ yicha saylanadi, ikkinchi yarimi esa, partiya ro ʻ yxatlari bo ʻ yicha (2006 yil 7 dekabrdan boshlab partiya ro ʻ yxatlari bo ʻ yicha) Hududiy bo ʻ linishi[ tahrir ] Asosiy maqola: Rossiyaning hududiy bo'linishi .](/data/documents/06dbf905-b5a2-4be1-a7f4-2e5bbcb9187d/page-33.png)
