Qoraqalpog'iston Respublikasi yer resurslari sifatiga ta'sir etuvchi asosiy omillar - География - Рефераты

Qoraqalpog'iston Respublikasi yer resurslari sifatiga ta'sir etuvchi asosiy omillar

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

165.24609375 KB

Qoraqalpog`iston Respublikasi yer resurslari sifatiga ta`sir etuvchi asosiy omillar Yer resurslarini baholash muammosi hozirgi kunda ham nazariy, ham amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Yerlarni baholash muammosi fanlararo xususiyatga ega bo`lib, baholash tabiiy va antropogen omillarni o`rganishdan boshlanadi. Orol dengizi sathining pasayishi hududning litologik-geomorfologik tuzilishi va gidrogeologik xususiyatlariga bog`liq holda tabiiy sharoitning o`zgarishiga turlicha ta`sir ko`rsatadi (A. A. Rafiqov, 1984). Gruntda tuz to`planishi, grunt suvlari sifati ham hududning relyef, litologik, gidrogeologik kabi xususiyatlariga bog`liq. Dengiz sathining pasayishi bilan tabiiy va antropogen omillar ta`sirining kuchayishi yerlar sifatining yomonlashuviga sabab bo`lmoqda. Yer resurslari sifatining o`zgarishiga ta`sir ko`rsatuvchi tabiiy omillar dengizning qurishi bilan bog`liq holda quyidagilardan iborat: grunt suvlari sathi va uning kimyoviy tarkibi, shamol, suv eroziyasi, taqirlarning hosil bo`lishi, qurg`oqchilik kabilardan iborat Qoraqalpog`iston hududi relyefi asosan turli yoshdagi allyuvial-delta tekisliklaridan iborat bo`lib, gidrogeologik xususiyatiga ko`ra oqimsiz hudud hisoblanadi. Arid zonalarda yer osti oqimining yo`qligi natijasida gruntda tuz to`planishi sodir bo`lgan. (A. A. Rafiqov, G. F. Tetyuxin, 1981). Qoraqalpog`iston hududida grunt suvlari shakllanishining asosiy manbai irrigatsiya tizimlari va sug`orish hisoblanadi. Grunt suvlarining aksariyat qismida minerallashish darajasi yuqori bo`lib, yer yuzasiga yaqin joylashgan va ular hududda yerlar meliorativ holati yomonlashuvining asosiy omillaridan hisoblanadi. Sug`oriladigan yerlarning asosiy qismida grunt suvlari sathi 1 metrdan 3 metrgacha o`zgaradi. (1- jadval). 1- jadval Sug`oriladigan qishloq xo`jalik yer turlari bo`yicha yer osti suvlarining joylashishi (m.da) Туманлар номи 0,5-1 1-2 2-3 3-5 5 Жами ерлар(га) Амударё 32878 32878 Беруний 62 26530 26586 Бозатау 2790 26223 29013

Қораўзак 32146 673 32819 Кегейли 24945 24945 Қўнғирот 37674 37674 Қонликўл 175 20018 33163 Мўйноқ 11141 11141 Нукус 110022 110022 Тахтакўпир 28643 1568 30211 Тўрткўл 14014 8789 22803 Хўжайли 30389 30389 Чимбой 43442 970 44412 Шуманай 288 24522 24810 Элликқалъа 305 22529 4839 276337 ЖАМИ: 3620 365288 99810 13628 23229 518503 Jadvaldan ko`rinib turibdiki, Qoraqalpog`istonda sug`oriladigan yerlarning 465098 gektarida yoki 89,7 % da grunt suvlari sathi 1 metrdan 3 metrgacha bo`lgan chuqurlikda joylashgan. Sug`oriladigan yerlarda grunt suvlarining yer yuziga yaqin joylashganligi haroratning ko`tarilishi bilan bug`lanish jarayonida tuproqlarda tuz to`planishiga sabab bo`ladi. Bunday sharoitda sug`orishga va kollektor drenaj tizimlariga alohida e`tibor qaratish orqaligina yerlar sifatining o`zgarishiga qarshi kurashish mumkin. Yer resurslari sifatining o`zgarishida va tuproqlar hosildorligining pasayishida shamol eroziyasining ham ta`siri katta. Qoraqalpog`iston hududida shamol eroziyasi keng tarqalgan. Tuproqlarning shamol eroziyasiga uchrashi ko`p jixatdan ularning mexanik tarkibiga bog`liq (2- jadval).

2- jadval Sug`oriladigan tuproqlarning mexanik tarkibi (%) Туманлар номи Жами (га) Гилли Оғир қумоқли Ўрта қумоқли Енгил қумоқли Қумоқли Қумли Амударё 30932 24,4 42,5 27,6 4,4 1,1 Беруний 24701 12,1 30,0 38,0 17,4 2,5 Б o затау 29013 0,2 24,3 13,7 44,9 14,6 2,3 Қораўзак 32608 27,1 39,7 28,9 4,3 Кегейли 24945 27,2 47,2 25,5 0,1 Қўнғирот 37674 0,4 32,1 37,3 27,9 1,6 0,7 Қонликўл 33163 1,3 27,6 35,0 24,9 11,2 Мўйноқ 8316 27,7 8,4 49,1 13,4 1,4 Нукус 8999 2,1 24,8 30,0 41,5 1,0 0,6 Тахтакўпир 30211 1,6 16,9 45,1 32,6 2,9 0,9 Тўрткўл 21971 14,3 21,6 30,2 28,7 5,2 Хўжайли 29620 1,3 26,0 35,2 32,2 4,9 0,4 Чимбой 44412 26,0 40,0 32,0 1,9 0,1 Шуманай 24810 46,9 38,0 13,3 1,5 0,3 Элликқалъа 26415 0,9 17,2 34,2 37,4 2,5 7,8 ЖАМИ: 407790 0,5 25,2 35,1 31,1 6,7 1,4 Jadvaldan ko`rinib turibdiki sug`oriladigan qishloq xo`jaligi yerlarining 40 % i shamol eroziyasiga tez uchrovchi qumli, qumoqli, yengil qumoqli tarkibli tuproqlardan iborat. Yer resurslari sifatining o`zgarishi yuqorida ta`kidlaganimizdek, dengiz sathi pasayishi bilan ta`sir darajasi oshib ketgan tabiiy omillar bilan antropogen omillarning o`zaro ta`siri natijasida yanada murakkablashdi. Antropogen omillarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: sug`orish, shunga bog`liq holda sho`rlanish va botqoqlashish; yangi sug`orish tizimlarining vujudga kelishi; monokultura; sanoat qurilishi; chorvachilik; yo`l qurilishi va boshqalar. Qoraqalpog`iston hududining tuproq qoplami O`zbekistonning boshqa hududlarida tarqalgan tuproq turlaridan tarkibida minerallarning ko`pligi va organik moddalarga kambag`alligi bilan ajralib turadi. Bunga sabab, Qoraqalpog`istonning quyidagicha o`ziga xos bo`lgan bir qator xususiyatlari bilan tavsiflanishidir: litologik - geomorfologik tuzilishi; iqlimning quruqligi; Amudaryo suv oqimining yil davomida keskin o`zgarib turishi; yer resurslaridan foydalanishdagi hududiy tafovutlar va boshqalar. Mintaqa tuproqlarini o`rgangan I. G. Gerasimov (1935, 1953), Bogdanovich (1949), N. V. Kimberg (1974) va boshqalar, A. I. Kalashnikov, YE. P. Kochubey (1958), S. A. Shuvalov (1964) larning ma`lumotlariga ko`ra, Amudaryo suv oqimining kamayishiga qadar gidromorf, o`tloq, botqoq tuproqlar keng tarqalgan bo`lgan. 1970 yillarga kelib esa gidromorf tuproqlar

maydoni 49 % dan 6 % gacha kamayib ketdi, sho`rxoklarning umumiy maydoni esa 273 ming gektargacha o`sdi. Tuproqlarning sho`rlanish sabablari tuproqdagi namlikning yuqori darajada bug`lanishi, sug`orish me`yorining yuqoriligi, sug`orish jarayonida yer osti suvlari sathining ko`tarilishi, yer yuzasi relyefi, hududning kollektor-drenaj tizimlari holati kabilar bilan bog`liq. Qoraqalpog`istonning cho`l iqlimi sharoitida sho`rlanish, tuproqlar hosildorligining pasayishiga ta`sir ko`rsatuvchi asosiy omillardan hisoblanadi. XX asrning 60-yillarigacha Amudaryo deltasida asosan gidromorf tuproqlar, ayrim qismlarida yarim gidromorf, avtomorf tuproqlar tarqalgan edi. Dengiz sathining pasayishi hududda tarqalgan tuproqlarning o`zgarishiga ta`sir ko`rsatish bilan bir qatorda, tuproqlarda tuz to`planish jarayoniga ham ta`sir ko`rsatdi. N. V. Kimberg (1964) va boshqalarning ta`kidlashicha, hozirgi deltaning tuproqlari asosan kam sho`rlangan yoki umuman sho`rlanmagan bo`lgan. Bugungi kunga kelib esa Qoraqalpog`istonda sho`rlanishga uchramagan tuproqlar juda kam. Qoraqalpog`iston hududi tuproqlari-ni sho`rlanish darajasiga ko`ra uchta guruhga ajratish mumkin, bular quyidagilar: Tuproqlari kuchli darajada sho`rlangan hududlarga Qorao`zak, Kegeyli, Qo`ng`irot, Mo`ynoq, Taxtako`pir tumanlari kiradi. Ularda kuchli darajada sho`rlangan tuproqlar 42,5-86,6 % ni tashkil qiladi. Tuproqlari o`rtacha darajada sho`rlangan hududlarga Qonliko`l, Nukus, Xo`jayli, Chimboy, Shumanay tumanlari kiradi, ularda o`rtacha darajada sho`rlangan tuproqlar 35,6-52 % ni tashkil qiladi. Tuproqlari kuchsiz darajada sho`rlangan hududlarga Amudaryo, Beruniy, To`rtko`l, Ellikqal`a tumanlari kiradi. Bularda kuchsiz darajada sho`rlangan tuproqlar 36,6-68,5 % ni tashkil qiladi. Qoraqalpog`iston yaylovlar maydonining kattaligi jixatidan respublikamizda oldingi o`rinda turadi. Lekin, yaylovlardan foydalanish hududning tabiiy-geografik sharoitidin kelib chiqib turlicha. Keyingi yillarda yaylovlarning ozuqa hajmini hisobga olmay chorvani yaylovlarda boqish ularda degressiyaga, ya`ni ozuqa hajmining kamayishiga olib kelmoqda. 1994-2004 yillar davomida yaylovlar degressiyasi 1566,3 ming gektar maydonni tashkil qilgan. Shuningdek, tabiiy ozuqa maydonlarining respublika bo`yicha maxsuldorligi 27,0 % ga kamaygan.

Qishloq xo`jaligida kimyoviy moddalardan foydalanish hajmining kamaytirilishiga qaramasdan zaxarli qoldiqlar miqdori bilan tuproqlarning ifloslanishi keskinligicha qolmoqda. Yer resurslari sifatining holati, hudud imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda qishloq xo`jaligi ekinlarini to`g`ri tanlash va almashlab ekishni to`g`ri yo`lga qo`yishga ham bog`liq. Qoraqalpog`istonda dehqonchilikning yetakchi tarmoqlaridan biri bedachilikdir. Yetishtiriladigan beda urug`i Rossiya, Germaniya, AQSH, Kanada kabi davlatlarga eksport qilinadi. Beda eng ko`p ekiladigan tuman Chimboy tumani hisoblanadi. Almashlab ekishda bedani o`rni katta. Yer resurslari sifatining o`zgarishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillarni baholashning natijalari shuni ko`rsatadiki, Qoraqalpog`istonda salbiy omillarga qarshi doimo kurashib borish orqaligina qishloq xo`jaligi maqsadlarida foydalanilayotgan yerlarning hosildorligini ko`tarish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Bekmanova Z.D. Qoraqalpog`iston yer resurslari sifatining o`zgarishiga ta`sir ko`rsatuvchi omillar // O`zbekiston Geografiya jamiyati VII syezdi materiallari. -T., 2006. B. 168-169. 2. Kimberg N.V. Pochvi pustinnoy zoni Uzbekskoy SSR. T., 1974, 298 s. 3. Rafiqov A.A., Tetyuxin G.F. Snijeniye urovnya Aralskogo morya i izmeneniy prirodniye usloviy nizovyev Amudari. -T., “Fan”, 1981, 200 s. 4. Rafiqov A.A. Otsenka prirodno – meliorativnix usloviy zemel Yujnogo Priaralya. -T.: “Fan”, 1984, 129 s .

Похожие

Ishlab chiqarishni joylashtirishga ta'sir etuvchi omillar

Qoraqalpog'iston Respublikasi aholisining demografik rivojlanish jarayonlari

Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar

O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari

Yer resurslari va undan qishloq xojaligida foydalanish