O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari - География - Рефераты

O'zbekiston Respublikasi aholisi va mehnat resurslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

O`zbeksiton Respublikasi aholisi va mehnat resurslari Reja: 1. O`zbekiston aholisini soni va uni hududiy joylashuvi. 2. Urbanizatsiya darajasi. 3. Aholining tabiiy va mexanik harakati 4. Respublika aholisining tarkibi. 5. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish.

Aholi asosiy moddiy in`omlar ishlab chiqaruvchi va shu bilan birga ularni asosiy iste`mol qiluvchi hamdir. Darhaqiqat aholi bilan ishlab chiqarish "boshdan oyoq" chambarchas bog`liq. Shuning uchun jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchi bo`lgan aholini o`rganishga iqtisodiy va ijtimoiy geografiya kurslarida doimo katta e`tibor beriladi. Chunki har bir mamlakat, uning ichki iqtisodiy- geografik rayonlari xalq xo`jaligini hududiy tashkil qilish va rivojlantirishda aholining soni, zichligi, tabiiy o`sish, migratsiya va urbanizatsiya jarayoni, milliy va ijtimoiy tarkibi, jinsi, mehnat resurslari va aholining bandligi kabi ko`rsatkichlar katta ahamiyat kasb etadi. O`zbekiston Respublikasi aholi soniga ko`ra dunyodagi o`rta darajadagi mamlakat hisoblanadi. Uning aholisi, 1 yanvar 2006 yil ma`lumoti bo`yicha 26,3 mln. kishini tashkil etadi. U aholi sonining ko`pligi jihatidan MDHda Rossiya va Ukrainadan keyin 3-o`rinda turadi. Respublikamizda Markaziy Osiyo Davlatlari (MOD) umumiy aholisining salkam 45 foizi yashaydi. Aholining o`sishi tarixiy-an`anaviy va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarga ega. Uzoq va yaqin o`tmishda O`zbekiston murakkab tarixiy yo`lni bosib o`tdiki, bu narsa mamlakat aholisining dinamikasiga hamda demografik va migratsion holatlariga bevosita ta`sir ko`rsatdi. Mamlakat aholisi va uning tarkibi, ayniqsa, XIX asrning o`rtalaridan boshlab jiddiy o`zgarishlarni boshidan kechirdi. Chor Rossiyaning Turkiston hududini istilo qilishi natijasida aholi soni, uning milliy va jinsiy tarkibi, ko`payish darajasi, joylashuv xususiyatlari o`zgardi. Lekin aholi to`g`risida bu davrga oid aniq ma`lumotlar yo`q va bu borada tadqiqotchilar har xil fikr bildirishgan. Hozirgi O`zbekiston hududi aholisi to`g`risidagi dastlabki ma`lumotlar 1865 yilga tegishli bo`lib, o`sha davrda 3320 ming kishi yashagan (O.Otamirzayev, I.Mullajonov).

Turkiston hududida aholini ro`yxatga olish birinchi bor 1897 yilda o`tkazilgan 1-Umumrossiya aholi ro`yxati davrida olingan. Biroq, ushbu ro`yxat ham to`liq emas edi. Chunki bu ro`yxat Buxoro va Xiva xonliklari hududlarini chetlab o`tgandi. O`zbekiston Respublikasi aholi sonining o`zgarishi. Mustamlakachilik siyosatining natijasi tufayli o`lkamizga ko`plab harbiylarning oilalari ko`chirib keltirildi, yangi qishloqlar, shaharchalar, shaharlarimiz yonida esa "yangi shaharlar" paydo bo`ldi (Yangi Buxoro, Yangi Marg`ilon). XIX asrning so`nggi 35 yili davomida O`zbekiston hududiga Rossiyadan 70-75 ming kishi, XX asrning dastlabki 18 yilida esa 229,2 ming kishi ko`chib keldi. 1926-1939yillarda 650 ming kishi ko`chib kelganligi ma`lum (bu jarayon sobiq Ittifoq parchalanishi arafasigacha davom etgan edi). Lekin shunga qaramay 1865-1900 yillarda aholining mutloq soni 3,3 mln.dan 4,0 mln.ga yetdi yoki yiliga o`rtacha 0,6 foizga ko`paydi, xolos. XX asrning 1-choragida ham aholi o`sishida sezilarli o`zgarishlar bo`lmadi. Uning mutloq soni atigi 242 ming kishiga, o`rtacha yillik osish sur`ati 0,2 foizga ko`paydi. 1924-1940 yillarda aholining mutloq soni 2,3 mln. kishidan oshdi, aholi osishining nisbiy ko`rsatkichi yiliga 3,0 foizga teng bo`ldi.

Ikkinchi jahon urushi ham mamlakatimiz aholisi soniga, uning milliy va jinsiy tarkibiga hamda geografik joylashuviga katta ta`sir ko`rsatdi. Urush yillarida mamlakatimiz o`zining bir milliondan ortiq mehnatga layoqatli aholisini yo`qotdi. Aholining umumiy soni 1940-1945 yillarda 6551 mimgdan 5197 minggacha kamaydi (3-jadval). Urushdan keyin aholi asosan tabiiy o`sish hisobiga ko`paydi. Mamlakat aholisi 1945-1959 yillarda salkam uch million kishi ortdi. Aholining soni esa yiliga o`rtacha 3,7 foizga ko`paydi. Umuman, 60-yillardan keyingi davrga aholi dinamikasiga ildam sur`atlar xos. Mazkur jarayon ayniqsa, 1970-1980 yillarda katta ko`rsatkichlarga ega bo`ldi. 4-jadval. O`zbekiston Respublikasi aholisining viloyatlar bo` yicha taqsimlanishi va zichligi (2006 yil 1 yanvar) Mintaqalar Jami aholi Shundan soni ( ming kishi ) foiz his . Shahar aholisi Qishloq aholisi Aholi zichligi 1 kv . km .ming kishi foiz his . ming kishi foiz his . Qoraqalpog`ist on Respublikasi 15 71 , 9 6, 0 763 , 9 48, 6 8 0 8 , 0 51, 4 9 ,4 Andijon 2 375 , 9 9 ,0 699 , 8 29, 5 1 676 , 1 70, 5 5 65 , 7 Buxoro 1 525 , 9 5,8 450 , 1 29 , 5 1 0 75 , 8 70 , 5 3 7 , 9 Jizzax 1 051 , 4 4 , 0 314 , 5 29 , 9 736 , 9 70 , 1 4 9, 6 Qashqadaryo 2 424 , 4 9 , 2 597 ,5 2 4 , 7 1 822 , 9 7 5 , 3 84 , 6 Navoiy 812 , 7 3, 1 321 , 4 39 ,5 491 , 3 60 ,5 7, 3 Namangan 2 103 , 6 8 ,0 782 , 4 37, 2 1 321 , 2 62, 8 2 8 4, 3 Samarqand 2 907 , 5 1 1 , 1 741 , 4 2 5 , 5 2 1 66 , 1 7 4 , 5 1 73 ,1 Surxondaryo 1 925 , 1 7, 3 370 , 4 19 , 2 1 554 , 7 80 , 8 95 , 8 Sirdaryo 676 , 9 2, 6 211 , 5 3 1 , 2 456 ,4 6 8 , 8 1 57 , 4 Toshkent 2 468 , 0 9, 4 969 , 8 39 , 3 1 498 , 2 60 , 7 1 61 ,3 Farg`ona 2 878 , 9 10,9 809 , 5 2 8 , 1 2069 , 4 7 1 , 9 429 , 7 Xorazm 1 453 , 9 5, 5 322 ,3 2 2 ,2 1131 , 6 7 7 ,8 2 3 8,3 Toshkent shahri 2 140 , 6 8, 1 2140 , 6 100 – 100 – Respublika

bo`yicha 2 6312 , 7 100 ,0 9 495 ,1 3 6 , 1 16 817 , 6 6 3 , 9 5 8 , 6 1980-1995 yillarda respublika aholisining soni 15,8 mln.dan 22,3 mln.ga yetdi, o`rtacha yillik o`sish miqdori mutloq hisobda 400-500 ming kishini, nisbiy hisobda 2,2 foizni tashkil qildi. Undan keyingi davrda aholining yillik o`rtacha o`sish sur`atlari asta-sekin pasayib kelmoqda. Agar 2000 yil aholining yillik o`rtacha o`sishi 1,8 foizni tashkil etgan bo`lsa 2006 yilga kelib 1,1 foizga tushub qoldi. Respublika hududining tabiiy sharoiti, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlarining turli-tumanligi aholi joylashuviga ham ta`sir qiladi. Mamlakat bo`yicha aholi joylashuvining o`rtacha zichligi 1 kv. km maydonga 58,6 kishidan iborat bo`lgan holda u Navoiy viloyatida 7,3 kishidan Andijon viloyatidagi 565,7 kishigacha farq qiladi (bu boradagi ichki tafovut 75 martadan ziyod). Aholi salmog`iga ko`ra Samarqand viloyati (2907,5 ming k.) birinchi, Farg`ona (2878,9 ming k.) ikkinchi va Toshkent viloyati (2468,0 ming k.) uchinchi o`rinda turadi. Demografik salohiyatning eng past miqdori Navoiy (812,7 ming k.) va Sirdaryo viloyatlariga (676,9 ming k.) to`g`ri keladi (4-jadval). 2. Urbanizatsiya darajasi. O`zbekiston Respublikasi aholisining 36,1 foizi shahar joylariga istiqomat qiladi. Mutloq raqamda u 9495,1 ming kishi (2006 y). Shahar aholisining o`sish sur`ati ayniqsa 1970-1980 yillarda yuqori bo`lgan. Bunga sabab 1972 yilda aholi manzilgohlarining shahar maqomiga o`tkazish uchun talab etiladigan eng kam aholi miqdorini 10 mingdan 7 minggacha tushirilishi va buning oqibatida shaharlar sonining nihoyatda tez ko`payishidir (agar 1970 yilda Respublikada 42 shahar mavjud bo`lgan bo`lsa, 1979 yilda ularning soni 90 taga yetgan). 1989-2006 yillar davomida shaharliklar sonining o`sishi ancha susaygan. Natijada umumiy urbanizatsiya ko`rsatkichi 40,7 foizdan 36,1 foizga tushib qoldi.

Viloyatlar darajasida mazkur jarayon ayniqsa Toshkent, Farg`ona, Buxoro, Xorazmda sezilarli bo`lgan va u faqat Qoraqalpog`iston Respublikasi, Jizzax va Namangan viloyatlarida birmuncha ko`tarilgan. Hozirgi kunda shahar joylarda yashovchilarning nisbiy miqdori bo`yicha Qoraqalpog`iston hamda Toshkent va Navoiy viloyatlari oldinda turadi, uning eng past darajasi esa Surxondaryo viloyatida kuzatiladi. Ayni paytda Respublikada 120 shahar va 113 shaharcha mavjud bo`lib, ularning barchasida 9,5 mln. atrofida aholi yashaydi. Shaharlar soni bo`yicha Qoraqalpog`iston Respublikasi (12), Qashqadaryo (12) va Toshkent (16) viloyatlari ajralib turadi. Ularning to`ri Jizzax, Xorazm va Sirdaryo viloyatlarida yaxshi rivojlanmagan. O`rta Osiyo xususan, O`zbekiston urbanizatsiyasining o`ziga xos xususiyati shaharlar to`rida kichik shaharlar sonining ko`pligidir. Kichik shaharlar toifasiga 142 ta shahar manzilgohlari mansub bo`lib, ularning hissasiga O`zbekiston shaharlar tizimining 3/5 qismi to`g`ri keladi. Ammo bularning demografik salohiyati past bo`lganligi bois, jami shaharliklarni 14,6 foizi aholisi 20 minggacha bo`lgan shaharlarda mujassamlangan. Yarim o`rta" shaharlar (L.L.Trube iborasi) 2006 yilda 57 ta (aholisi 1613,7 ming k.) bo`lsa, aholisi 50-100 ming bo`lgan-o`rta shaharlar soni 17 ta bo`lgan. O`rta shaharlarda mamlakat shahar aholisining 11,1 foizi istiqomat qiladi. Ushbu toifa asosan viloyatlarning 2-markazlaridan, ta`bir joiz bo`lsa, okrug markazlaridan tashkil topgan. Masalan, Shahrisabz, Kattaqo`rg`on, Denov, Chust, Shaxrixon, Zarafshon, To`rtko`l, Bekobod. Bular orasida faqat Guliston-viloyat markazidir. O`rta shaharlar orasidan eng yiriklari Shahrisabz (91,5 ming) va Bekobod (85,2 ming) shaharlaridir. 5-jadval. O`zbekiston shahar manzilgohlarining 2000 va 2006 yillardagi tarkibi. Shahar 2000 y . 2006 y . miqdori aholi soni miqdori aholisoni soni foizd ming foizd soni foizd ming foizda

manzilgohlari kategoriyasi a kishi a a kishi Jami shahar manzilgohlari 233 100,0 9165,5 100,0 233 100,0 9495,1 100,0 Shu jumladan aholisi : 10 minggacha 76 32,6 446,2 4,7 70 30,0 395,9 4,2 10 – 20 ming 72 30,9 1000,4 11,0 72 30,9 985,6 10,4 20 – 50 ming 54 23,2 1540,2 16,8 57 24,5 1613,7 17,0 50–100 ming 14 6,0 866,4 9,5 17 7,3 1057,3 11,1 100–250 ming 13 5,5 2095,0 22,9 12 5,2 1918,9 20,2 250–500 ming 3 1,3 1081,6 11,8 4 1,7 1389,3 14,6 500–1000 ming - - - - - - - 1000 ming va undan ortiq 1 0,5 2135,5 23,3 1 0,4 2133,8 22,5 O`zbekistonda hammasi bo`lib 17 ta katta shaharlar (aholisi 100 mingdan ortiq) mavjud bo`lib, ularda jami shahar aholisining 57,3 foizi to`g`ri keladi. Aholi soniga ko`ra Toshkentdan (2133,8 ming k.) keyingi o`rinda Namangan (413,3 ming), Samarqand (362,0 ming), Andijon (356,2 ming), Buxoro, Nukus va Qarshi shaharlari turadi. Shuningdek, Chirchiq, Olmaliq, Angren, Qo`qon, Marg`ilon shaharlarining ham har birida 100 mingdan ortiq aholi bor. Shu bilan birga yirik markazlar negizida shaharlar hududiy tizimining murakkab shakllari ham vujudga kelgan. Chunonchi, Toshkent, Samarqand, Farg`ona-Marg`ilon aglomeratsiya-lari shular jumlasidandir. O`zbekistonda 11843 ta qishloq aholi manzilgohlari bor. Ularning soni Samarqand viloyatida eng ko`p (1949 ta). Shuningdek, Qoraqalpog`iston Respublikasi (1183 ta), Buxoro (1536 ta), Qashqadaryo (1064 ta) va Fargona (1187 ta) viloyatlarining har birida mingdan ortiq qishloqlar mavjud. Qishloqlarning eng kam miqdori Sirdaryo viloyatida-284. Respublikamizda o`rtacha har bir qishloqqa 1297 kishi to`gri keladi. Bu jihatdan Namangan (2348) va Andijon viloyatlari (2853) oldinda turadi. Qoraqalpog`iston hamda

Buxoro va Navoiy viloyatlarida esa qishloqlar ancha kichik (o`rtacha 640-700 kishi). Yuqorilarda mos ravishda qishloq joylarda mehnat resurslari ham ko`p va hatto ular keragidan ham ortiqcha. Ish o`rinlarining yetishmasligi, ishsizlik, mehnat bozorining faol emasligi aholisi zich joylashgan voha va vodiylarda ijtimoiy muammolarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Aynan shuning uchun ham Respublikada qishloq xo`jaligidagi islohotlarni chuqurlashtirishga, qishloq sanoati va infrastrukturasini rivojlantirishga katta e`tibor berilmoqda. Ushbu dolzarb masala davlatning mintaqaviy siyosatida o`z yechimini topmog`i lozim. 3. Aholining tabiiy va mexanik harakati O`zbekiston aholisi asosan tabiiy ko`payish natijasida oshib bormoqda. Bu omilning roli hamma vaqt ham yuqori bo`lgan. Eng so`nggi yillarda esa u aholi soni o`sishining birdan bir manbai bo`lib kelmoqda. Biroq, ta`kidlash joizki, 90- yillarda aholining takror barpo bo`lish jarayonida jiddiy o`zgarishlar yuz berdi. Endilikda respublikamizni an`anaviy holatda tug`ilish yoki tabiiy ko`payish yuqori mamlakat sifatida ta`riflash uncha to`gri emas. Buni quyidagi raqamlar ham tasdiqlaydi. Masalan, tug`ilish 1990 yilda 33,7 promillega teng bo`lgan holda 1999 yilda u birdaniga 22,3 promillega tushib qolgan, ya`ni bu qisqa davrda mazkur ko`rsatkich 11,4 punktga yoki 1,5 martaga kamaygan. Shuni alohida ta`kidlash kerakki, yuqori darajada sanoatlashgan shaharlarda tug`ilish darajasi ancha past. Chunonchi, tugilish har 1000 aholiga Chirchiqda 12,5, Yangiobodda 12,8, Kogonda 13,9 kishi (2000 y). Hatto tipik sharqona shaharlarimizda ham (Samarqand, Buxoro, Qo`qon va b.) mazkur ko`rsatkich 14-15 promillega teng. Natijada aholining tabiiy ko`payishi ancha kam-Chirchiq yoki Yangiobodda u 5 promellega ham yetmaydi. Albatta, bunday demografik vaziyat Respublikamiz uchun uncha an`anaviy emas. Bu o`z navbatida demografik jarayonlarda ham o`ziga xos o`tish davri kechayotgalidan dalolat beradi. 6-jadval. Tug`ilish, o`lim va aholining tabiiy o`sishi (ming kishi)

Yillar Tug`ilganlar soni O`lganlar soni Tabiiy o`sish Har 1000 aholi hisobiga Tug`ilish O`lim Tabiiy o`sish 1980 540,0 118,9 421,1 33,9 7,5 26,4 1985 679,1 131,7 547,4 37,4 7,3 30,1 1986 708,7 132,2 576,5 37,9 7,1 30,8 1987 714,4 133,8 580,6 37,3 7,0 30,3 1988 694,1 134,4 559,4 35,3 6,8 28,5 1989 668,8 126,9 541,9 33,3 6,3 27,0 1990 691,6 124,5 567,1 33,7 6,1 27,6 2000 531,0 136,3 394,7 21,5 5,5 16,0 2003 508,4 135,9 372,5 19,8 5,3 14,5 2004 533,1 130,0 403,2 20,5 5,0 15,5 Viloyatlar bo`yicha tug`ilish va tabiiy ko`payishning nisbatan yuqori ko`rsatkichlari Qashqadaryo va Surxondaryoda, ularning past darajasi esa Toshkent va Navoiy viloyatlarida kuzatiladi. Bu ikki viloyatda tabiiy ko`payish 14,0-14,5 promilleni tashkil etadi. O`lim ko`rsatkichlarida uncha katta tafovut yo`qishloq, uning eng kam miqdori Qashqadaryo viloyatiga to`g`ri keladi. Respublika aholisining ko`payishida tashqi migratsiyaning ham roli bor. Ammo bu omilning ijobiy ta`siri ko`proq avvalgi yillarga to`g`ri kelgan. O`tgan asrning 70 va xususan 80-yillar oxiridan boshlab ushbu jarayon O`zbekiston uchun manfiy natijaga ega bo`lgan. O`zbekistondan tashqariga ketganlarning eng ko`p miqdori 1990 yilda kuzatiladi. Shu yili kelganlar soni ham nisbatan ko`p bo`lgan. Buning natijasida migratsiya qoldig`i 121 ming kishini tashkil qilgan. 1994 yilda ketganlar soni avvalgi yillarga qaraganda uncha ko`p bo`lmasada, ammo kelganlar juda ozchilikni tashkil qilgan (mos ravishda 179 va 38 ming k.), oqibatda migratsiya qoldig`i ko`rilayotgan davrda eng yuqori bo`lgan (-141 ming kishi). L.P.Maksakova va O.B.Otamirzaev ma`lumotlariga qaraganda 1991-1997 yillarda Respublika shahar joylari bo`yicha netto-migratsiya, ya`ni sof salbiy migratsiya qoldig`i rus millatiga mansub bo`lganlarda 302 ming, tatarlarda 95, yahudiylarda 50, ukrainlarda 28, nemislarda 20 ming kishini tashkil etadi.

Ketuvchilarning asosiy qismi Rossiya Federatsiyasiga to`g`ri keladi. Shuningdek, O`zbekiston Ukraina va Qozogiston davlatlari bilan ham bo`lgan aholi aloqalarida ancha ko`p manfiy migratsiya qoldig`iga ega, uning musbat natijasi esa asosan qo`shni Tojikiston hisobidan yuzaga keladi. Tashqi migratsiyada asosan shahar aholisi qatnashadi. Shu sababli, asosan rusiyzabon aholi yashaydigan sanoat markazlari (Angren, Chirchiq, Olmaliq)da 1991 yilga nisbatan aholi kamaygan. Qolaversa, Toshkent shahrida ham aholi soni oxirgi o`n yillikda deyarli o`smagan. 4. Respublika aholisining tarkibi. Aholining tabiiy va mexanik harakatidagi o`zgarishlar uning milliy, jinsiy va yosh tarkibiga ham ta`sir ko`rsatadi. O`zbekiston ko`p millatli mamlakat, bu yerda 100 dan ortiq millat va elat vakillari teng huquqli bo`lib yashaydilar. 1989 yilgi aholi ro`yxatiga muvofiq o`zbeklar jami aholining 71,4 foizini tashkil etgan. Hozirgi kunga kelib tashqi migratsiya natijasida o`zbeklarning ulushi yanada ko`payib 2005 yilga kelib 80,0 foizga yetdi. O`zbekistonda qoraqalpoqlar ikkinchi tub aholi hisoblanadi. Ularning umumiy soni 562,8 ming kishi bo`lib, mamlakat aholisining 2,2 foizini tashkil qiladi. Qoraqalpoqlarning asosiy qismi (95 foiz) Qoraqalpog`iston Respublikasida yashaidi. Respublikada qadimdan tojiklar ham juda ko`p (1302,8 ming k). Ular mamlakatimiz aholisining 5,0 foizini tashkil etadi. Tojiklar asosan Samarqand, Buxoro, Namangan viloyatlarida joylashgan. Tojiklar shuningdek, qisman Surxondaryo, Farg`ona, Toshkent, Qashqadaryo viloyatlarida ham yashaydi. Qozoqlar (939,5 ming kishi) ko`proq Qoraqalpogistonda, Toshkent va Navoiy viloyatlarida, Qirg`izlar (241,5 ming k)-Jizzax, Toshkent, Andijon viloyatlarida, Turkmanlar (157,8 ming k)-Surxondaryo va Qashqadaryo hamda Qoraqalpog`istonda joylashgan. 1 –chizma. O`zbekiston Respublikasi aholisining milliy tarkibi (2005 yil boshida)

Sobiq Ittifoq davrida mamlakatimizda ruslarning soni ancha ko`p edi. 1989 yilgi aholi ro`yxatiga ko`ra ruslar O`zbekiston aholisining 8,3 foizini tashkil etgan bo`lsa, 2005 yilga kelib bu raqam 3,8 foizgacha kamaydi. Ayni paytda ham ruslarning Respublikamizdan tashqariga ko`chib ketishi davom etmoqda. Bundan tashqari, mamlakatimizda ukrain, tatar (250,6 ming k), koreys (155,9 ming k), boshqird, arman, ozarbayjon va boshqa millat vakillari ham bor. Ularning ko`pchiligi shahar joylariga istiqomat qiladi. Aholining jinsiy va yosh tarkibi muhim demografik ko`rsatkich hisoblanadi. Bunda mehnat resursining, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalarning, nafaqaxo`rlarning hozirgi va kelajakdagi soni ayniqsa, ahamiyatlidir. Aholining jinsiy va yosh tarkibi istiqbolni belgilash, aholini takror barpo qilish uchun ham zarur ko`rsatkich. Masalan, agar jinslar nisbatan teng yoki yaqin bo`lsa, aholining tarkibida yosh avlod salmog`i katta bo`lsa, nikohlanish va tug`ilish (va binobarin, tabiiy o`sish) imkoniyati katta bo`ladi. Mamlakatda aholining jinsiy va yosh tarkibi ham ijtimoiy taraqqiyotning turli bosqichlarida ob`yektiv sabablarga ko`ra o`zgarib turdi. 1939 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari bo`yicha O`zbekistonda aholining 51,6 foizini erkaklar va 48,4 foizini ayollar tashkil qilgan edi. Biroq, bu nisbat ikkinchi 80 ,02,2 5 ,0 3,8 3,60,9 0,9 0,6 0,6 2,4 O'zbeklar Qoraqalpoqlar Tojiklar Ruslar Qozoqlar Tatarlar Qirgizlar Koreyslar Turkmanlar Boshqa millatlar

jahon urushi yillarida buzildi, ya`ni erkaklar soni ob`yektiv sabablarga ko`ra ancha kamaydi. II jahon urushiga erkaklarni safarbar qilish natijasida aholining mutlaq miqdori bir million kishiga kamaydi va 1959 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati bo`yicha erkaklar soni 48 foizga tushib qoldi, ayni paytda ayollar umumiy aholining 52 foizini tashkil qildi. Urushdan keyingi yillarida respublikamiz aholisining jinsiy tarkibidagi nomutanosiblik asta-sekin barham topa bordi. 1989 yilga kelib xotin-qizlar erkaklarga nisbatan 242 ming kishi ortiq edi xolos. Ya`ni shu yilda O`zbekiston aholisining 49,4 foizini erkaklarga, 50,6 foizi ayollarga to`g`ri kelgan. Mustaqillik yillarida mamlakat aholisida ayollar bilan erkaklarni ulushi tobora bir-biriga yaqinlashib kelmoqda. Masalan, 2003 yilda mamlakat aholisining 49,8 foizini erkaklar 50,2 foizini ayollar tashkil qildi, ya`ni 1000 erkakka 1026 ayol to`g`ri keldi. 2006 yilda kelib ayollar bilan erkaklar orasidagi farq deyarli tenglashdi. Shu yilda mamlakatimizda 13167,6 ming ayollar, 13145,1 ming erkaklar ro`yxatga olingan, ya`ni, ayollar atigi 22,5 ming kishi ortiq, xolos. Mamlakatimizda tabiiy o`sishning yuqoriligi aholining yosh tarkibiga katta ta`sir ko`rsatib kelmoqda. Shuning uchun ham aholi nisbatida yosh bolalar va o`smirlarning salmog`i katta. 1989 yilda o`tkazilgan aholi ro`yxati ma`lumotlari bo`yicha mamlakatimiz aholisining 40,8 foizini 0-14 yoshdagi bolalar va o`smirlar, 28,3 foizini 15-29 yoshdagilar, ya`ni umumiy aholining 69,1 foizini bolalar, o`smirlar va mehnat qobiliyatiga ega bo`lgan yoshdagilar tashkil etgan. Biroq, O.Otamirzaev va A.Qayumovlarning ma`lumotlariga qaraganda, urush va undan keyingi dastlabki davrlarda tug`ilish nisbatan kam bo`lgan. Mamlakat aholisining hozirgi soni va tarkibida 1950 yillardan keyin tug`ilgan kishilarning umumiy soni 16,7 million kishi (umumiy aholining 84,5 foizi)ga teng. Shundan 44,6 foizi esa, bolalar va o`smirlarga to`g`ri keladi. Tug`ilish va tabiiy ko`payish 1980-1990 yillarda birmuncha barqarorlashdi. Bu shahar bilan qishloq joylarda bir xil kechmayapti, albatta. Masalan, qishloq joylarda respublikadagi jami bolalar va o`smirlarning 80 foizidan ortig`i yashamoqda.

Istiqlol davrida O`zbekistonda aholining yosh tarkibida mehnat yoshidagi aholining ulushi ortib bormoqda. Chunonchi, 1991 yilda mamlakatimiz aholisining 43,1 foizini 15 yoshgacha bo`lganlar, 49,1 foizini mehnat yoshidagi aholi qolgan 7,8 foizini qariyalar tashkil etgan. 2003 yilga kelib yoshlar-37,8, mehnat yoshidagilar-55,0, keksalar esa 7,2 foizga teng bo`lgan. Shunday qilib, aholi yosh tarkibidagi yuqori ko`rsatkichlar mamlakat ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning istiqbollarini belgilab beradi. Aholining ijtimoiy tarkibi. Mamlakat aholisining ijtimoiy tarkibi rivojlangan mamlakatlarnikidan keskin farq qiladi, ya`ni bu yerda hanuz qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi bilan band bo`lgan aholi soni yuqori. Ishchi va xizmatchilarning ishlab chiqarishda band bo`lgan qismi asosan 1939 yildan boshlab sezilarli darajada ortib bordi. Masalan, 1939 yilda mamlakat mehnat resursining 32,2 foizi ishchi va xizmatchilar hisobiga to`g`ri kelgan bo`lsa, bu ko`rsatkich 1989 yilda 79,7 foizga teng bo`ldi. Shu jumladan, ishchilarning ulushi 19,3 foizdan 55,7 foizga, xizmatchilarning ulushi 12,9 foizdan 24,0 foizga yetdi. Aholi ijtimoiy tarkibidagi tub o`zgarishlar mustaqillik yillarida yuz berdi. Iqtisodiyotda mulkchilikning turli shakllarini qaror topishi va bozor munosabatlari shakllanishi ta`sirida aholining ijtimoiy tarkibi o`zgarishlarni boshidan kechirmoqda. Ayniqsa, kichik va o`rta biznesni rivojlantirish, tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash, fermer xo`jaliklarini tashkil qilish nodavlat sektorda band aholining tez sur`atlar bilan o`sishi aholi ijtimoiy tarkibiga ta`sir ko`rsatmoqda. 5. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish. Odatda, mehnat resursi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan kishilardan iboratdir. Mehnat resursining shakllanishiga aholining yoshi va jinsiy tarkibi, tabiiy o`sish darajasi va boshqa ijtimoiy holatlar ta`sir ko`rsatib turadi. Tabiiy o`sish yuqori bo`lgan mamlakatimiz aholisi tarkibida yosh avlod salmog`ining ko`p bo`lishi mehnat resursi zahiralarining istiqbolli ekanligini bildiradi. Mamlakatimizda aholi sonining o`sishi bilan bir qatorda uni foydali mehnatga jalb qilish imkoniyatlari kengaydi. O`zbekiston aholisi 1970-1998

yillarda 1,9 martaga, mehnat resurslari esa 2,0 martaga ko`paydi. 2004 yilga kelib mehnat resurslarining umumiy miqdori 14021,0 ming kishidan ortdi. Ularning yillik o`rtacha o`sish sur`ati 210-220 ming kishidan iborat. O`zbekistonda mehnat resurslarining kasbiy ma`lumoti ham ancha yuqori, har 1000 kishi hisobiga oliy va to`liqsiz oliy ma`lumotga ega bo`lganlar soni 143 kishini tashkil etadi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida band bo`lganlarning har to`rttasidan biri oliy yoki o`rta maxsus ma`lumotga ega. Mehnat resurslaridan oqilona foydalanish muammosi nihoyatda muhim masala ekanligini hisobga olib, O`zbekiston Oliy Kengashi 1992 yil 13 yanvarda "Aholini ish bilan ta`minlash to`g`risida" qonun qabul qildi. Mazkur qonunda fuqarolarning mehnat qilish huquqini ta`minlashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy shart-sharoitlari belgilab berilgan, bozor munosabatlariga o`tish davrida uni amalga oshirishning tegishli kafolatlari nazarda tutilgan. 2004 yilda mamlakat iqtisodiyotida band bo`lgan aholining yillik o`rtacha soni 1,4 foizga o`sdi va 9,9 mln. kishini tashkil etdi. Ma`lumki, O`zbekiston qishloq xo`jaligi rivojlangan mamlakat. Shu bois, qishloq xo`jaligida azaldan aholi bandligi yuqori bo`lib kelgan. Masalan, 1959 yilda mamlakat qishloq va o`rmon xo`jaligida 58,5 %, 1998 yilga 39,3 %, 2002 yilda esa 36,2 foiz aholi band bo`lgan. Shunga qaramasdan bu tarmoqda ishlovchilarning mutloq soni hanuz ancha yuqoriligicha qolmoqda. 2002 yilda iqtisodiyotda band bo`lgan aholining-12,7 foizi sanoatda, 7,8 foizi qurilishda, 4,4 foizi transport va aloqada band. Bu ko`rsatkich rivojlangan mamlakatlardagidan katta farq qiladi, ya`ni moddiy ishlab chiqarishda band bo`lgan mehnat resurslarining salmog`i ancha baland. Respublikada bozor munosabatlariga o`tish davrida aholi bandligi sohasida ham chuqur o`zgarishlar yuz berdi, davlat sektori bilan bir qatorda nodavlat sektori ham vujudga keldi va u juda tez sur`atlar bilan o`smoqda. 2003 yilga kelib bandlik iqtisodiyotning davlat sektorida 23,4 %, nodavlat sektorida 74,2 foizni tashkil etdi. Nodavlat sektorni ulushi Andijon viloyatida 76,6 %, Farg`ona viloyatida 79,5 foizgacha yetdi. Respublikada bandlik xizmatini tashkil qilishga, ishsizlikning va

mehnatga bo`lgan bozor talabi o`zgarib turishining oldini olishga katta e`tibor berilmoqda. 1991 yildan boshlab mamlakatimiz tuman va shaharlarida 210 dan ziyod mehnat birjalarining keng tarmoqli tizimi tashkil etildi. 2003 yilda mehnat birjalarida 4,5 ming kishi ishsiz sifatida ro`yxatga olingan. Bu iqtisodiy faol aholining 0,5 foizini tashkil etadi. Keyingi yillarda yangi ish o`rinlarini yaratishga katta e`tibor qaratilmoqda. Masalan, birgina 2001 yilda 465,3 ming kishilik ish o`rinlari tashkil etilgan. Ularning asosiy qismi qishloq joylariga to`g`ri keladi. Bu borada ayniqsa Farg`ona, Samarqand va Namangan viloyatlarida ibratli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Umuman olganda esa mehnat resurslaridan to`la va samarali foydalanish muhim muammo hisoblanadi. Bu muammo eng avvalo davlatning “Bandlik” dasturi doirasida hal etilib boriladi. Shunday qilib, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish mamlakat mintaqaviy siyosatining asosiy vazifalaridan biridir. Qolaversa, jahon mamlakatlarining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi ham ko`proq aynan shu bandlik va ishsizlik mezonlari bilan o`lchanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari .–T.: 1997. 2. Karimov I.A. O`zbekiston "milliy" istiqlol, iqtisodiyot, siyosat, mafkura. T., 1996. 3. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. T., 2004. 4. Алаев Э.Б. Социально-экономическая география. Понятийно- терминологический словарь. – М.: Мысль, 1983. 5. Akramov Z . M . O ` zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi o ` quv dasturi . T., 1992. 6. Asanov G.R. Sotsial-iqtisodiy geografiya: termin va tushunchalar izohli lug`ati. - T.: O`qituvchi, 1990. 7. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. O`zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo`g`rofiyasi. -T.: O`qituvchi, 1994. 8. Axmedov E.A. O`zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. –T., 2002. 9. Axmedov E.A., Boltayev M.J. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Ma`ruzalar matni. Toshkent, 2000. 10. Axmedov E.A. va va boshqalar. Mustaqil O`zbekiston. T., 2001. 11. Axmedov E.A., Saydaminova Z. O`zbekiston Respublikasi. Qisqacha ma`lumotnoma. Toshkent, O`zbekiston, 1995. 12. Baratov P. O`zbekiston tabiiy geografiyasi. -T.: O`qituvchi, 1996. 13. Vahobov H. Tillaboyeva M. Iqtisodiy geografiya asoslari. – T.: O`qituvchi, 2001. 14. Ro`ziyev A.R., Abirqulov Q.N. O`zbekiston iqtisodiy geografiyasi. -T.: "Sharq", 2002.

Похожие

O`zbekistonning aholisi va mehnat resurslari

Qozog’iston Respublikasining aholisi va mehnat resurslari

Qashqadaryo viloyatning aholisi va mehnat resurslari

Markaziy Osiyo mamlakatlarining aholisi va mehnat resurslari

Mehnat resurslari va ularning tarkibi