Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar - География - Рефераты

Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60.9375 KB

Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar Reja: 1. Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi barqaror omillar 2. Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi o‘zgaruvchi omillar 3. Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar tasnifi

Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi barqaror omillar Jahon bo‘yicha xalqaro turizmni rivojlanishi mintaqalar bo‘yicha bir xil taqsimlanmagan. Albatta, bu o‘sha mintaqaning turistik-rekreatsion resurslarga qanchalik ega ekanligiga, undan tashqari turizm infratuzilmasi va industriyasi shakllanishi uchun shart- sharoitning qanchalik qulayligiga ham bog‘liqdir. Turistik resurslar asosiy tuzilishiga ko‘ra qo‘yidagicha tavsiflanadi: - jozibadorligi, ko‘rkamligi; - iqlimiy sharoiti; - borish mumkinligi; - ekskursion ahamiyati; - manzarali tuzilishi; - ijtimoiy – demografik tarkibi; - qayta ishlab chiqarish darajasi; - foydalanishga qodirligi; - noyobligi va boshqalar. O‘zbekistonda turistik resurslarga bo‘lgan talab va undan foydalanish. Resurslar Mahalliy sayohatchilar talabi Xorijiy sayohatchilar - ning talabi Resurs salohiyati Foydalanis h darajasi Rekreasiya va ekologik turizm resurslari past yuqori o‘rta past Madaniy va etnografik turizm resurslari o‘rta yuqori yuqori past Tarixiy, me’moriy va arxeologik tanishuv resurslari o‘rta yuqori yuqori o‘rta Diniy turizm resurslari yuqori o‘rta yuqori o‘rta Yekzotik muhit va har xil sarguzasht resurslari past o‘rta o‘rta past

Servis sifati past yuqori past past Yuqori jadvaldan ko‘rish mumkinki, mamlakatimiz turistik resurslariga bo‘lgan talab yuqoridir. Shu sababdan kelib chiqib, turistik resurslardan foydalanishga ta’sir etuvchi omillarni har jihatdan tahlil etish o‘ta muhimdir. Turizmni rivojlanishiga turli omillar ta’sir ko‘rsatadi. Asosiy omillarni ikki guruhga bo‘lish mumkin. Bular, barqaror va o‘zgaruvchan omillar. Barqaror (o‘zgarmaydigan) omillar vaqt nuqtai nazardan kam o‘zgarish harakteriga ega. Bu omillarga tabiiy-iqlimiy, geografik, madaniy-tarixiy kabi omillar kiradi. Shular ichidan geografik omillarni tahlil etadigan bo‘lsak, bu omillar sayyohlik marshrutlarini to‘g‘ri tanlash, trasportning qulayligi, rekreatsiya resurslarining bahosi, turizmni mavsumga qarab rivojlantirish kabi jihatlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. O‘z navbatida, geografik omillarni ikki guruhga bo‘lish keng tus olgan. Bular: - tabiiy geografik omillar; - iqtisodiy geografik omillar. Mintaqalarda xalqaro turizmni rivojlanishiga tabiiy sharoitning katta ta’siri bor. Hozirgi jamiyatimizning o‘ta sanoatlashib borishi tufayli, insonlarning yovvoyi tabiatga bo‘lgan qiziqishi ortib bormoqda. Tabiiy geografik omillar ko‘pgina jihatlar bilan baholanadi. Quyida asosiylariga to‘xtalib o‘tamiz. Iqlim, turizmni davriyligiga ta’sir ko‘rsatib, ayrim sohil bo‘yi dam olish joylari yil bo‘yi issiq iqlimga ega ekanligi (misol tariqasida Mavrikiy orollarini ko‘rsatish mumkin) tufayli, uzluksiz turistlar bilan gavjum bo‘lishiga olib kelgan. Tabiiy iqlim sharoiti turizm harakatini mavsumiy harakterga aylantiruvchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Tabiatda ob-havoning o‘zgarishi, tabiiy ofatlarning tez-tez takrorlanish hodisalari, tabiat injiqliklari turistlar oqimining keskin kamayishiga sababchi bo‘ladi. Shu sababli turizmning eng rivojlangan mintaqalari yer sharining mutadil iqlim zonalariga to‘g‘ri keladi. Jumladan, O‘rtayer dengizi, Qora dengiz, Karib dengizi, Adriatika dengizi, Boltiq dengizi, Yapon dengizi, Janubiy Xitoy dengizi qirg‘oqlarida joylashgan mamlakatlarda turizm xalqaro ahamiyatga ega.

O‘simlik va hayvonot olami ham katta qiziqish uyg‘otuvchi omildir. O‘rmonlar dam oluvchi va tabiat qo‘yniga sayr qiluvchi sayyohlarni o‘ziga tortadi. O‘rmon o‘zining kislorodga boy zahirasi bilan, sog‘ligini tiklovchilar uchun muhim turistik obekt hisoblanadi. Shu bois, botanika bog‘lari, turli oromgohlar, milliy bog‘lar sayyohlarning gavjum joylari hisoblanadi. Xorijiy sayyohlarni o‘ziga ko‘proq jalb qiluvchi omillardan biri - bu ekzotik (g‘alati, ajoyib) hayvonlar yashaydigan joylar qo‘riqxonalar, davlat buyurtmalari, milliy bog‘lar, ov qilish uchun ajratilgan maxsus hududlardir. Bunday hayvonot va o‘simlik dunyosining markazlari yuzdan ortiq bo‘lib, Afrika, Osiyo, Yevropa, Avstraliya, Amerika (AQSH, Kanada) ning sayyohat qilish mintaqalari va hududlari hisoblanadi. Suv resurslari hisoblangan okean va dengizlar, daryolar, ko‘llar ham katta turistik imkoniyatlarga ega. Keyingi paytlarda dunyo okeani bo‘ylab sayohatga chiquvchilar soni oshmoqda. Daryo va ko‘llar ham o‘ziga xos mikroiqlim xususiyatlariga ega bo‘lib, kishilarning asosan mavsumiy dam olishi, suv sporti, baliq tutishi uchun obekt vazifasini bajaradi. Shuning uchun hozirgi paytda ko‘plab dam olish uylari ushbu turistik obektlarga qurilmoqda. Okean va dengiz suvlarining cho‘milishi uchun qo‘lay bo‘lgan qirg‘oqlari tarkibiga quyidagi elementlar kiradi. Mikroiqlim, dengiz va okean suvlarining quruqlikka tutash bo‘lgan joylarida suvning harorati, chuqurligi, suv to‘lqinlari, ko‘tarilishi, qaytishi, oqimlar, suvning shifobaxshligi, tozaligi, tiniqligi, dengiz suvi tagining relefi, suvdagi yirtqich qonxo‘r baliqlar (akula) va hayvonlarning bor-yo‘qligi h.k., qirg‘oq chiziqlarining tuzilishi, plyajlardagi qumlar va yotqiziqlarning sifati, rangi, shakllari va qolaversa bir qator omillar ta’sir etadi. Relef ikki xil ta’sir ko‘rsatuvchi harakterga ega bo‘lib, uning noqo‘layligi tufayli transport tarmoqlarini rivojlantirishga qiyinchilik to‘g‘diradi va turizm infratuzilmasini to‘liq shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ikkinchi tomondan, tog‘li hududlar asosiy rekreatsiya resurslaridan biri bo‘lib xizmat qiladi. Tog‘li, xush manzarali, murakkab relef tuzilishiga ega bo‘lgan o‘lkalar turistlar oqimini o‘ziga ko‘proq jalb qilishadi. Murakkab tog‘ rel’efi landshafti estetik jihatdan tekislik, yassi hududlarga nisbatan turistlarni ko‘proq jalb etish

imkoniyatiga ega. Tog‘li o‘lkalar o‘zining toza va sof havosi bilan ajralib, tog‘ sportini rivojlantirish imkonini tug‘diradi. Shveysariya, Fransiya, Avstriya, Germaniya, Italiya, Chexiya mamlakatlarida joylashgan dunyoga mashhur Alp sayyohlik kurortlari bunga tasdiq bo‘ladi. Iqtisodiy geografik omillarga turizmning moddiy texnika bazasi, ya’ni mehmonxonalar fondi, umumiy ovqatlanish korxonalari (restoran tarmoqlari), sport inshootlari, tomosha va sayr qilish, dam olish, bir qator servis xizmati ko‘rsatish obektlari ichki va tashqi kommunikasiya tarmoqlari avtomobil, temiryo‘l, havo yo‘llari, dengiz va daryo transporti, aloqa vositalari, Internet tarmog‘i kiradi. Iqtisodiy geografik omillar mavjud resurslardan unumli foydalanishga ta’sir ko‘rsatib, o‘z navbatida quyidagilar orqali anilanadi: - turstlarni qabul qiluvchi mamlakatlar, mintaqalar, hududlarning iqtisodiy- geografik o‘rni, joylanishi; - sayyohlarni qabul qiluvchi mamlakat (mintaqa, rayon)ning umumiqtisodiy darajasi; - ichki turizmni rivojlanish darajasi; - urbanizasiya darajasi; - turistlarni qabul qiluvchi mamlakatlarning mehnat resurslari bilan ta’minlanish darajasi (malakali kadrlarning soni, ularning tayyorgarlik darajasi ); - ma’lum bir hududda rekreatsion resurslarning qiymati, transport xizmatlari turi, oziq-ovqat mahsulotlarning narxi, mehmonxonalarda joylashish narxlari (xizmat ko‘rsatish tarmoqlarini saviyasi); - transport, aloqa vositalarining hududda tutgan o‘rin va holati bilan harakterlanadi. Yuqoridagilarning har biri o‘ziga xos ahamiyatga ega. Misol uchun, iqtisodiy geografik o‘rnini qulayligi, mintaqaning asosiy turistik bozorlar, dunyo transport tarmoqlariga nisbatan qulay joylashganligini bildirib, shu mintaqa turizmini rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Xalqaro turizmni rivojlantirishda mamlakat va hududning geografik o‘rni ya’ni uning dengiz va okeanga yaqinligi, qirg‘oq chiziqlarining xususiyati, turli xil suv, avtomobil va temir yo‘llar bilan

kesishish joyi, tog‘li va o‘rmon manzarali joylarga yaqinligi, ular bilan ta’minlanganlik darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Xalqaro turizmning rivojlanishida madaniy-tarixiy shart-sharoitlar , etnik shart-sharoitlar bilan qushilib ketadi. Arxitektura obektlari, muzeylar, rasmlar galereyasi, mahalliy musavvirlar ishlari, tarixiy yodgorlik, obidalari ham xorijiy turistlarni o‘ziga jalb qiladilar. Tarixiy yodgorliklar va boshqa xalqlar madaniyatiga qiziqish xalqaro turizmning eng muhim stimullaridan biridir. Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi o‘zgaruvchi omillar Davr mobaynida o‘zgaruvchanlikka ega omillarga siyosiy, ijtimoiy- demografik, moliyaviy-iqtisodiy va texnikaviy omillar kiradi. Turistik biznesni rivojlantirishda, mamlakatdagi siyosiy vaziyatning qay ahvolda ekanligi katta ahamiyatga ega. Chunki xalqaro munosabatlarning rivojlanganligi, xavfsizlik kafolati turizmni bir moramda rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki, mamlakatdagi ichki vaziyatning qay darajada turg‘unligi ko‘p hollarda xalqaro turizm oqimining yo‘nalishini belgilaydi. Tabiiyki, davlatlararo turistlarni almashtirishda, mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvchilik munosabatlari ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Odatdagi diplomatik aloqalar, turizm sohasidagi kelishuvlar, shartnomalar, kommunikasiyalar va transport vositalaridan hamkorlikda foydalanish, turistik reklamalarni bir-birlari bilan almashtirish- bularning hammasi turizmning rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy-demografik omillar . Dunyo mamlakatlarida demografik jarayonlar (aholining tug‘ilishi, o‘limi, tabiiy ko‘payishi, aholi migrasiyasi kabilar) ham xalqaro turizm sohasining rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Yer sharining turli davlatlarida, hududlarida va mintaqalarida aholi sonining ko‘payib borishi, ayniqsa shahar aholisi aglameratsiya doirasining borgan sari kengayib borishi kishilarning dam olishi va sayyohlikka chiqishni taqazo qiladi. Shu borada turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi demografik omillarni quyidagicha ifodalash mumkin: - dunyo xalqlaridagi bir-biriga o‘xshashlik bo‘lish umumiy tomonlari, ularning qiziqishlari h.k;

- ayrim malakaviy sohalaridagi kishilarning maxsus sayyohlik guruhda faol ishtirok etishning kuchayib borishi; - turizm tarkibidagi Xotin-qizlar va yoshlar salmog‘ining ortib borishi; - xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan kurort va sanatoriyalar tarmog‘ining ko‘payib borishi, ularda davolanishga mail bo‘lgan kasallar sonining ortib borishi; - kishilarning atrof muhitga bo‘lgan qarashlari, tushunchalari va munosabatlarning o‘zgarib borishi h.k. Turizm rivojlanishiga, har bir davlatning ichki iqtisodiy imkoniyati, barcha iqtisodiyot tarmoqlarining integrasiyalashuvi muhim ahamiyatga ega. Bu o‘z navbatida aholini ishga doir harakatchanligini oshirib, xizmat turizmni rivojlantiradi. Odatda iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda xalq ommasining turmush farovonlik darajasi bir muncha yuqori bo‘lganligi sababli, turizm harakati ommaviy tusga egadir. Ya’ni buning asosiy sababi ishchilarning oylik ish haqi miqdori, ularning tatil paytida oladigan tatil pulining ko‘pligi, nafaqaxo‘rlarning nafaqa pulining yuqori bo‘lishi bilan harakterlanadi. Ijtimoiy-demografik omillar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Turizm rivojlanishiga aholi sonining oshishi, asosan shahar aholisining ko‘payishi ta’sir ko‘rsatadi. Psixologlarning fikricha, shaharcha hayot shaklida, aqliy mehnatning ko‘pligi, o‘ta sanoatlashish, yovvoyi tabiatdan ayriligi shahar aholisini sayyohlikka intilishini kuchaytiradi. Undan tashqari aholi o‘rtasida o‘rtacha umr uzunligini oshishi va tug‘ilishning nisbatan pasayishi kuzatilmoqda. Shuning uchun turizm industriyasini tashkillashtirishda yuqoridagi holatlarni e’tiborga olish lozim. Ya’ni qo‘shimcha medisina xizmati, diyetik ovqatlar, madaniy marosimlar, sayr qilishlarni oshirishga e’tiborni qaratish muhim sanaladi. Yuqoridagi omillardan tashqari xalqaro turizmni rivojlanishiga tashqi va ichki omillar ta’sir ko‘rsatadi.

Chizma 3. Turistik resurslardan foydalanishga salbiy ta’sir etuvchi omillar Noqulay siyosiy ahvol Ijtimoiy muhitning o‘zgarishi Mamlakat ichidagi va mintaqalaridagi hukumat va partiyalar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar, davlatlar o‘rtasi - dagi iqtisodiy, harbiy sanksiyalar e’lon qilish, terrorizm va b. Ksenofobiya, an’ana ahloqiy tuzilishlarning buzilishi, til va milliy o‘zlikni yuqolishi va b. Iqtisodiy rivojlanish ahvolining yomonlashuvi Tabiiy va texnogen o‘zgarishlar Soliq, bojxona siyosati, xo‘jalik faoliyatining huquqiy korxonalari, bank va sug‘urtalashning chegaralanishi, birjalardagi aksiyalar kursining tushishi. Turli talofatlar, zilzila, sovuq tushishi, AESlarda, kimyo zavodlarida avariyalar, ekologik fojialar va b. Manba: Tuxliyev N.T., Abdullayeva T. Natsionalniye modeli razvitiya turizma. T: GNI « O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» 2006. Yuqorida qayd qilingan barcha omillar turizmni shakllanishi va rivojlanishiga o‘z ta’siriga ega. Shuning uchun bu omillarni tahlil qilish, ularning qaysi birlari asosiy ahamiyatga ega ekanligini aniqlab ish yuritish, o‘z navbatida turistik resurslardan samarali foydalanishimizga olib keladi. Mintaqalarda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar tasnifi Zamonaviy turizm bozorida mavjud ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar butun dunyo globallashuv jarayonlarining negizida shakllanib va rivojlanib bormoqda. Globallashuv jarayoni xalqaro turizmni rivojlantiruvchi, ya’ni turizmni jahon miqyosida ommalashuvi, uning rivojlanishini ta’minlovchi texnik-texnologik aloqalarni takomillashuvi kabi ijobiy sharoitlarni yaratishi bilan bir qatorda, dunyo iqtisodiy va geosiyosiy holatining o‘zgarishi natijasida xalqaro turizmni rivojlantirishga to‘sqinlik qiluvchi salbiy omillarni ham keltirib chiqaradi. Ushbu omillarning ta’siri xalqaro turizmning rivojlanish tendensiyalarida o‘z aksini topadi.

O‘z navbatida bunday holatga alohida e’tiborini qaratgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov o‘z nutqida: «Bugungi kunda dunyoda shiddat bilan o‘zgarib borayotgan vaziyat, globallashuv jarayonlarining jadallashuvi, tez-tez takrorlanayotgan jahon iqtisodiy va moliyaviy inqirozlari xalqaro turizm rivoji yo‘lida turli muammolar tug‘dirib, uning oldiga yangi-yangi talablar qo‘yayotganini” 1 , - ta’kidlab, hozirgi globallashuv sharoitida: “Xalqaro turizmni rivojlantirish va uning samaradorligini belgilaydigan eng muhim omillar, hech shubhasiz, butun dunyoda, turli mintaqalarda, sayyohlarni qabul qiladigan har bir davlatda tinchlik, xavfsizlik, siyosiy va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat” 2 , - ekanligini aytib o‘tdi. Hozirda mamlakatimizda turizm tarmog‘i global iqtisodiy jarayonlar ta’siri ostida rivojlanib bormoqda. Shunday sharoitda, fikrimizcha, turizm bozorida amaldagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o‘rni, ahamiyati ta’sir darajasiga qarab belgilanadigan turli xil ekzogen va endogen, statik va dinamik, ekstensiv va intensiv, ijobiy va salbiy, shuningdek aynan mazkur bozorga xos bo‘lgan mavsumiy omillar ta’siri ostida shakllanadi va rivojlanadi. Yuqoridagi fikrdan kelib chiqqan holda, turizm bozorining shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni bir nechta guruhlarga ajratib ko‘rsatish mumkin ( 1-rasm ). 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Jahon sayyohlik tashkiloti Ijroiya kengashi 99- sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi [Elektron manba]: www.uza.uz 2 O‘sha yerda Туризмнинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар туристлар Ташқи (экзоген) омилллар табиий-иқлимий; географик; ҳудудий муҳит; экологик; маданий-тарихий; иқтисодий-молиявий; ижтимоий; демографик; сиёсий; ҳуқуқий; техник- технологик, шунингдек жамиятнинг илмий-техник тараққиётга мослашувчанлиги; халқаро, глобализация жараёнлари ва ҳ.к. Ички (эндоген) омиллар моддий-техник таъминот; истеъмолчиларнинг ахборот билан таъминланганлиги; туризм соҳасида интеграция жараёнлари; туризм соҳасининг кадрлар билан таъминланганлиги; оммавий ахборот воситаларининг ривожланганлик даражаси; хусусий туристик бизнеснинг ривожланганлиги; амалдаги ташкилий-бошқарув механизми; ташкилий-ҳуқуқий қоидалар ва чекловлар ва ҳ.к. Вақт омили – мавсумийлик ДинамикСтатик Экстенсив Интенсив

1-rasm. Turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar tasnifi Hududiy turizm rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni statik va dinamik omillar guruhlariga ajratish mumkin. Statik omillar o‘zgarmas ta’sir va ahamiyatga ega bo‘lib, tabiiy-iqlimiy va geografik, madaniy-tarixiy omillardan iborat bo‘lib, turizm bozorida faoliyat yurituvchi tashkilotlar turistik taklifni ushbu omillarga moslashtirib, ulardan foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Dinamik omillar qatoriga demografik, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va moddiy- texnik omillarni kiritish mumkin. Ular turli muhit, makon va zamonda turli xil ta’sir va ahamiyatga ega hisoblanadi. Turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni tashqi(ekzogen) va ichki(endogen) omillar kabi guruhlarga ajratib ko‘rsatish ham mumkin. Bu omillar turizm bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan, ammo uni o‘rab turuvchi muhit negizida shakllanadi. Tashqi (ekzogen) omillar jamiyatda turli xil demografik va ijtimoiy o‘zgarishlar negizida shakllanuvchi quyidagi omillarni: aholining yosh tarkibi; ishlovchi ayollar sonining ko‘payishi; oilaning har bir a’zosiga to‘g‘ri keluvchi o‘rtacha daromad miqdorining ko‘payishi; jami aholi sonida yolg‘iz kishilar tarkibiy ulushining ko‘payishi; kech turmush qurish tendensiyasining mavjudligi; hududiy aholi tarkibida farzandsiz oilalar sonining oshishi; immigratsion to‘siqlarning kamayishi; ish kuni grafiklarining egiluvchanligi natijasida bo‘sh vaqtning oshishi; to‘lanadigan safar harajatlari miqdorining ko‘payishi; nafaqaga muddatdan oldin chiqish holatining ko‘payishi kabi omillarni o‘z ichiga oladi. Yuqorida sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlarning deyarli barchasi aholining mavjud bo‘sh vaqt tuzilmasiga ma’lum bir darajada ta’sir etgan holda, turizmning rivojlanishi uchun aniq, ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan ijtimoiy-demografik shart-sharoitlarni yaratadi. Позитив (ижобий)Негатив (салбий)

Ma’lum bir hudud aholisi tomonidan turistik mahsulotlarga nisbatan talabning bildirilishi, eng avvalo ularda mavjud iqtisodiy imkoniyatlar va bo‘sh vaqtning mavjudligi bilan uzviy bog‘liqdir. Ammo, fikrimizscha, hozirgi vaqtda ko‘p hollarda aholining bo‘sh vaqt tuzilmasi va iqtisodiy imkoniyatlari o‘rtasida o‘zaro mos kelmaslik holatlari mavjud. Oqibatda, bo‘sh vaqtga ega aholining ma’lum bir qismi turistik mahsulotlardan foydalanish imkoniyatiga, shuningdek iqtisodiy imkoniyatlarga ega bo‘lgan boshqa bir qismi esa, dam olish uchun bo‘sh vaqtga ega emasligi tufayli, hattoki qisqa muddatli ta’tilga chiqish imkoniyaga ega emas. Xalqaro turizmning samarali rivojlanishida iqtisodiy omillar o‘ziga xos o‘rinni egalllaydi. Turizmning va iqtisodiyotning rivojlanish tendensiyalari o‘rtasida chambarchas aloqalarning mavjudligi iqtisodiy omillarning turizmga ta’sirini belgilab beradi. Ma’lum bir davlatning rivojlanish darajasi, milliy daromadning hajmi bilan fuqarolarining moddiy farovonligi o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud. Shu sababli, iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlar o‘z fuqarolarining sayohatga chiqish ko‘rsatkichlari bilan jahon turizm bozorida peshqadamlik qiladi. Bunda, nafaqat aholi daromadlari, balki turizmning moddiy- texnik bazasi va infratuzilmasining rivojlanganlik darajasi mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga bevosita bog‘liqdir. So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqaror rivojlanib borishi natijasida aholi turmush darajasi va sifating tobora o‘sib borishiga sabab bo‘lmoqda. Ushbu holatni O‘zbekiston Respublikasida keyingi yillarda aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan jami daromadlarning o‘sish dinamikasida kuzatish mumkin (2-rasm). 2007 2008 2009 2010 2011 2012 20130500100015002000250030003500

2-Rasm. O‘zbekiston Respublikasida aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi jami daromadlarning o‘sish tendensiyasi (ming so‘m) Biz tahlil etgan 2007-2013 yillar davomida O‘zbekiston Respublikasida aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi jami daromadlar 4 marotabaga o‘sgan. Bu esa, bizning fikrimizcha, mahalliy aholi tomonidan turistik xizmatlarga bo‘lgan talabini rag‘batlantirib, O‘zbekiston Respublikasi milliy turistik mahsulotlar ichki iste’molchilari sonini 1,5 martaga oshirdi (3-rasm). 2007 2008 2009 2010 2011 2012 20134005006007008009001000110012001300 3-rasm. O‘zbekiston Respublikasida ichki turistik oqim hajmining o‘sish tendensiyasi Shu bilan birga, ushbu davr oralig‘ida xorijga turistik maqsadlarda chiquvchi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining soni ham 2,5 marotabaga oshgan (4- rasm). 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013050100150200250300350400 4-asm. Turistik maqsadlarda xorijga chiquvchi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining o‘sish tendensiyasi Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagicha xulosa qilishimiz mumkin: aholi daromadlarining o‘sishi ular orasida dam olish yoki sayohatga

chiqishni istovchi kishilar sonining oshishiga olib kelib, mamlakat yoki hudud miqyosida turizmning rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuningdek, bizning fikrimizcha, inflyatsiya, foiz stavkalari, valyutalar real ayriboshlash kurslaridagi tebranishlar ham turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi iqtisodiy omilar qatoriga kiradi. Misol uchun, turizm sohasidagi xalqaro amaliyotga tajribasiga ko‘ra, chet elga turistik safar tan-narxining 5%ga oshishi turistik putyovkaga bo‘lgan talabning 6-10%ga kamayishiga olib keladi. Turizmning rivojlanishi nafaqat milliy iqtisodiyotning, balki jahon iqtisodiyotining davriy siklli rivojlanishiga bog‘liq bo‘lib, unga nisbatan juda ham ta’sirchan hisoblanadi. Xususan, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi natijasida mamlakatimizga xalqaro kiruvchi turistik oqim hajmining 3,9%ga hamda xalqaro turistik tushumning 9,3%ga kamayishi fikrimizning dalilidir. Yana shunday holatni e’tirof etish mumkinki, qaysi mamlakatda aholi turmush darajasi yuqori bo‘lsa, ularda turistik sayohat uchun moliyaviy mablag‘ ajratish imkoniyati yuqori bo‘ladi. Dunyo amaliyotida potensial turistlarning daromadlari tahlili deyarli barcha davlatlarda turistik oqim tarkibida o‘rta sinf vakillarining nisbiy ustunligini ko‘rsatmoqda. Masalan, ularning salmog‘i Gollandiyada 40%ni, Italiyada 59%ni tashkil etadi. O‘rta sinf vakillari keng doiradagi moddiy va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun barqaror daromadlarga ega kishilar ijtimoiy guruhi bo‘lib, ularning moliyaviy imkoniyatlari “etarli” turmush darajasini ta’minlay oladi. Shu sababli o‘rta sinf vakillari yuqori ijtimoiy barqarorligi bilan ajralib turadi. Demak, bizning fikrimizcha, dunyo miqyosida aholining daromadlar bo‘yicha tarkibida ushbu tabaqa ulushining oshishi potensial turistlar sonining va turistik oqim hajmining kengayishiga olib keladi. Bu holga alohida e’tibor qaratgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov: “bugungi kunda xalqaro turizm o‘rta sinf uchun dam olishning keng tarqalgan turiga aylanib bormoqda” 3 , - deb ta’kidlab o‘tgan. 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT Jahon sayyohlik tashkiloti Ijroiya kengashi 99- sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi [Elektron manba]: www.uza.uz

Hududiy turizm hajmiga ta’sir etuvchi ijtimoiy-iqtisodiy omillar qatoriga aholi bilim saviyasini, madaniyati darajasini, estetik talablarini (insonlarning o‘z xalqining, shuningdek boshqa xalqlar madaniyati, tarixi, yashash tarzini o‘rganishga intilishi) o‘sishi kabilarni ham kiritish mumkin. Ichki (endogen) omillar – bu bevosita hududiy turizm sohasiga tegishli omillar hisoblanadi. Ushbu omillar tarkibiga hududda turizmning rivojlanishida yuqori ahamiyatga ega bo‘lgan moddiy-texnik omillarni kiritish mumkin. Ularning ko‘pchiligi hududda turistlarni joylashtirish muassasalarini, transport tizimini, ovqatlanish, dam olish, savdo tashkilotlarini, shuningdek, turizmga oid boshqa tegishli infratuzilmani rivojlanishi bilan bevosita bog‘liqdir. Shuningdek, ichki omillar qatoriga turizm bozoridagi mavjud quyidagi omillar guruhini kiritish mumkin:  talab, taklif hamda almashuv jarayoniga xos xususiyatlar (misol uchun, so‘nggi vaqtlarda jahon turizm bozorida individual turlarga talabning oshayotganligi);  turizm bozorini segmentatsiyalashning ahamiyatini oshishi (misol uchun, mavjud turistik makonda turistik mahsulotni diversifikatsiyalash);  turizm bozorida gorizontal va vertikal integratsiyalashuv jarayonlarining (turizm bozorida faoliyat ko‘rsatuvchi yirik tashkilotlarning kichik korxonalar bilan hamkorligida namoyon bo‘luvchi gorizontal integratsiya, shuningdek strategik turistik ittifoqlarda namoyon bo‘luvchi vertikal integratsiya) kuchayishi;  ishlab chiqariladigan turistik mahsulot harakati va realizatsiyasini amalga oshirishda ommaviy axborot vositalari ahamiyatining oshishi;  turizm sohasining malakali kadrlar bilan ta’minlanganligi;  turizm bozorida xususiy turistik biznesning ahamiyati oshishi (turizm bozorida xususiy tashkilotlarga faoliyat ko’rsatish uchun qulay muhitning yaratilganligi) va hk. Hududda turizmning rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar ichida mavsumiylik omili alohida ahamiyatga ega. Turistik faoliyat doirasidagi ushbu omilning ta’siri yuqori darajali tebranishlarga sababchi bo‘ladi.

Yuqorida sanab o‘tilgan omillarni ekstensiv va intensiv hamda negativ (salbiy ta’sir qiluvchi) va pozitiv (ijobiy ta’sir qiluvchi) omillar guruhlariga ajratish mumkin. Ekstensiv omillarga : ishchilar sonining oshirilishi, turistik korxona oborotiga jalb qilinadigan moddiy resurslar hajmining oshirilishi, mavjud texnik darajadagi turistik ob’ektlar sonining oshirilishi kabilarni kiritish mumkin. Intensiv omillarga : xodimlar malakasini oshirish, ilmiy-texnik yangiliklarni joriy etish orqali moddiy-texnik bazani takomillashtirish; xizmat ko‘rsatish sifati va madaniyatini o‘stirishga qaratilgan dasturlarning amalga oshirilishi, hududda mavjud moddiy resurslar, turistik ob’ektlar va marshrutlardan ratsional foydalanish, turizm tarmog‘ini kompyuterlashtirish kabilarni kiritish mumkin. Hududda turizmning rivojlanishiga salbiy ta’sir qiluvchi(negativ) omillarga quyidagilarni kiritish mumkin: inqirozlar, iste’mol mahsulotlariga narxlarning oshishi; hududda siyosiy beqarorlikning mavjudligi; ishsizlik darajasining oshib borishi; hududda kriminogen holatning mavjudligi; shaxsiy iste’mol hajmining pasayib borishi; moliyaviy beqarorlikning mavjudligi; noqulay ekologik holatning vujudga kelishi; turistik rasmiyatchilikning murakkablashuvi; turfirmalar tomonidan o‘z mas’uliyatlarining bajarilmasligi va hk.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.«O`zbekistonda turizmni rivojlantirishning 2005 yilgacha bo`lgan davlat dasturi», O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 15.01999 yildagi UP-2286 farmoni. 2. O`zbekiston Respublikasining «Turizm to`g`risidagi qonuni». Xalq so`zi gazetasi 109.1999. 3. Александров А.Ю. Международный туризм. Уч.пособие для вузов.- М.: Аспект Пресс, 2000 Биржаков М.Б. Введение в туризм. С.Пб.: Издательский Торговый Дом «Герда», 2004 5 . Лицензирование и сертификацие в туризме. Учебное пособие Дехтярь Г.М.: Финансы и статистика, 2003 г. 6 . Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме.2000

Похожие

Ishlab chiqarishni joylashtirishga ta'sir etuvchi omillar

Qoraqalpog'iston Respublikasi yer resurslari sifatiga ta'sir etuvchi asosiy omillar

Mintaqaviy turizm resurslari fanining predmeti maqsadi va vazifalari

Mintaqalarda rekreatsiya resurslaridan foydalanishning ekologik iqtisodiy xususiyatlari

Mintaqalarda ekologik turizm resurslari va ulardan foydalanish