Osiyoning iqlimi va ichki suvlari - География - Рефераты

Osiyoning iqlimi va ichki suvlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Osiyoning iqlimi va ichki suvlari R e j a: 1. Osiyo iqlimining hosil bo`lishi. 2. Iqlim mintaqalari. 3. Ichki suvlari.

Osiyoning shimoliy yarim shardagi barcha geografik kengliklarda joylashganligi uning yer yuzasiga quyoshdan keladigan issiqlikning turli miqdorda tushishiga sabab bo`ladi. Chunonchi, quyosh radiatsiyasining umumiy miqdori ekvatorda yiliga xar bir sm2 maydonda 140--160 k kal ni tashkil etadi. Osiyo ustidagi havo massalarining sirkulyatsiyasi yuqori hamda past bosim markazlarining mavsumiy joylashishiga bog`liqdir. Qish vaqtida materik ustidagi atmosfera bosimining eng muhim markazi Yer sharida qishki iqlimiy markazlarning eng qudratli markazi xisoblangan Osiyo antitsiklonidir. Bu antitsiklondan hamma tomonga sovuq va quruq kontinental mo`tadil havo tarqalib, bir necha tarmoq hosil qiladi. Osiyoning janubi-sharqida qishda sovuq quruqlik bilan iliq okean o`rtasida havo bosimining juda katta grdaiyenti vu- judga keladiki, u quruqlikdan dengizga esuvchi, kuchi va yunalishi barqaror bo`lgan havo oqimlarining, ya`ni qishki kontinental mussonning vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Tinch okeanining shimoliy qismi ustida qishda Aleut minimumi vujudga keladi. U asosan Kamchatkaning sharqiy sohili va Kuril orollariga ta`sir ko`rsatadi. Subtropik mintaqadagi Tiber va Armaniston tog`liklariga dalandlik antitsiklonlari ta`sir ko`rsatadi va u yerda havo yil bo`yi kuchli darajada sovib turadi. Osiyoning O`rta dengiz bo`ylarida, Arabistonning shimolida, Eron tog`ligining janubi va Panjobda ko`pincha bosim yuqori, lekin balandlik antitsiklonlaridagiga qaraganda pastroq bo`ladi. Mo`tadil va tropik havolar frontida siklonlar kuchayib, ular to Himolaygaa yetib borishi mumkin va yo`lda yog`inlarga sabab bo`ladi. Janubiy Osiyo ustida passat sirkulyatsiyasi, ya`ni qishki musson shakllanadi. Yozda atmosfera bosimi mintaqasi o`zgarishi bilan birga havo oqimlari ham o`zgaradi. Panjob, Eron tog`ligining janubiy yarmi, Rabiston yarim orolining janubiy va markaziy qismlari ustida past bosim vujudga kelib bu bosimni Old Osiyo depressiyasi deb ataladi. Bu bosim markazi tomonga Hind okeanidan nam

havo esib Hind mussonini hosil qiladi.Hind okeani ustidagi janubiy tropik antitsikloni bu mussonni kuchayishiga sabab bo`ladi. Bu musson shamollari Janubiy va janubi-sharqiy Osiyo ustida hukmronlik qiladi, G`arbiy Pokiston va Rajasxanda Arabiston va Erondan kontinental havoning depressiyaga tortilishidan qurg`oqchil iqlim shakllanadi. Markaziy Osiyo ustida past bosim vujudga keladi, lekin qator tog` tizmalari bu yerga Hind va Tinch okeanlaridan havo massalarini kirib kelishiga yo`l qo`ymaydi. Sharqiy Osiyoga Gavayi antitsiklonining g`arbiy chekkasidan dengiz tropik havosi kirib keladi. Kichik Osiy va Levant (Suriya, Isroil, Livan) sohillari Azor maksimumi ta`sirida qoladi va iqlimning quruq va issiq bo`lishiga sabab bo`ladi. Osiyo iqlimining qaror topishida, uning cho`llari iqlimining, xususan baland tog` tizmalari va berk tog`lar iqlimining, shakillanishida relyef juda katta rol o`ynaydi. Yuqorida qayd qilib o`tilganidek, Markaziy Osiyo iqlimining arid iqlim ekanligiga ko`p jihatdan uning okeanlardan uzoqligi va orografik jihatdan berk xavza ekanligi sabab bo`lgan. Okean oqimlaridan materikning sharqiy qirg`oqlari bo`ylab oquvchi Kuro-Sivo iliq oqimi ayniqsa katta ahamiyatga ega. Bu oqim ta`sirida materikning sharqida iqlim mintaqalari bir oz shimolda joylashgan. Shimoliy Amerika qirg`oqlari yaqinidagi Golfstrim oqimi kabi Kuro-Sivo oqimi ham 35-36 shimoliy kenglikka yetgandan keyin shimoli-sharqka qarab buriladi. Shuningdek Osiyoning shimoli-sharqiy sohillariga Sovuq Kuril oqimi kata ta`sir ko`rsatadi. Bu oqim Kuril orollarining janubidan o`tgan Oya-sivo nomini oladi. Qit`ada eng past harorat 600-700 sh.k.oralig`ida kuzatiladi. Verxoyansk va Oymyakonda -700S harorat kuzatilgan. Bu yerlarda yanvarning o`rtacha harorati -550 S. Biroq yuqori bosim mintaqasi Mongoliyaning shimoliy rayonlarida kuzatiladi va u Markaziy Osiyo yoki Sibir maksimumi deb ataladi. Osiyo xududiga yuqorida qayd qilib o`tilgan iqlimiy omillar va meteorologik elementlarni xisobga olib, bu bepoyon kontinentda quyidagi iqlim tiplarini ajratib ko`rsatish mumkin.

Ekvatorial mintaqa. Bu mintaqada yil bo`yi ekvator havosi hukmron, yog`in yil bo`yi bir tekisda yog`adi, konvektiv yog`inlar yog`ib turadi, harorat yil bo`yi bir hilda, iliq faslda t0 27-280 C, salqin faslda 25-260 S, namlik ko`p. Subekvatorial mintaqa (ekvatorial mussonlar iqlimi). Bu mintaqada ekvator va tropik havosi mavsumlar bo`yicha almashib turadi. Yog`in mavsumiy, asosan yoz va kuzda yog`adi, quruq mavsum qish va baxor (may-iyungacha), eng issiq fasl bahor t0 +400 S va undan baland (Jakobobodda +52,80 S), yog`in relyefga bog`liq holda tushadi (Cherrapunjida 12666 mm, Hind daryosining yuqori oqimida 81 mm). Tropik (passat iqlimi) mintaqa. Yil davomida kontinental tropik havosi hukmron, havo doimo quruq, iliq, yozda issiq. Sutkalik amplituda kata, yog`in ko`p joylarda 100 mm dan kam, tog`larda bir oz ko`proq (400-1000 mm). Subtropik mintaqa. Bu mintaqada bir nechta iqlim tiplari mavjud. G`arbda O`rta dengiz bo`yi subtropik iqlim tipii hukmron. Bu iqlim tipida yog`in kam, yozda ob-havo barqaror antitsiklon holatida bo`ladi, harorat yuqori. Qishda harorat shimol va janubda turlicha, yillik yog`in tekislikda 500-600 mm, tog`larda 3000 mm gacha, namlik juda kam. Sharqda subtropik musson iqlim tipii hukmron. Bu iqlim tipida yog`in ancha bir tekisda yog`adi, yilning iliq davrida yog`in ko`proq tushadi (tog`larda 2000 mm, tekisliklarda 700-900 mm), yoz issiq, shimolda salqin, qish sovuq. Namlik yetarli. Subtropik kontinental iqlim tipi asosan tog`li hududlarni o`z ichiga oladi. Old Osiyo tog`liklarida qish sovuq, yoz issiq, yillik harorat amplitudasi kata - 900S gacha. Yillik yog`in kam, namlik yetishmaydi. Mo`tadil mintaqa. Bu mintaqada ikkita iqlim tipi ajratiladi. Mo`tadil musson iqlim tipida qishda Osiyo antitsiklonidan keladigan sovuq va quruq kontinental havo, yozda Tinch okeanidan keluvchi iliq va nam dengiz havosi hukmronlik qiladi. Asosiy yog`in yozda (60-70 %) yog`adi. Namlik yetarli.

Kontinental mo`tadil iqlim tipida qishda Osiyo antitsikloni, yozda qutb frontida siklon harakatlari hukmronlik qiladi. Qish sovuq, quruq, yoz iliq, ozroq yomg`irli bo`ladi. Namlik yetishmaydi. Ichki suvlari. Osiyo uchun daryolarning mavjudligi quruqlik maydonining g`oyat kattaligi bilan bog`liqdir. Ayni vaqtda materikning iqlimi turli joylarda turlicha bo`lganligidan daryolar rejimi va ularning to`yinish tiplari xilma-xildir. Osiyo yillik oqim o`rtacha xajmining kattaligi jihatidan boshqa materiklar orasida birinchi o`rinni egallaydi. Bu materikning yer yuzasidan okeanlarga xar yili 12850 km.kub. suv oqib tushadi, bu mikdor dunyo o`rtacha yillik oqimining 1/3 qismiga yaqinini tashkil etadi. Osiyo maydonining g`oyat katta ekanligi, alohida rayonlarning geografik o`rni sababligina emas, tog`-kotlovina Relyefi tufayli ham vujudga keluvchi keskin iqlimiy farqlar sababli oqim materik haroratda nihoyatda notekis taqsimlangandir. Asosiy suvayrigichlarning katta qismi tog` tizmalariga to`g`ri keladi, lekin ularning ayrim qismlari Mongoliya, Jung`oriyaning baland tekisliklari va Markaziy Tibetning tog`liklari orqali o`tadi. Дарёнинг номи Узунлиги, км Ҳавзаси минг км.кв Янцзи Меконг Ҳинд Брахмапутра Ганг Фрот Хуанхэ Енисей Обь Лена Амур Сирдарё 5800 4500 3180 2900 2700 2700 4670 4092 3680 4400 2846 2206 1808 810 960 935 1125 673 531 2580 2975 2490 1855 219

Xozirgi ko`pgina daryolar juda kichrayib va sayozlashib qolgan relikt ko`llarga yetib borolmaydigan bo`lib qolgan. Taklamakon cho`lidagi Tarim, Afg`onistondagi Xilmand, O`rta Osiyoda tugaydigan Tajan, Murg`ob kabi katta daryolar qumlar orasida tugaydi va ba`zi bir yillardagina o`z suvlarini ko`llarga olib borib quyadi. Osiyoning tashqi oqim to`rtta okean va ularning dengizlari o`rtasida taksimlangan, shu bilan birga Xind okeani Tinch okean va Shimoliy Muz okeani xavzalarining maydoni bir-birlariga taxminan teng. Atlantika okeaniga unchalik katta bo`lmagan maydondagi daryolar quyiladi. Atlantika okeani xavzasiga O`rta dengiz bilan Qora dengizga quyiladigan daryolar kiradi. Bu daryolar rejimi asosan O`rta dengiz bo`yi rejimi bo`lib, u ayniqsa bevosita O`rta dengizga quyiladigan daryolar uchun xosdir. Xindiston va Birmaning kalta daryolari mavsumiy yomg`ir suvlaridan to`yinadi, lekin yog`in suvlaridan to`yinadi, lekin yog`in tushishi rejimiga qarab, ularning maksimal suv sarfi davri ba`zi rayonlarda yoz oylarida, boshqa rayonlarda esa kuz oylarida boshlanadi. Gang daryosi Bosh Ximalay tizmasidagi muzliklardan boshlanadi. Gangning ko`pdan-ko`p irmoqlari unga ko`p suv keltirib quyadi. Gang daryosi tog`dan chiqqan joyda yozgi musson davrida hamda Ximalay tog`laridagi muz va qor eriydigan vaqtda keng toshadi. Bu daryo quyilish joyida Braxmaputra bilan birga keng delta hosil qiladi. Rejimi xususiyatlariga qarab Sharqiy Osiyodagi daryolar ikki tipga: Amur va Xitoy tiplariga bo`linadi. Amur tipidagi daryolarga Rossiyaning Uzoq sharqining janubiy qismidagi hamma Shimoli-Sharqiy Xitoydagi yozgi oqimga ega bo`lgan, yomg`irdan va qisman qor suvidan to`yinadigan daryolar kiradi. Xitoy tipiga kiruvchi daryolar uchun ham yozgi oqim katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga Sharqiy Xitoyda va Yaponiyaning subtropik rayonlarida qish Amur xavzasidagiga qaraganda ancha Iliq keladi. Shu sababli daryolar muzlamaydi, lekin bug`lanish miqdori yozdagi kabi ko`p bo`ladi: bu xol qishda yog`inlarning kam tushishiga va u bilan bog`liq bo`lgan daryolarning sayozlanib qolishiga olib keladi.

Osiyoning ko`llari, daryolar kabi, materik xududida juda notekis joylashgan, lekin katta ko`llarning ko`pi namgarchil o`lkalarda emas, balki qurg`oqchil yerlarda - Old Osiyo tog`liklarida hamda Markaziy Osiyoda to`plangan. Osiyoning bir qancha ko`llari tektonik cho`kmalarda joylashgan. Bunday ko`llar orasida O`rta dengiz yaqinidagi O`lik dengiz, Mongoliyaning shimolidagi Xubsugul, Nanshan tog`lik mamlakatidagi Kukunor, Xonsyu oralig`idagi Biva eng katta ko`llardir. Tektonik ko`llar odatda chuqur (356 m) ko`l. Bu ko`l kotlovinasining tagi- kriptodepresiya 748 m chuqurlikda yotadi, suv satxi esa okean satxidan 392 m past turadi. Osiyoda katta muzlik ko`llari unchalik ko`p emas. Qadimiy muzlik ko`llari kotlovinalariningsh izlari Ximalay va Qoraqum tog`larida saqlanib qolgan. Bu ko`llarning suvlari mazkur tog` sistemalari tez ko`tarilib, daryoar tog`larni shiddat bilan o`yib tushish tufayli oqib ketganligi aniqlangan. Osiyoda kichik ko`llar sersuv hamda keng toshadigan daryo vodiylarida ko`p.

Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qit’alari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I- II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontyev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. 8. Ensiklopeditseskiy slovar geograficheskix terminov. M: 1968. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Yevropaning iqlimi va ichki suvlari

Markaziy osiyo hududining iqlimi va ichki suvlari

|O`zbekiston ichki suvlari

O`zbekiston ichki suvlari

Atlantika okeani Shimoliy muz okeani iqlimi va suvlari