Markaziy osiyo hududining iqlimi va ichki suvlari - География - Рефераты

Markaziy osiyo hududining iqlimi va ichki suvlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Markaziy osiyo hududining iqlimi va ichki suvlari Reja: 1. Markaziy Osiyo hududining iqlimi. 2. Markaziy Osiyo hududining ichki suvlari.

1. Markaziy Osiyo hududining iqlimi. Markaziy Osiyo Yevroosiyo materigining markazida, okeanlardan ancha uzoqda joylashgan o’lka. Markaziy Osiyo hududi to’liq mo’'tadil va subtropik mintaqalarga to’ І ri keladi. Uning geografik o’rni o’ziga xos iqlimning vujudga kelishiga sabab bo’lgan.Quyidagilar Turkiston iqlimini hosil qiluvchi omillar hisoblanadi: geografik o’rni, atmosfera tsirkulyasiyasi, rel`yefida tekislik va Tog`li o’lkalarniia mavjudligi. Markaziy Osiyo iqlimga Arktika havo massalari va tropik havo massalari tasir etadi. Yuqoridagi omillar ta'sirida Turkiston o’lkasida kontinental va quruq iqlim vujudga kelgan. Bu iqlimga quyosh nurlarining ko’pligi, havoning quruqligi xos. Iqlimning kontinentalligi sutkalik va yillik haroratlar o’rtasida katta farq bo’lishiga sabab bo’ladi. Markaziy Osiyoning shimoli va g`arbida tabiiy to’siqlarning yo’qligi shimoldan, shimoli- І arbdan vag`arbdan keladigan havo massalarining bemalol kirib kelishiga imkon yaratadi. Markaziy Osiyoga qish faslida shimoli-sharqdan Sibir (Osiyo) antisikloni bilan sovuq havo va Shimoliy muz okeanidan Arktika havo massalari kirib keladi. Bu havo massalari Markaziy Osiyoning janubiy qismlarigacha yetib boradi va u yerlarda qattiq sovuqlarning bo’lishiga sabab bo’ladi. Yozda cho’llarda havo nihoyatda qizib, past bosim vujudga keladi. Markaziy Osiyoga qo’shni bo’lgan Eron va Afg`oniston cho’llarida ham xuddi shunday ahvol ro’y beradi. Bu Markaziy Osiyo tekisliklarida issiq va quruq tropik havoning, ya'ni termik depressiyaning hosil bo’lishiga olib keladi. Tropik havo quruq, chang-to’zonli va harorati yuqori bo’lishi bilan ajralib turadi. Markaziy Osiyo tekisliklari iqlimi o’z xususiyatlariga ko’ra bir-biridan birmuncha farq qiladi. Shimoliy qismlarida chalacho’l iqlimi ustun bo’lsa, qolgan qismlarida esa cho’l iqlimi ustundir.

Markaziy Osiyo cho’llari materik ichidagi berk o’lka bo’lganligi sababli keskin kontinental iqlimga ega. Bu iqlimga ham yozning juda issiq, qishningg`oyatda sovuqligi, haroratning sutkalik, yillik amplitudalari farqi juda yuqori, fasllar bo’yicha yo І inlarning notekis taqsimllanishi, havoning quruq va ochiq bo’lishi xosdir. Markaziy Osiyo cho’llari iqlimini Yer sharidagi eng issiq joylar - Shimoliy Afrika va Mesopotamiya shimoliga qiyoslash mumkin. Qizilqum va Qoraqumda qishda eng past harorat – 25C dan 33C gacha boradi.Qishda Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi muzlaydi. Janubda esa qish birmuncha iliq keladi. Markaziy Osiyoning Tog`li o’lkalarida iqlim tekisliklaridagidan birmuncha farq qiladi, bulutli kunlarning ko’pligi, qorning uzoq yotishi, yo І inlarning ko’pligi, haroratning past bo’lishidir. 1500-2000 metrdan baland Tog`lar Atlantika okeani va O’rta Yer dengizidan keladigan nam shamollarni to’sib, yo І inlar yo І ishiga sabab bo’ladi. Tyan-Shan Tog`larida dengiz sathidan 3500-4000 metr balandlikda yanvar oyida o’rtacha harorat 170-180, eng past harorat esa -480 gacha boradi. Pomirda,Qorako’l sohilida eng past harorat -500 gacha boradi. Markaziy Osiyoda “fyon” (Tog`larda), tekislik va ayrim Tog` yonba І irlarida “garmsel” shamollari ko’p bo’ladi. Shuningdek, Tog`larda “Tog` vodiy shamollari” ham mavjuddir. Bulardan tashqari mahalliy shamollar ham mavjud. Masalan, “af І on” shamoli, “Bekobod” shamoli, “Qo’qon” shamoli va boshqalar. 2. Ichki suvlari. Markaziy Osiyo daryo va ko’llarini suv bilan ta'minlab turuvchi manba Tog`lardagi muzliklar, yer osti, yom І ir va qor suvlaridir. Markaziy Osiyo Tog`larida 4000 ga yaqin muzlik bor. Ularning maydoni 17573 kv.km. muzliklar bitmas-tuganmas suv manbaidir. Markaziy Osiyoda 12 mingdan ortiq daryo va 1000 dan ziyod ko’l bor. Ular o’lka hududida notekis taqsimlangan. Shu narsa diqqatga sazovorki, Markaziy Osiyo hududining 70

foizini tashkil qilgan chalacho’l va cho’llarda hamda dashtda ko’llar juda oz. 30 foiz Tog`li qismlarida 10 mingdan ortiq daryo mavjud. Tog`lar Markaziy Osiyo hududining suv resurslarini to’playdigan asosiy manbai bo’lsa, tekisliklar uni sarflaydigan asosiy qismidir. Bu Markaziy Osiyo uchun xos bo’lgan eng muhim xususiyat. Markaziy Osiyoning barcha daryolari (Irtish va uning irmoqlaridan tashqari) berk havzaga mansubdir. Markaziy Osiyo daryolari turli manbalardan suv oladi. V.L.Shuls ularni to’yinishiga ko’ra quyidagi 4 guruhga bo’ladi: 1. Muzlik-qor suvidan to’yinadigan daryolar. 2.Qor-muzlik suvidan to’yinadigan daryolar. 3.Qor suvidan to’yinadigan daryolar. 4.Qor-yomgir suvidan to’yinadigan daryolar. Birinchi guruhdagi daryolarga: Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, So’x, Isfara, Iee, Lepsa va boshqalar, bularning suvi yozda ko’payadi. Ikkinchi guruhga: Norin, Chu, Sirdaryo va uning irmoqlari, Chirchiq,Qoradaryo, Talas, Surxondaryo va boshqalar, bularning suvi iyun va iyulda toshadi, dekabr va fevral oylarida suvi juda kamayadi. Uchinchi va to’rtinchi guruh daryolariga Murg`ob, Tajan, Atrek,Qashqadaryo, ў uzordaryo, Sheroboddaryo, Ohangaron, Sarisuv, To’r І ay va boshqalar kiradi. Tog`lardagi daryolar oqimi tezligi uchun ham muzlamaydi. Tekisliklardagi quyi qismi esa 1-2 oy muzlaydi. Markaziy Osiyo daryolari juda katta gidroenergiyaga ham ega. Daryolarga yirik suv omborlari ham qurilgan. Ko’llari . Markaziy Osiyoda 1000 dan ortiq ko’l bor. Ular ichida eng yirigi Orol ko’lidir. Ko’lning maydoni qurimasdan oldin 65458 kv.km.edi.Hozir 38 ming kv.km. Ko’l egallagan botiq tektonik yo’l bilan hosil bo’lgan, ammo Orolning o’zi qoldiq ko’ldir. Ko’l sathiga 100 mm. yo І in tushsa, bo’ І lanish esa 1000 mm.ga teng.

Amudaryo va Sirdaryo suvining deyarli hammasining su І orishiga sarflanishi, hamma suvdan tejab-tergab foydalanmaslik, ko’plab suv omborlarining va kanallarning qurilishi oxir-oqibatda uning qurib borishiga sabab bo’lmoqda. Balxash ko’li dengiz sathidan 340 metr balandda joylashgan. Maydoni 17760 kv. km. Ko’lning oa??ee іenie esa tor, chuqur va suvi sho’r. Ko’lning o’rtacha chuqurligi 6 metr Balxashga; Ili,Qoratol, Oqsuv, Lepsa, Ayaguz va boshqa kichik daryolar o’z suvini quyadi, lekin bironta ham daryo oqib chiqmaydi. Issiqko’l dengiz sathidan 1609 metr balandda joylashgan tektonik ko’l, maydoni 6200 kv. km, eng chuqur joyi 702 metr. Ko’l atrofini Kungay, Terskay Olatovlari o’rab turadi. Issiqko’lga 80 dan ortiq daryo va soylar quyiladi, lekin bironta ham daryo oqib chiqmaydi. Issiqo’l suvi sho’r bo’lib ichishga yaramaydi. Baliqchilik mahalliy ahamiyatga ega. Sarez ko’li 1911 yid fevralda Pomirning Usoy degan joyida Murg`ob daryosi vodiysiga Tog`ning qulashi natijasida vujudga kelgan.Hozir uning uzunligi 100 km.ga yaqin, eni 55 km., chuqurligi 500-600 m. Ko’l dengiz sathidan 3200 metr balandda joylashgan. Hisor Tog` tizmalarining shimoliy yonbagrida morena to’sishdan hosil bo’lgan, go’zal tabiatli Iskandarko’l mavjud. Uning maydoni 4 kv.km., chuqurligi 76 metr. Markaziy Tyan-Shan g`arbida Sonko’l joylashgan, maydoni 250 kv.km. Markaziy Osiyo Tog`lari va hududning shimoliy qismlarida ko’llar nihoyatda ko’pdir. Suv omborlari. O’simliklarni issiq, namga eng chanqoq davrdarida suv bilan muntazam ta'minlash maqsadida Markaziy Osiyoning bir qancha daryolarida sun'iy ko’llar - suv omborlari bunyod etilgan. Bu asosiy suv omborlari quyidagilar: Ili daryosida -Qopchi І ay, Norin daryosida - To’otaaul, Chirchiq daryosida -

Chorvoq, Ohangaron daryosida - Toshkent,Qi?adaryoda - Andijon, Sirdaryoda - Qayroqqum,Chordara, Zarafshon daryosida - Kattaqo’r І on vaQo’yimozor,Qashqadaryoda - Chimqo’r І on,Qarshi kanalida - Talimarjon, Surxondaryoda - Janubiy Surxin, To’polang daryosida - To’polang, Amudaryoda - To’yamo’yin, Vaxshda - Norak,Qoraqum kanalida -Havuzxon suv omborlari qurilgan. Suv omborlari ichida eng yiriklari:Qopchi І ay, To’xta І ul, Tuyamo’yin, Chordara,Qayraqum, Chorvoq va boshqalar. Bu suv omborlari faqatgina yerlarni su І orish uchungina ishlatilmasdan, ulardan GESlar qurish, daryo suv oqimini tartibga solish, rekreaksiya maqsadlarida ham foydalaniladi. Yer osti suvlari. Markaziy Osiyo hududi juda katta yer osti suv boyliklariga ham ega. Iqlimning juda quruq bo’lganligi sababli oqar suvlar bilan bir qatorda yer osti suvlaridan ham aholini ichimlik suvi bilan ta'minlashda, ekinlarni su І orishda, chorva mollarini su І orishda keng ko’lamda foydalaniladi. Markaziy Osiyo hududi tabiiy-geografik va geologik xususiyatiga ko’ra bir- biridan keskin farq qiladigan 2 ta gidrogeologik kichik o’lka—janubi-sharqiy va sharqiy burmali Tog`lar va tekisliklardagi platformali artezian suvlari kichik o’lkalari mavjud.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ro’ziyev A.N. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Termiz, 2001 y. 2. Ro’ziyev A.N., Abirqulov Q. O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi. Toshkent, 2001 3. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent, 1996 y. 4. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Toshkent, 1994 y. 5. Qurbonniyozov R. Umumiy tabiiy geografiya. Toshkent, 1999 y. 6. Shuls L.V., Mashramov R., O’rta Osiyo gidrografiyasi. Toshkent, 1989 y. 7. Hikmatov G`., Sirliboyeva S., Aytboyev P. Ko’llar va suv omborlari. Toshkent, 2000 y. 8. To’xliyev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. Toshkent, 1998 y. 9. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish.. Toshkent, 1991 y. 10. Abdullayev M., Maqsudov A. Tuproqshunoslik va tuproqlar geografiyasi. Toshkent, 1988 y. 11. Ergashev SH. Landshafto' Surxandarinskoy oblasti. Toshkent, 1984 y. 12. Soliyev A. Iqtisodiy geografiya asoslari. Toshkent, 1996 y. 13. Soliyev A.,Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari, 1999 y. 14. Hasanov I.A., G`ulomov P.N. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. Toshkent, 2002 y.

Похожие

Yevropaning iqlimi va ichki suvlari

Osiyoning iqlimi va ichki suvlari

Markaziy osiyo hududining tuproqlari, o’simlik va hayvonot dunyosi

Markaziy Osiyo hududining geografik tuzilishi, rel`yefi va foydali qazilmalari

|O`zbekiston ichki suvlari