|O`zbekiston ichki suvlari - География - Рефераты

|O`zbekiston ichki suvlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

|O`zbekiston ichki suvlari Reja: 1. O`zbekiston ichki suvlari 2. O`zbekiston daryolari. Daryolarning to`yinishi. 3. Q ash q adaryo 4. Sirdaryo 5. Surxondaryo 6. Daryolarning xujalik axamiyati va suvini toza saqlash

O`zbekiston ichki suvlariga daryolar, ko`llar, yyer osti suvlari, muzliklardagi suvlar, suv omborlari, kanal va ariqlardagi suvlar kiradi. Ichki suvlar faqat jumhuriyat iqlim xususiyatlariga emas, balki uning tabiatining boshqa unsurlariga, xususan relefiga ham bog`liqdir. Relef ichki suvlarga, shu jumladan oqim hosil bo`lish jarayoniga bevosita hamda tabiiy-geografik omillar, ayniqsa iqlimiy omillar orqali bilvosita ta`sir etadi. Chunki tor yonbag`irlarining ko`pincha tik bo`lganligi tufayli yoqkan yomg`ir, erigan qor va muz suvlari tezda pastga oqib tushib, soy va daryolarni hosil qiladi. Buning ustiga tog`larda mutlaq balandlikning ortib borishi tufayli yog`in ko`proq tushadi, haroratning pastligi oqibatida qalin qor qoplami hosil bo`ladi, muzliklarni to`yintirib turadi. Qor va muz suvlarining erishi natijasida yyer osti suvlarining hosil bo`lishiga, daryolarni to`yintirib turishiga qulay sharoit yaratadi. Jumhuriyatimiz yyer maydonining 71% ni ishg`ol qilgan tekislik qismida tog`larda vujudga kelgan suvlar bug`lanish (ekin dalalaridan, sug`orish shoxobchalaridan, tuproq yuzasidan va o`simliklar orqali) va shimilish natijasida sarflanib ketadi. Chunki tekislik qismida yog`in juda kam, aksincha bulutsiz jazirama issiq kunlarning uzoq davom ztishi tufayli mumkin bo`lgan bug`lanishning ko`pligi oqibatida daryolar juda kam, yyer osti suvlari nisbatan chuqurda joylashib, sho`rtang. Ana shu sabablarga ko`ra jumhuriyatimiz tekislik qismida tranzit daryolarni hisobga olmaganda doimiy oqimga ega bo`lgan daryolari yo`q hisobi. Jumhuriyat ichki suvlari landshaft unsuri sifatida o`z navbatida tabiatning boshqa unsurlariga ta`sir etadi va ular bilan uzviy aloqada rivojlanadi. Ichki suvlar jumhuriyat yyer yuzasi relefini o`zgartiradi, tuproq hosil bo`lishida, o`simliklarning rivojlanishida ishtirok etadi. Ichki suvlar jumhuriyat xalq xo`jaligi va maishiy turmushida muhim ahamiyatga ega. Jumhuriyat ichki suvlari, xususan daryo oqimining o`zgarishida xishilarning xo`jalik faoliyati ham muhim omillardan biriga aylaiib qoldi. Chunki O`zbekistonning tekislik qismida unumdor, lekin qurroqchil yyerlarning

mavjudligi ularni sugorishni taqozo etadi. Buning uchun esa daryolardan ko`plab sug`orishga suv olinadi, okibatda ularning oqimiga ta`sir etib, ba`zilari ma`lum havzaga yyetib bormasdan togdan tekislikka chiqqach suvi juda kamayib, qurub qoladi. Shuningdek, kishilar yyerlarni sug`orish uchun sersuvli daryo havzasidan kanallar qurib kamsuvli daryo havzasiga uning bir qismi suvini burib yuborib, daryolarshshg suv oqimini qayta o`zgartiradi. Bunga Zarafshon suvining bir qismi Eski Tuyatortar kanali orqali Sangzor daryosiga, Amu-Buxoro magistral kanali orqali Amudaryo suvining bir qismini Quyi Zarafshonga burib yuborilganligi yaqqol misoldir. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, O`zbekistonning torli qismi bilan tekislik qismining gidrologik xususiyati bir- biriga butunlay qarama-qarshidir. Chunki uning tog`li qismida namlik to`planib, uning bir qismi bug`lansa, bir qismi oqar suvlarni, yana bir qismi shimilib, yyer osti: suvlarini hosil qiladi, torlarda ularning ko`p qismi tabiij drenajga ega bo`lganligidan daryo tarmoqlariga kayta kelib qo`shilsa, qolgan qismi tekislikdagi yyer osti suvini to`yintiribturadi. torden boshlanadigan daryolar, tekislik qismiga chiqqach ularning suvi ko`plab bug`lanadi, shimiladi, sug`orishga sarflanib, ko`pchshshk daryolar suvi ozayib, ma`lum havzata yyetmasdan cho`llar ichida yo`q bo`lib ketadi. So`nggi yillarda kishilarning xo`jalik faoliyati jumhuriyatimiz daryo oqimiga emas, balki ko`llarning joylashishiga, yyer osti suv sathining o`zgarib turishiga ham ta`sir etmoqda. Sug`oriladigan mintaqada va unga yaqin bo`lgan joylarda ekin dalalarini sug`orish davrida yoki tuproq sho`rini yuvish vaqtida yyer osti suvining tabiiy drenaji sekin bo`ladigan joylarda uning sathi ko`tarilib, tuproqning qayta sho`rlanishiga olib kelmoqda,. Bunday joylarga Quyi Amudaryo, Quyi Zarafshon, Mirzacho`l, Qarshi cho`lini misol qilib keltirish mumkin. O`sha yyer osti suvining tabiiy siljishi sekin bo`lgan, qayta sho`rlashgan joylarda zovur-drenajlar qurib, yyer osti suvini sug`oriladigan mintaqadan tashqariga chiqarib tashlash oqibatida esa bir qancha sho`r ko`llar vujudga kelmokda. Bularga jumhuriyatimizdagi Aydor, Tuzkan, Arnasoy, Sudochhe,

Sari.qamish, SHo`rko`l. Somonko`l, Ulug`sho`rko`l, Oqko`l va boshqalar yaqqol misoldir. Shunday qilib, so`nggi yillarda jumhuriyatimiz ichki suvlarining gidrologik xususiyatlaridagi o`zgarishlar kishilarning xo`jalik faoliyatiga ham sezilarli darajada ta`sir etmoqdaki ularni hisobga olmaslik mumkin emas. Jumhuriyat ichki suvlari ichida tirik organizm va ayniqsa insonlarning hayoti va xo`jalik faoliyati uchun zng muximi daryolardir. Daryolar . O`zbekiston Turkistonning markazida, materikning ichki qismida joylashganligi tufayli uning daryolari okean va dengizlarga quyilmaydi, binobarin berk havzaga qaraydi. Jumxuriyatimiz daryolari hudud bo`yicha notekis joylashgan bo`lib, o`ziga xos gidrologik xususiyatga ega. O`zbekiston hududida daryo tarmoklarining zichligi bir xil emas. Jumhuriyat yyer maydonining 71 foizini ishg`ol qilgan tekislik qismida daryo tarmoqlari juda siyrak joylashib, har kv. km maydonga 2 m. uzunlikdagi daryo to`g`ri keladi, vaholanki, xamdo`stlik hududi bo`yicha daryo tarmoqlarining o`rtacha zichligi xar kv. km maydonga 140 metrdir. Jumhuriyatimiz hududining 17 foizini ishg`ol qilgan adirlar qismida esa daryo tarmoqlari nisbatan zichlashib boradi. Lekin bu yyerlardan juda ko`p sug`orish shoxobchalari (ariq, kanal) boshlanib, ularning suvini har tomonga tarqatib, sug`orishga sarflab yuboradi. O`zbekiston yyer maydonining 12 foizini ishg`ol qilgan tog`li kismida har kv. km. maydonga o`rtacha 140—150 m. uzunlikdagi daryo tarmoqlari to`g`ri keladi. Jumhuriyatimiz xududida daryo tarmoqlarining zichligi bir xil emasligi eng avvalo uning relefiga, iqlimiy xususiyatlariga bog`liq. Shu sababli relefi baland, sernam, yog`inga nisbatan (haroratning pastligi tufayli) bug`lanish kam bo`lgan (poteno`ial bug`lanish) torli qismida yoqqan yog`inning ko`p qismi oqimga aylanib, soy va daryolarni hosil qiladi. Ma`lumotlarga ko`ra jumhuriyat torlarining g`arbiy qismida yiliga 1000—1500 mm gacha yog`in tushadi. Bu esa torlarning g`arbiy

yonbag`ridai boshlanuvchi Norin. Zarafshon. Chirchiq, Koradaryo kabi daryolarning •sersuv bo`lishiga sababchi bo`lgan. Jumhuriyatimiz tekislik qismida esa, aksincha, yoz issiq, quruq, seroftob bo`lib, yillik yog`in miqdori 80—200 mm atrofida, lekin mumkin bo`lgan bug`lanish esa 1500—2000 mm ga yyetadi. Bunday iqlimiy sharoitda oqimning vujudga kelishi juda qiyin. Shu tufayli jumhuriyatimiz tekislik qismida daryo tarmoqlari juda siyrak. Shunday qilib, jumhuriyatimiz tog`li qismi bu qor-muz, yomg`ir suvi yig`iladigan, yyer usti va yyer osti suvlari vujudga keladigan mintaqa bo`lsa, aksincha, uning tekislik qismi esa o`sha tog`lardan oqib kelayotgan suvlarni sarflaydigan mintaqadir. O`zbekiston daryolari asosan uning tog`li qismidan hamda Qirg`iziston va Tojikiston hududidagi torlardan suv oladi. Agar Amudaryo va Sirdaryo havzalarida vujudga keladigan yillik oqimi 100% desak, shundan Amudaryoning 8%, Sirdaryoning 10% oqimi O`zbekiston hududida vujudga keladi, xolos. Shuningdek, O`zbekistonning eng muhim daryolari hisoblangan Norin, Qoradaryo, Sox, Chirchiq, Zarafshon, Kattadaryo, Surxondaryolarning ham yukori oqimlari jumhuriyat hududidan tashqarida joylashib, o`sha joylardan suv to`playdi va to`plagan suvini o`rta va quyi oqimida, ya`ni jumhuriyatimizda sarflaydi. Jumhuriyatimiz suv to`playdigan uning tog`li qismida oqimyaing vujudga kelishi miqdori, rejimi va tarqalishi hamma qismida bir xil emas. Bu eng avvalo tog`larning orografik tuzilishiga, balandligiga, yog`inlarning miqdoriga borliq. Haqiqatan xam tog` tizmalarining nam havo oqimiga ochiq va ularning yunalishiga ro`para bo`lgan tog`larning janubi-g`arbiy va g`arbiy yog`in ko`proq tushadigan yonbag`irlarida suv yig`adigan maydonlari suvga eng serob hisoblanadi. Shu sababli Hisor tog`ining janubi-g`arbiy yonbag`ridan, G`arbiy Tyanshanning janubi- g`arbidan suv oluvchi daryolar (Pskom, Ugom, Ko`ksuv, Surxondaryo va Qashqadaryoning ayrim irmoqlari)ning oqim moduli (suv yig`ilish maydonlarining nisbiy sersuvligi) katta. Bu joylarda tog`larning 3000 m balandliklarida bir kv. km maydondan sekundiga 30—50 litr oqim vujudga keladi. Aksincha, jumhuriyatimiz tog`larining shimoliy, sharqiy yonbag`irlarida, xususan, Oloy, Turkiston,

Zarafshon, Hisor tog`larining shimoliy, sharqiy yonbag`irlarining 3000 m. baland qismlarida bir kv. km. maydonda sekundiga 7—12 litr oqim to`planadi. O`zbekiston tog`li qismida oqim moduli yana uning mutlaq balandligiga ham bog`liq. Tog`larning quyi qismida 1000—1500 m. balandliklarida oqim modulining miqdori bir km2 yuzadan sekundiga 0,5—1,0 oqim vujudga keladi, 1500—2000 m. balandlikda 7—10 litr, 2000—2500 m balandliklarda—10—17 litr, 2500— 3500 m. balandliklarda esa 20 litr dan ortiq oqim vujudga keladi. G`arbiy Tyanshan va Hisor tizmalarining janubi-g`arbiy yonbag`irlarida 2500— 3500 m balandliklarda bu ko`rsatkich 30—50 litrga to`g`ri keladi. Shu sababli jumhuriyat tog`larinint 3000 m. balanddan boshlanuvchi daryolari (Pskom, Ugom, Ko`ksuv, To`palon, Tanxoz, So`x) sersuv, aksincha, past tog`lardan boshlanuvchi daryolari (Ohangaron, Sangzor, Zominsuv, SHerobod, G`uzordaryo, Tursun) ning suvi nisbatan kam bo`lib, ayni yozda ozayib qoladi. Daryolarning to`yinishi. Jumhuriyat daryolari suvlarini nimadan va qanday manbalardan to`plashligi (olishligi) ni bilish ham, nazariy, ham amaliy ahamiyatga ega. Chunki daryolarning to`yinish manbai (nimalardan suv olishi) uning oqimini hosil bo`lishiga, binobarin, rejimiga ta`sir ko`rsatadi. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, O`zbekiston daryolari ichida faqat bitta manbadan suv oladiganlari yo`q. Ular turli manbalardan — qor va muzlarning erishidan, yomg`ir suvlaridan hamda yyer osti suvlaridan to`yinib turadi. O`zbekiston hududidan oquvchi daryolarning aksariyati Tojikiston va Qirg`iziston jumhuriyatlari hududida joylashgan tog`lardagi doimiy qor va muzliklarning erishidan suv to`playdilar. Jumhuriyatimiz tog`lari u qadar baland bo`lmaganligi tufayli daryolarni suv bilan to`yintirib turishda asosiy manba qorlardir. V. L. Shuls uning ma`lumotiga ko`ra Turkiston daryolarining to`yinishida qorlarga nisbatan muzlik suvlarning hissasi ancha kam. Uning ma`lumotiga ko`ra muz suvlari umumiy oqimning 10—15% ini tashkil etadi, xolos. Hatto jumhuriyatimizda suv yig`adigan havzasida muzliklar eng ko`p bo`lgan Isfara, So`x, Zarafshon kabi daryolarda ham muzning hissasi yillik oqimlarning 25—30% tashkil etadi. Aksincha Turkiston, jumladan jumhuriyatimiz

daryolarini suv bilan to`yintirib turishda qor va yyer osti suvlarining hissasi katta. O`zbekiston daryolarining to`yinishida muz, qor suvlaridan tashqari yilning issiq faslida yomg`ir suvlarining ham hissasi bor. Yomg`ir suvlarining hissasi jumhuriyat daryolarining yillik oqimining taxminan 5—15% ni tashkil qiladi. Tog`larning baland qismidan boshlanadigan Zarafshon, So`x, Isfara kabi daryolarning to`yinishida yillik oqimning faqat 1—2% ni yomg`ir; suvlari tashkil etsa, Sirdaryo havzasidagi daryolar yillik oqimining 6%, Amudaryo havzasidagi daryolar yillik oqimining 3,5% ini tashkil qiladi. Past tog`lardan boshlanuvchi Ohangaron, G`uzor, Sangardak, SHerobod kabi daryolarning to`yinishida yomg`ir suvlarining hissasi 10—15% ga yyetadi. Hatto Talas, Tusun daryolarining yillik oqimida yomgir suvlarining hissasi 30% va undan xam oshishi mumkin. Shunday qilib, V. L. Shuls va R. Mashrapovlarning ma`lumotlariga ko`ra Turkiston, jumladan, O`zbekiston tog`laridan tekisliklarga keladigan umumiy oqimning 5 foizigina yomg`ir suvlaridan hosil bo`ladi. O`zbekiston daryolarining yana bir suv oladigan manbai bu yyer osti suvlari hisoblanadi. Bu manba daryolarni qish faslida to`yintirib turuvchi asosiy manbadir. Toglarda va ayniqsa tog` oldi tekisliklarida yyer osti suvlarining hissasi ancha katta bo`lib, hatto kichik-kichik soylarni suv bilan to`yiitirib turadi va ularni xalqimiz «Qorasuv» deb atashadi. Bunday suvlar 3arafshon vodiysida mavjud bo`lib, ularning eng muhimi Siyob soyi(Ulug`bek rasadxonasi yonida)dir.Shunday qilib, yuqorida qayd qilinganlardan ma`lumki, Turjiston, jumladan O`zbekiston torlarida vujudga keladigan daryolarning yillik suv qimining (V. L. Shulo` va R. Mashrapov ma`lumotiga ko`ra) 10% muz suvlari hissasiga, 5% yomg`ir suvlariga, 40% yyer osti suvlariga, 45% esa doimiy va mavsumiy qorlarning erishidan vujudga kelgan suvlar hisobiga to`g`ri keladi. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, jumhuriyatimiz daryolarining hammasi yillik oqimida yuqorida qayd qilingan manbalardan hosil bo`lgan suvlar hissasi bir xil emas. Daryolarning qayerdan va qanday balandliklardan boshlanishiga bog`liq holda ularning hissasi o`zgarib turadi. Shuning uchun V. L. Shulo` (yer osti suvlari bilan to`yinadigan kichik daryolardan mustasir) Turkiston daryolarini to`yinishi

xususiyatlariga ko`ra quyidagi to`rt tipga bo`ladi: Muzlikqor suvlaridan to`yinadigan daryolar; Qormuzlik suvlaridan to`yinadigan daryolar; 3. Qor suvlaridan to`yinadigan daryolar; 4. Qoryomg`ir suvlaridan to`yinadigan daryolar. Toglarning eng baland (4500 m. dan yuqori) qismidan boshlanuvchi daryolar asosan muzlik va qorlarning erishidan suv oladi. Bunday daryolarga Amudaryo, Zarafshon, Isfayramsoy, So`x, Isfara kabi daryolar kiradi. Bunday daryolarning to`yinishida muzlik suvlarning miqdori yillik oqimning 25—30% ni tashkil etadi. Daryolarning suvi u yildan bu yilga kam o`zgaradi va to`lin suv eng kech, ya`ni iyul—avgust oylariga to`g`ri keladi va yillik oqimining 30—50% ni iyul—sentabr oylarida oqizadi. Chunki bu davrda torlarning baland qismidagi muzlik va qorlar haroratiing ko`tarilishi bilan ko`plab eriydi, aksincha, bunday xildagi daryo suvlarining eng ozaygan davri dekabr—mart oylariga to`g`ri keladi. Ikkinchi xildagi daryolarga O`zbekiston toglarining dengiz sathidan 3400—4500 m. baland qismlaridan boshlanadigan Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchiq, Surxondaryo, Tanxoz kabi daryolar» kiradi. Bu daryolarning suvi may—iyun oylarida qorlar ko`plaberiganda juda ko`payib ketadi va yillik oqimning 30—40% ni tashkil etadi. Bunday daryolarda muzlik suvlarining hissas» ancha kam bo`lib, yillik oqimning 15 foiziga to`g`ri keladi. Eng kam suvi yozning oxiri va qishga to`g`ri keladi. Uchinchi xil daryolarga 3400 m. dan, ya`ni doimiy qor chizig`idan; pastdan boshlanuvchi daryolar kiradi. Bularga Qashqadaryo, G`uzordaryo, G`avasoy, Sangardak, Sangzor kabi daryolar kiradi. Bunday: xil to`yinishlarga ega bo`lgan daryolarning suvi mavsumiy qorlar ko`plab eriy boshlagan mart—may oylariga to`g`ri keladi. Bu davrda yillik suv oqimining 60 foizi oqib o`tadi, zng kam suvi avgust—sentabr oyiga to`g`ri keladi. Nihoyat, to`rtinchi xil daryolar 2000 m. dan pastda joylashgan yyerlardan boshlanadi. Ular asosan yomg`ir suvlaridar! to`yinadi. Shu sababli bunday daryolarning suvi erta bahorda, mart—aprel oylarida qorlarning erishi va yomg`irlarning ko`p tushishi sababli ko`payadi, yillik oqimining 80% i shu oylarda o`tadi. Yozning ikkinchi qismida esa suvi juda ozayib, ba`zi soylarshshg suvi esa qurib qoladi. Bunday daryolarga Zominsuv, SHeroboddaryo, Tusundaryo,

Ohangaron, Kalas kabi daryolar va juda ko`p soylar kiradi. Bunday daryolarda oqim u yildan bu yilga va yil davomida eng ko`p o`zgarib turadi. Suvning harorati va muzlash hodisasi. Jumhuriyat daryo suvlarining harorati va muzlash hodisasi uning organik dunyosi hayotida hamda xalq xo`jalikda muhim ahamiyatga ega. Daryolar suvining harorati eng avvalo suv massasi bilan atmosfera holatiga, so`ngra daryoga kelib quyilayotgan yyer osti suvining miqdori va haroratiga, daryolarni qanday manbalardan to`yinishligiga va boshqalarga bog`liq. O`zbekiston daryolari turli balandliklardan va har-xil manbalardan suv olishligi tufayli issiklik almashinish sharoiti xam turlichadir. Shu sababli jumhuriyatimiz daryolarining harorati har joyda har xil, Tekislikka chiqish joyida daryolarning o`rtacha ko`p yillik harorati 10—12°, tekislik qismida esa atmosfera havosi xaroratining kjoriligi va daryolarning sekin oqishi tufayli o`rtacha ko`p yillik harorati 14—15° ko`tariladi. O`zbekiston daryolarining suvi iyul-avgust oylarida eng issiq, aksincha, yanvar-fevral oylarida eng sovuq bo`ladi. Daryo suvlari tog`dan oqish tomonga qarab suvi isib boradi: Chotqol daryosi suvining o`rtacha ko`p yillik xarorati Ters irmog`i ko`shilishi yyerida 4,1°, Nayza irmog`i quyilagan joyida 6,1° bo`lsa, Chorvoq suv ombori yaqinida 7,1° ni tashkil qiladi. Jumhuriyat daryo suvlari xaroratining yil davomida o`zgarishi ularning to`yinish manbalariga, havo haroratining o`zgarishiga va daryodan oqayotgan suv miqdoriga ham borliq. Muzlikqor suvlaridan to`yinadigan daryoning suvi bahorda va yozning boshlanishida iliq bo`ladi. Aksincha, iyul—avgust oylarida muzlik va qorlarning erishi tezlashib, suvi keskin ko`paygan davrda kunlar isib ketsada daryolarning suvi isib ulgurmay harorati nisbatai past bo`ladi. Faqat tekislikka chiqqach biroz isiydi, xolos. Jumhuriyatni mavsumiy qor va yomg`ir suvlaridan tuyinadigan daryo suvlari esa yozda issiq bo`ladi. Chunki bu davrda daryo suvlari kamayib, xavo harorati ko`tariladi, binobarin suvning harorati ham yuqori bo`ladi, aksincha qishda soviydi.

Qishda jumhuriyatimiz ko`proq shimoli-sharqiy sovuq havo massasi ta`sirida bo`lganligi sababli havo harorati 0° dan pastga tushadi. Natijada daryo suvlari sovub, harorati 0° dan pastga tushishi oqibatida muzlash hodisasi sodir bo`ladi. Jumhuriyat daryolarining muzlash xodisasini o`rganish xalq xo`jaligi uchun muhimdir. Chunki daryolarning muzlashi GESlarning ishlashiga xalaqit beradi; muzlar daryolarning tor va burilish yyerlarida yoki hali muzi erimagan qismida tiqilib qolib, daryo suv satxini ko`tarib yuboradi, oqibatda qirg`og`ini suv bosadi. O`zbekistonning tog`li qismida daryolar katta qiyalikda, sharsharalar hosil qilib, tez, shiddat bilan oqadi. U sababli daryolarning tog`li qismida muzlash hodisalari kam uchraydi. Faqat Tovushshug`a (daryo yoppasiga muzlamay suv ichida hosil bo`lgay muz parchalari suv betiga iqib suzib yuradi) ko`p tarqalgan bo`ladi. Bunday xodisa daryolarning yuqori oqimida ikkiuch oy (oktabr«yidan boshlanadi) davom etadi. Daryo suvlarining yopiasiga uzlashi faqat vodiysi kengaygan, sayoz va yoyilib, sekin oqadigan qismidagina uchraydi. Jumhuriyat tog`laridagi daryolarning sayoz qismida suvdan chiqib turgantoshlar orasiga tovushshug`a tiqilibkoladi. Bu muz qalinlashib, kengayib, boshqa toshlar atrofidagi muzlar bilan tutashadi, so`ngra asta-sekin bir qirg`oqdagi muz ikkinchi irroqdagi muz bilan tutashib, muz ko`priklarini hosil qiladi. Muz ko`priklari so`ngra kengayib birbiri bilan tutashib muz to`siqlarini hosil qiladi. Tog`lardagi ko`pchilik daryolarda xosil bo`lgan muz to`siqlari mahalliy xalqlar uchun «ko`prik» vazifasini o`taydi. Tog` daryolari boshlanish qismida ba`zi yillari sovuq kelishligi, suvniig ozligi va sayozligi, sekin oqishligi tufayli yoppasiga muzlashi mumkin. O`zbekistonning tekislik qismida qish uncha sovuq bo`lmaganligidan daryolarning muz bilan qoplanishi uzoqqa cho`zilmaydi. Lekin Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolarining quyi oqimi (Sirdaryo ikki-uch oy, Amudaryo bir-ikki oy, Zarafshon bir-bir yarim oy) muz bilan qoplanadi. O`zbekiston tekislik qismidagi daryolari, xususan Amudaryo va Sirdaryoning quyi qismi muzlaganligi sababli yuqori qismidan oqib keladigan shovush va muz parchalari muz ostiga suv bilan birga oqib kirib, daryoning sayoz va burilish joylarida taqilib koladi. Natijada daryo suv sathi keskin ko`tarilib atrofni suv bosadi. Bu xodisa ayniqsa qishning

ikkinchi yarmida, muzning erigai boshlangaya vaqtda tez-tez sodir bo`ladi. O`zbekiston daryolarining muz bilan qoplanish xodisasi ba`zi sabablarga ko`ra o`zgarishi mumkin. Ba`zi daryo o`zanlariga iliq yyer osti suvlarining qo`shilishi tufayli daryolar muzlamaydi. Bunga Qoradaryo yaqqol misol bo`ladi. U tog`dan Farg`ona vodiysiga chiqqach unga ko`plab yyer osti suvlari qo`shiladi. Natijada daryoning quyi oqimida suv iliq bo`lib qishda ham uning harorati 1+7,1° ga yyetadi, oqibatda Qoradaryo muzlamaydi. Lekin uning tog` li qismidan oqib kelayotgan, erib ulgurmagan muz parchalarini uchratish mumkin Daryolarning loyqa oqiziqlari. Suv bilan oqib, ma`lum joylarda cho`kib, o`zan va qayirlaridagi yotqiziqlarni hosil qiladigan mayda va qattiq jinslarga daryo oqiziqlari deyiladi. Daryo suvida oqib kelayotgan oqiziqlar asosan qiyaligi tik bo`lgan tog`dan shiddat bilan katta tezlikda oqib tushadigan suvning tuproq va tog` jinslarining yuvilishidan hosil bo`ladi. V. L. Shulsning ma`lumotiga ko`ra, jumhuriyat daryolarining har bir kubometr suvida 0,01 dan 2,1 kg. gacha loyqa (Amudaryoda 3740 g/m3, Sirdaryoda 2170 g/m3, Zarafshonda 1390 g/m3, Qashqadaryoda 1970 g/m3, SHeroboddaryoda 3140 g/m3) uchraydi. Daryo suvlarining eroziyasi (jinslarni yuvib, nurab oqizishi) kuchli bo`lishi uning havzasi tabiiy sharoitlariga, ya`ni geologik tuzilishiga, sersuvligiga, relefiga, yog`inlar miqdoriga, o`simliklar bilan qanchalik qoplanganligiga va boshqa bog`liq. Shu sababli suvda tez yuviladigan jinslar tarqalgan, yonbag`ri tik, o`simlik siyrak qoplagan joylardan boshlanuvchi jumxuriyat daryolari loyqa bo`lib, havzasini tez yuvadi, aksincha qattiq jinslar tarqalgan, o`simliklar qalin bo`lgan joylardan boshlanuvchi daryolar kam yuvadi. Jumhuriyatimiz tog`li qismi daryo suvlari ta`sirida asta-sekin yuviladi (tog` daryolarida odatda ostki eroziyasi, tekislik daryolarining yon eroziyasi kuchli bo`ladi), aksincha, tekislik qismiga o`gaa jinslar olib kelib yotqiziladi. V. L. Shuls va R. Mashrapovning (1969) ma`lumotiga ko`ra har kvadrat kilometr maydondan G`uzordaryo 180 t, Chirchiq daryosi 170 t, Zarafshon daryosi 889 t, Qoradaryo 516 t, Surxondaryo—350 t, SHeroboddaryo 240 t, Norin 309 t, So`x — 664 t. har xil jinslarni yuvib, suvda oqizib ketadi. Jumhuriyatimiz daryolari loyqaligini va yuvib, oqizib keltirayotgan

jinslari miqdorini bilish amaliy axamiyatga ega. Daryo oqiziqlari va uning miqdoriii bilmasdan turib har xil suv inshootlarini (GES, suv ombori, kanal, to`g`in) qurish maqsadga muvofiq emas. Daryo oqiziqlari, bir tomondan, zarar bo`lib, suv omborlar, to`g`onlar, kanalariqlar tagiga cho`kib, sayozlashtirib, ularni tozalash uchun ko`plab mablag` talab qilsa, ikkinchi tomondan, loyqalar suv bilan ekin dalalariga kelib, cho`kib tuproq xosildorligini oshirishi mumkin. O`zbekistonda bir necha daryo va soylar mavjud bo`lib ularning eng muhimlari Amudaryo, Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Zarafshon, Chirchiq, Surxondaryo, Qashqadaryo, Ohangaron, Isfayramsoy, So`x va Isfaradir. Biz quyida ba`zi daryolar haqida gidrologik ma`lumot beramiz. Qolganlari haqidagi ma`lumotlar tabaiy geografik rayonlar tavsifida ko`rsatiladi. Amudaryo — O`zbekistonning eng sersuv va suv yig`adigan maydoni jihatidan eng katta daryosidir. Daryoni qadimgi yunon va rimliklar Oqsu, arablar Jayhun, mahalliy xalqlar Omul deb ataganlar. Amudaryo Hindiqush tog`larining shimoliy yonbag`rida 4950 m balandlikda joylashgan Vrevskiy muzligidan Vahjir nomi bilan boshlanadi. So`ngra Vahandaryo deb yuritiladi. Vahandaryo Zo`rko`ldan kelayotgan Pomir daryosi bilan qo`shilib Panj nomini oladi. Panj daryosiga o`ngdan G`unt, Bartang, Yazg`ulom, Vanch, Qizilsuv irmoqlari kelib qo`shiladi. Nihoyat Panj Vaxsh daryosi bilan qo`shilgach Amudaryo deb ataladi. Unga o`ngdan Qofirnihon Surxondaryo, chapdan esa Qunduz irmoqlari kelib qo`shiladi. SHeroboddaryo esa Amudaryoga ba`zi yillari quyiladi. Ko`hitangdaryo esa umuman yyetib kelmaydi. Amudaryo tekislikka chiqqach sekin oqib, Orol dengizigacha unga biror ham irmoq qo`shilmaydi. Amudaryoning uzunligi 2540 km. Shundan 1500 km. tekislikdagy qismi O`zbekiston hududidan oqib o`tadi. Amudaryoning suv yig`adigan maydoni 465 ming km2 bo`lib, shundan 227,3 ming km2 tog`li qismiga to`g`ri keladi. Amudaryo tog`li qismida tor o`zanda shiddat bilan oqib, o`zani o`rtacha har bir km. ga 4 m, ayrim qismida 10 m. pasayib boradi. Bunday joylarda daryo juda tez oqib, oqimshng tezligi sekundiga ayrim kismida 6 m. gacha boradi. Aksincha tekislik qismida u nishab o`zanda sekin oqib, har bir km. ga 0,2— 0,3 m. pasayadi,

oqimning o`rtacha tezligi sekundiga 1—3 m. ga tushib qoladi. Natijada daryo qirg`og`ini tez yuvib, o`zanini o`zgartib turadi. Bu hodisani mahalliy xalq «degish» deb ataydi: daryo qirg`og`ini sutkasiga bir necha metrgacha yuvadi. 1898 yili Amudaryo Qarki shahari yonida 6 minut ichida 10 m qirg`og`ini o`pirib yuvib ketganligi ma`lum. 1932 yili iyul oyida Amudaryo To`rtko`l shahri chetidagi eni 500 m. qirg`og`ini yuvib ketgan. Natijada Qoraqalpog`iston jumhuriyatining poytaxti Nukusga ko`chirilgan. Amudaryoning quyi qismida qadimgi va hozirgi deltasi mavjud. Amudaryoning Pitnakdan Nukusgacha bo`lgan quyi qismini qadimgi Qo`hnadaryo (Daryoliq) deltasi egallab, unda O`zbekistonning Xorazm va Turkmanistonning Toshhovuz viloyatlari joylashgan. Nukus shahridan quyida Amudaryoning hozirgi deltasi joylashib, uni Qoraqalpog`iston egallaydi. Amudaryo 1961 yilgacha Orol dengiziga doimo quyilib turganda dengizga yyetmasdan tarmoqlanib, umumiy maydoni 1,1 ming km2 bo`lgan delta hosil qilgan edi. Lekin hozir Orol deigiz suv sathining 15,5 m. pasayib ketishi munosabati bilan bu delta butunlay qurib qoldi. Amudaryo faqat O`zbekistonning emas, balki butun Turkistonning eng serstv daryosi bo`lib, Qarshi shahri yonidagi suv sarfi sekundiga 2010 m3 ni tashkil qiladi. Bu Dnepr suvidan 1,2 barobar ko`p bo`lib, Nil daryosining suv miqdoriga yaqin. Amudaryoning Zarafshon tog`li qismida tez oqqanligi tufayli muzlamaydi. Bu qismida asosan shovush oqishi kuzatiladi. Tekislik qismida qish sovuq kelganda 76 kun, iliq kelganda esa 2 kun muzlashi mumkin. Qashqadaryo. Qashqadaryo Hisor tizmasining g`arbiy qismida joylashgan tortosh dovoni yaqinida 3000 m. balandlikdan kichik soycha sifatida boshlanadi va Muborakka 10 km. yyetmasdan qurib koladi. Shu masofada daryoning uzunligi 332 km, suv yig`adigan avzasining maydoni 8750 km2. Qashqadaryo boshlanish qismidan Varganzi qshshlorigacha «V» shaklidagi vodiy hosil qilib, tor o`zanda tez oqadi. Varganzi Qishlog`idan o`tgach Qashqadaryo vodiysi kengayadi, oqimi sekinlashadi va Qarshi cho`liga kirib boradi. Lekin Varganzi qishlog`idan Oqsuv irmog`ini qo`shib olgunga qadar Qashqadaryo vodiysining kengligi 150—300 m dan oshmaydi. Oqsuv irmog`i

qo`shilgandan so`ng uning vodiysi kengayib, 800—1500 m. ga yyetadi. So`ngra Qashkadaryo vodiysi muttasil kengayib boraveradi, oqimi esa juda sekinlashib, ilon izi bo`lib oqadi. Qarshi shahridan o`tkach Qashqadaryo vodiysi juda ham kengayib ketib, uning chegarasini aniqlash ancha qiyin. Qashqadaryo qayirlari Dug`oba qishlog`idan quyida kengayib, 300 m. gacha yyetadi. Qayirning ba`zi yyerlari o`tloqlardan, ba`zi joylari esa shag`allardan iborat. Daryo sersuv bo`lgan yillari bu qayirlarni suv bosib ketadi. Qashqadaryoga bir necha irmoqlari kelib qo`shiladi. Ularning eng muhimlari (chap tomondan) Jinnidaryo, Oqsuv, Tanxoz, Yakkabog`, G`uzor kabi irmoqlaridir. Qashqadaryoning o`ng irmoqlari yo`q, lekin bir necha soy va jilg`alar kelib qo`shiladi. Qashqadaryo asosan qor suvlaridan to`yinadi. Shu sababli eng ko`p suv sarfi may oyiga, eng kam suv sarfi esa yanvar-dekabr oylariga to`g`ri keladi. Qashqadaryoning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi Varganzi qishlog`i yonida sekundiga 5,46 m3 ni tashnil etadi. Eng kam suv sarfi sekundiga 0,60 m3, eng ko`p suv sarfi esa sekundiga 98,0 m3 ni tashkil qiladi. Qashqadaryo havzasida (hamma irmoqlari bilan) yiliga o`rtacha sekundiga 51,5 m3 oqim vujudga kelib, uning 58,3% i mart-iyun oylariga to`g`ri keladi. Qashqadaryo havzasida vujudga kelayotgan suvni 100% desak, shuni 75% Oqsuv, Tanxoz va Yakkabog` daryolari zimmasiga to`g`ri kelsa, 22% esa qolgan irmoqlariga to`g`ri keladi. Surxondaryo—Hisor tog`larining g`arbiy qismining janubiy yonbag`rida joylashgan doimiy qor va muzliklardan boshlanuvchi To`palon va Qoratog` qo`shilishidan vujudga keladi. Surxondaryoning uzunligi 196 km. bo`lib, o`ng tomonidan Sangardak, Xo`jaipok kabi yirik irmoqlarini qo`shib olib, Amudaryoga kelib quyiladi. Surxondaryo Boysun va Bobotog` oralig`ida oqib, kengligi 30—35 km. keladigan vodiy hosil qiladi. Bu vodiyda daryoning 5 ta qayiri mavjud bo`lib, shundan uchtasi vodiyning hamma qismida yaxshi saqlangan. Surxondaryo nisbatan keng vodiyda ilonizi o`zan hosil qilib oqadi va qirg`oqlari yumshoq jinslardan tashkil topganligi tufayli tez yuviladi.

Surxondaryo asosan qor va muzliklarning erishidan to`yinadi.. Shu tufayli eng ko`p suv oqimi mart-iyun oylariga to`g`ri keladi. Bu davrda yillik oqimning 65,2% ni o`tkazadi. Suvning eng kam bo`ladigan davri sentabr-oktabr oylari zimmasiga tushadi. Surxondaryoning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi Qorovultepa qishlog`i yonida sekundiga 70,2 m3 ni tashkil etadi. Surxondaryo O`zbekistonning loyqa daryolaridan biri bo`lib, Marg`uzor qishlog`i yonida har kubometr suvida 9,90 kg loyqa mavjud. yoki bir yilda o`rtacha Marguzor yonida 6050 ming tonna har xil oqiziq oqizadi. Sirdaryo. Sirdaryo Turkistonning eng uzun (2982 km) daryosi bo`lib, suvining ko`pligi jihatidan Amudaryodan so`ng ikkinchi o`rinni egallaydi. Sirdaryo Markaziy Tyanshanda joylashgan Oqshiroqtoshdagi Petrov muzligidan boshlanuvchi Qorasoy hamda Tarag`ay daryolarning qo`shilishidan vujudga kelgan Norin bilan Farg`ona tizmasidan suv yiruvchi Qoradaryoning Namangan shahri yaqinidagi Baliqchi qishloqida birlashishidan vujudga keladi. Sirdaryoni qadim yunonlar Yaxartes (Yaksart), arablar Sayhun deb ataganlar. Beruniy asarlarida Sirdaryo Xasat shaklida tilga olinadi. Sirdaryo so`zi dastlab Rim tarixchisi Pliniy asarida «Silis» tarzida uchraydi. «Silis» yoki «Sir» so`zi bu daryo qirg`oqlarida yashagan qabila nomidan olingan bo`lsa kerak degan taxminlar bor. Sirdaryo Farg`ona vodiysida sekin oqsada, lekin nisbatan chuqur o`zan hosil qilib, qirg`oqlarini yuvib, tikka jarlar hosil qilgan. Farg`ona vodiysidan chiqib Chirchiq irmog`ini qo`shib olgandan so`ng uning o`zani kengayib, ilonizi bo`lib, sekin oqadi, qirgoqlari esa pasayadi. Sirdaryoning Farg`ona vodiysida doimiy irmog`i yo`q. Lekin sug`orishga sarflanib, Sirdaryoga yyetib kelmaydigan Chotqol va Qurama tog`laridan boshlanuvchi Chortoqsoy, Pochchaota, Kosonsoy G`ovasoy, Chatoqsoy kabi o`ng irmoqlari; Oloy va Turkiston tog`laridan boshlanuvchi Oqbo`ra, Aravansoy, Isfayramsoy, Shohimardonsoy, So`x, Isfara, Xo`jabaqirgan, Oqsuv kabi chap irmoqlari mavjud. Bu irmoqlar tog`lardan boshlanganligi tufayli tog` o`zanda

shiddat bilan oquvchi, uzunligi 80—160 km. yyetuvchi daryochalardir. Sirdaryo Farg`ona vodiysidan oqib chiqqach, o`ng tomondan unga Ohangaron, Chirchiq, Kalas va Aris kabi irmoqlari kelib quyiladi. Sirdaryo Norin va Qoradaryoning qo`shilishidan vujudga kelganligi sababli oqimining xususiyatlari o`sha ikki daryoga o`xshash. Lekin Sirdaryo suvining 78% Norin, 22% Qoradaryo zimmasiga to`g`ri kelganligi tufayli u ko`proq Norin daryosi oqimi xususiyatlariga o`xshashdir. Sirdaryo qor va muzlik suvidan to`yinadi. Lekin uning suvi aprel oyidan boshlab tog`larning quyi qismidagn mavsumiy qorlarning erish va yomg`irlarning ko`p tushishi tufayli ko`paya boshlaydi hamda iyun oyigacha davom etadi. Iyun oyidan boshlab tog`lardagi qor va muzlikning tez erishi hisobiga Sirdaryoning to`liq davri boshlanadi va shu oyda yillik oqimining 17,5% ni o`tkazadi. Iyul oyidan boshlab Sirdaryo suvi kamaya boshlaydi va eng kam suvi yanvar-fevral oylariga to`g`ri keladi. Sirdaryoning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi Bekobod yaqinida sekundiga 568 m3, Chirchiq daryosi quyilgandan so`ng (Ko`kbuloqda) 1 sekundiga 724 m3, maksimal suv sarfi iyun oyiga to`g`ri kelib sekundiga 1262 m3, minimal suv sarfi esa 336 m3 ga teng. Sirdaryo suvi ekin dalalariga ko`plab olinishi natijasida u Orol dengiziga ba`zi yillari juda kam (1977 yili 0,4 km3;) suv keltirsa, ba`zi yillari esa umuman yyetib bormagan. Sirdaryo 1980 yildan 1988 yilgacha Orol dengiziga yyetib bormay uning suvi butunlay sug`orishga sarflangan. 1988 yildan boshlab Sirdaryo yana Orolga quyila boshladi va shu yili 7,0 km3 suv quydi. Sirdaryo Amudaryoga nisbatan tiniqroq bo`lib, har m3 suvida o`rtacha 2,17 kg loyqa mavjud. Sirdaryo oqiziqlarining ko`p qismi—72,3% suvi ko`paygan mart-iyun oylariga to`g`ri kelsa, qolgan 20,3% iyul-sentabrga, 7,4% oktabr-fevral oylarida oqadi. Sirdaryo tekislikda sekin oqishi tufayli qishda muzlaydi. Norin bilan Qoradaryo qo`shilgan yyerdan quyida (Kalqi-Shloqda) 10 kun shovush hodisasi sodir bo`ladi. Aksincha, Sirdaryoning quyi qismida (G`azali yonida) o`rta hisobda 110 kun muzlaydi. Ba`zi yillari sovuq kelganda. esa bu qismida Sirdaryo 140

kungacha, ba`zan iliq kelgan yillari 80 kun muzlaydi. Sirdaryoda muzlash hodisasining eng erta boshlanishi Farg`ona vodiysidan chiqqan yyerida noyabrning o`rtalaridan boshlanib, eng kechi bilan mart oyining o`rtalarida tamom bo`lsa, quyi qismida noyabrning boshlaridan boshlanib, aprelning o`rtalarida muzdan xoli bo`ladi. Sirdaryo irmoqlari ichida eng muximlari Chirchiq va Ohangaron daryolaridir. Chirchiq daryosi Sirdaryoning eng katta va eng sersuv o`ng irmog`i hisoblanib, G`arbiy Tyanshan tog` tizimlaridagi doimiy qor va muzliklardan Chotqol, Ko`ksuv, Pskom nomi bilan boshlanadi. Chorbor botig`ida (Chorbor suv ombori o`rnida) Chotqol va Pskom qo`shilib, Chirchiq nomini oladi. Chorbor botig`idan chiqqach Chirchiq daryosiga o`ng tomondan Ugom, Qizilsuv, Qoraqiya, Oqtosh, chap tomondan esa Oqsoqota, Parkentsoy, Boshqizilsoy irmoqlari kelib ko`shiladi. So`ngra Sirdaryoga borib qo`shilgancha bironta ham irmoq kelib qo`shilmaydi. Aksincha, sug`orish shoxobchalari (Zaxariq, Shimoliy Toshkent, Bo`zsuv, Toshkanal va boshqalar) orqali uning suvi sug`orishga sarflanib Sirdaryoga juda oz suv quyadi. Chirchiq daryosining uzunligi 174 km, suv yig`adigan havzasining maydoni 13240 km2 ni tashkil etadi. Chirchiq daryosi Chimmoyliq qishlog`igacha tor o`zanda tez oqadi, so`ngra to Sirdaryogacha keng o`zanda ilon izi bo`lib oqadi. Lekin hozir Xo`jakent va G`azalkent suv omborlari qurilishi tufayli o`sha chuqur o`zani suv bilan to`lgan. Chirchiq daryosi qor va muzlarning erishidan to`yinadi. Shu sababli uning suvi mart-iyun oylarida ko`payadi va yillik oqimning 53% ini o`tkazadi. Eng kam suv sarfi qishga — dekabr-fevral oylariga to`g`ri keladi. Chirchiq daryosining o`rtacha ko`p yillik suv, sarfi Chimmoyliq qishloqi yonida sekundiga 220 kubometr, eng ko`p. suv sarfi sekundiga 2160 kubometr (1959 yil 8 aprelda) ni tashkil etadi. Eng kam suv sarfi esa sekundiga 22 m3 (1956 yid. 23 fevralda). Chirchiq daryosining o`rtacha loyqaligi torli qismida har bir kubometr suvida 260 g bo`lsa, quyi qismida 520 g yyetadi. Chirchiq daryosi (quyi qismidan tashqari) yoppasiga muzlamaydi, lekin

tovush hodisasi sodir bo`lib, 8 kundan 56 kungacha davom etishi mumkin. Ohangaron — Sirdaryoning Chirchiq daryosidan so`ng ikkinchi yirik o`ng irmog`i bo`lib, uning uzunligi Oqtoshsoyning boshlanish joyidan. Sirdaryogacha 236 km, suv yiradigan xavzasining kattaligi 7710 kv. km. Ohangaron daryosi yuqori qismida Qurama tizmasining yonbag`ridan oqib tushuvchi buloq va jilgalarning qo`shilishidan vujudga kelgan Oqtoshsoy nomi bilan boshlanadi. So`ngra Chovlisoy, Yakkaarchasoy, Ertoshsoy, Lukentsoy, Qorabovsoy, Nishobsoy kabi irmoqlarini qo`shib oladi. Ohangaron daryosi Angren shahrigacha tor o`zanda tez oqadi, so`ngra uning o`zani kengayib, ilon izi o`zan hosil qilib oqadi. Ohangaron daryosi qor va yomg`ir suvlaridan to`yinadi. Shu sababli uning suvi bahorda, aprel-may oyida juda ko`payib, iyul-oktabr oylarida ozayib qoladi. Daryoning o`rtacha ko`p yillik suv sarfi Turk qishlog`i yonida sekundiga 22,8 kubometr, eng ko`p suv sarfi sekundiga 460 kubometr. Daryo to`lin suv davrida (aprel-mayda) yillik oqimning 51% ini oqizadi. Ohangaron daryosining suvi ko`plab sug`orishga sarflanishi tufayli yozda Sirdaryoga yyetmasdan qurib qoladi. Ohangaron daryosi uncha loyqa emas. Turk qishlog`i yonida daryo suvining o`rtacha loyqaligi xar kubometrida 0,170 kg. ga teng. O`zbekiston hududida yuqorida qayd qilingan daryolardan tashqari yana juda ko`p doimiy va vaqtincha suvi oqib turuvchi soylar mavjud. Soylar tog` va tog`oldi mintaqasida joylashib, ular umumiy havzasining maydoni jumhuriyat hududining 21,3% ini ishg`ol qiladi. Soylar ayniqsa Farg`ona vodiysida (6500 ga yaqin), Zarafshon vodiysining o`rta qismida (120 ta) ko`p. Shuningdek, soylar Qashqadaryo, Surxondaryo havzasida ham mavjud. Soylar yomg`irlardan va bahorgi erigan qor suvlaridan to`yinib, suvlari aprel (yillik oqimining 25,7% oqizadi) va may (32,4%) oylarida ko`payib, yozda suvi juda ozayib yoki qurib qoladi. Soylarda sel hodisasi tez-tez sodir bo`lib turadi. Bahorda jala yoqqanda qorlar tez erib, soy suvlari haddan tashqari ko`payib ketib, sel vujudga keladi va juda

katta zarar keltiradi. Bunday xavfli sellar ayniqsa Farg`ona vodiysida (2367 marta sel bo`lganligi qayd qilingan), Samarqand viloyatida (1278), Toshkent viloyatida (240 marta) tez-tez bo`lib turadi. Sel ko`proq yog`in jala tariqasida yog`adigan, o`simlik qoplami kam, suvda tez yuviladigan jinslar mavjud bo`lgan joylarda vujudga kelib, yo`lida uchragan hamma narsalarni buzib, yuvib, oqizib ketib, ma`lum joyga olib borib yotqizadi. 1931 yshga Farg`ona vodiysining Katron toridzn boshlanuvchi Mindonsoyda sel bo`lib, Xolmkon, Arab, Mindon, Chimion, Xongiz, Oltiariq kabi qishloqlarni buzib, oqizib ketgan. 1969 yil mart oyida Oqtog` (Samarqand viloyati) dan boshlanuvchi soyning toshishi tufayli sel vujudga kelib, xo`jalik yyerlariga qalinligi 1,5 m. keladigan loyqa olib kelib yotqizgan. Selni oldini olish uchun soylar havzasiga zinapoyasimon qilib daraxt ekish, vodiysida hovuzlar, kichik suv omborlari barpo etish kerak. Daryolarning xo`jalik ahamiyatini va suvini toza saqlash . O`zbekiston daryolari muhim tabiiy boylik sifatida uning xalq xo`jalik taraqqiyotida juda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa iqlimi quruq, sug`orib dehqonchilikka asoslangan jumhuriyatimiz uchun daryolarning sug`orishdagi ahamiyati kattadir. Hozir O`zbekistonda 4,2 mln. gektar yyerni sug`orish va sho`rini yuvish uchun daryolardan yiliga 53—55 km3 suv olinmoqda. Qishloq xo`jalik uchun olinayotgan 53—55 km3 suvning 80% yyerlarni sug`orishga sarflasa, qolgan 20% tuproq sho`rini yuvishga sarflanmoqda. Jumhuriyatimizda sug`orishga olingan suvning 25—30% zovur drenaj orqali, ba`zi joylarda (Farg`ona, Surxondaryo vodiy adrida, Samarqand botig`ida va boshqalar) tabiiy holda sizib qaytarma suvlar sifatida zaharli kimyoviy moddalar va mineral o`g`itlar bilan ifloslanib tabiiy havzalarga qo`shiladi yoki sug`oriladigan mintaqadan tashqariga chiqarib tashlanadi. Jumhuriyat daryo suvlaridan oqilona foydalanish maqsadida 156 ming km uzunlikda kanal qurilgan bo`lib, uning 22 ming km, uzunlikdagi qismi xo`jaliklararo, qolgan 134 ming km uzunlikdagi qismi

xo`jaliklar ichidagi kanallarga to`g`ri keladi. O`zbekistondagi eng muhim kanallar haqidagi ma`lumotlar ilovadagi 5 jadvalda berilgan. O`zbekiston daryolarining yana sanoat tarmoqlarini, maishiy-kommunal xo`jalikni suv bilan ta`minlashdagi ahamiyati katta. Hozir jumhuriyat sanoat tarmoqlari, maishiy-kommunal xo`jaligi va boshqa sohalarni suvga bo`lgan ehtiyojlarini qondirish uchun daryolardan yiliga 7,5—8,0 km3 suv olmoqdalar. O`sha suvning 15% sarflansa, kolgan 85% ifloslangan yoki qisman tozalangan holda tabiiy havzalarga qaytib qo`shilmoqda. O`zbekiston daryolarining energetik ahamiyati ham katta bo`lib, umumiy poteno`ial gidroenergoresursi 8,76 mln. kVt ga teng. Shuning 0,6 mln. kVt qismi Surxondaryo, 1,8 mln. kVt qismi Chirchiq (Chirchiq daryosining umumiy poteno`ial gidroenergoresursi 2,30 mln. kVt bo`lib, qolgan 0,50 mln. kVt Qirg`iziston hududidadir), 0,7 mln. kVt qismi Zarafshon (Zarafshonning qolgan 2,0 mln. kVt Tojikiston hududida) 0,4 mln. kVt qismi Sirdaryo (qolgan 4,5 mln kVt boshqa jumhuriyatlar hududida), qolgani jumhuriyatimiz boshqa daryolari zimmasiga to`g`ri keladi. O`zbekiston gidroenergoresurslaridan bir qancha GESlar qurib foydalanilmoqda. Bularning eng muhimlari Chirchiq daryosida kurilgan 19 GES (eng kattasi Chorbor GES), Sirdaryoda Farhod GES va boshqalar. Hozircha O`zbekiston daryolarida qurilgan GESlar ishlab chiqarayotgan energiya jumhuriyat daryolarining umumiy gidroenergoresurslarining faqat 3,2% tashkil etadi xolos. O`zbekiston daryolarining yana baliq ovlashda, rekrao`ion maqsadda, qisman bo`lsada kema qatnovida ham ahamiyati bor. So`nggi vaqtlarda jumhuriyatimizdagi sug`oriladigan yyerlarning meliorativ holatini yaxshilash tufayli zovur-drenaj suvlari miqdorini ko`payishi, zavod- fabrikalardan, kommunal xo`jalikdan, transport va sog`lomlashtirish tashkilotlaridan va boshqa korxonalardan chiqayotgan iflos-oqova suv miqdorini ortishi, ularning daryolarga oqizilishi tufayli daryo suvining tabiiy holati buzilib, ifloslanib bormoqda.

Daryo suvlarining har xil ximikatlar va tuzlar bilan ifloslanishida zovur- drenaj suvlarining salmori katta. Hozir O`zbekistonda zovur-drenajlarning umumiy uzunligi 60 ming km. bo`lib, ulardan yiliga 13—14 km3 ifloslangan qaytarma suv vujudga kelmoqda. Ularning bir qismi sug`oriladigan yyerlardan tashqaridagi tabiiy chuqurliklarga chiqarib tashlansa, qolgan qismi suv havzalariga qo`shilib uni ifloslamoqda. O`zbekiston daryo suvlarining ifloslanishida zavod-fabrika, kommunal xo`jalik, transport va sog`lomlashtirish tashkilotlaridan chiqayotgan 300—350 mln. kub. metr iflos oqovalar ham sababchidir. Hozircha jumhuriyat va viloyat ixtiyoridagi 42 shaharning 29 tasidagina kanalizao`iya va tozalash inshootlari mavjud. Qolgan 13 shahardagi ishlatilgan iflos oqovalar to`g`ridan-to`g`ri suv xavzalariga tashlanmoqda, Buning ustiga jumhuriyatimizning go`zal manzarali joylarida qurilgan dam olish uylari, lagerlar va boshqa korxonalardan chikayotgan iflos suvlar markazlashgan kanalizao`iyaga ulanmaganligi, tozalovchi inshootlarning yo`kligi tufayli tabiiy havzalarga qo`shilib ketmoqda. O`zbekiston daryo suvlarining ifloslanishi oqibatida, suvning tabiiy holati buzilib, yashil suv o`tlarining, baliqlarning kamayib ketishiga, sug`oriladigan yyerlardagi ekinlarning o`sishiga va natija oqibatda kishilar salomatligiga salbiy ta`sir etmoqda. Hatto sanoatlashgan joylardan oqib o`tadigan Chirchiq, Zarafshon kabi daryo suvlari tabiiy holda ichishga yaroqsiz bo`lib qoldi. O`zbekiston daryo suv boyliklarini bundan buyon toza saklash uchun ekin dalalaridan chiqayotgan zovur-drenaj suvlarini iloji boricha tabiiy havzalarga tashlashni man etish; zovur-drenaj suvlarini yig`ib, Amudaryo va Sirdaryoga parallel magistral zovur qazib Orolga oqizishga erishish; qishloq xo`jalik zararkunandalariga qarshi biologik uslubda kurashishni joriy etish; zavod-fabrika, maishiy-kommunal va boshqa korxonalardan chiqayotgan iflos-oqova suvlarni tozalab, so`ngra suv havzalariga tashlashga erishish zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Yermakov Y.G. i dr. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 2. Ryabchikov A.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. M: Vqsshaya shkola, 1988. 3. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: Izdatelpstvo Moskovskogo Universiteta, 1988. 4. Ryabchikov A.M. Dunyo qitoalari tabiiy geografiyasi, Toshkent, 1968. 5. Vlasova T.M. Fizicheskaya geografiya materikov i okeanov. Tom I-II, M: Prosveo‘yeniye, 1976. 6. Vlasova T.M. Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi. I-II tom.Toshkent, 1985. 7. Leontpev O.K. Fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M: 1982. Ensiklopeditseskiy slovarp geograficheskix terminov. M.1968. 8. http://ziyonet.uz

Похожие

O`zbekiston ichki suvlari

Yevropaning iqlimi va ichki suvlari

Osiyoning iqlimi va ichki suvlari

O`zbekiston tuproqlari

Markaziy osiyo hududining iqlimi va ichki suvlari