Atlantika okeani Shimoliy muz okeani iqlimi va suvlari - География - Рефераты

Atlantika okeani Shimoliy muz okeani iqlimi va suvlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Atlantika okeani Shimoliy muz okeani i qlimi va suvlari Reja: 1. Atlantika okeani 2. Iqlimi va suvlari 3. Shimoliy muz okeani

Okeanlar orasida kattaligi jaxatidan ikkinchi o‘rinda turadi. Xuddi Tinch okeani kabi subarktika kengliklaridan to Antarktidagacha davom etadi. Uzunligi jixatidan unga yaqin tursa, kengligiga ko‘ra farq qiladi. Uning juda umumiy va tashqi xususiyatlari tabiiy geografiya uchun muxim axamiyatga ega. Atlantika okeanida shelf maydoni Yevropa va Shimoliy Amerika qirg‘oqlarida shimoliy yarim sharda katta maydonni band etadi. Yuqori kengliklarda relefning relikt muzlik shakllari keng tarqalgan. Chunki turtlamchi davrda shelfning katta qismini materik muzliklari egallab turgan. Bundan tashqari relekt relef elementlaridan shelfda suv ostidagi daryo vodiylaridir. Shunday relf shakllari Atlantika okeanining xamma shelfli rayonlarida uchraydi. Xuddi shunday joylarda kontinental relikt yotqizmalar ham keng tarqalgan. Afrika va Janubiy Amerika qirg‘oqlarida shelf maydoni juda kuchli, lekin Janubiy Amerikaning janubida suv osti sozliklari maydoni yana xam kattalashadi. (Patagani) shelflarida. Xozirgi zamon relf shakllaridan eng ko‘p tarqalgani suv ko‘tarilishi oqimlari ta‘sirida yuzaga kelgan qum gryadalaridir. Bunday joylar Shimoliy dengiz shelfida, La-Mansh bug‘ozida xamda Shimoliy va Janubiy Amerika shelflarida mavjud. Ekvatorial tropik suvlarda, ayniqsa Karib dengizida, Begam orollari atrofida, Janubiy Amerika qirg‘oq bo‘ylarida turli-tuman karol relflari (marshonlari) keng tarqalgan. Atlantika okeanidagi materik yon bag‘ri ko‘pchilik rayonlarida tik tushib boradi. Xamma yerda suvosti daralari bor. Ayrim joylardagina materik yon bag‘rida chekka platonlar bo‘lib, yon bag‘r relefini murakkablashtiradi. Eng muximlari Bleyk, San-Paul, Follend platonlari (Amerika materik qirg‘oqlarida), Yevropa subkontinenti chekkalarida Porkupayn va Gabon platolari bor. Materik suvosti chekka qismining o‘ziga xos elementlaridan Farer-Islandiyadan boshlanib, Shimoliy dengizga tomon davom etgan. Shu regionda Rokal deb ataladigan balandlik ham bor. Bular Yevropa subkontinentining chekka qismini suvosti bukilgan yerlaridir.

Suvosti chekka qismining 1,3 qism maydonining materik yon bag‘rining etagi tashkil qiladi. Bu katta qismda qiya akumulyatsiya tekislik bo‘lib, 3-4 km chuqurlikda yotadi. Mana shu yer qobig‘ining chuqur cho‘kmalari okean lojasidan ajratib turadi. Materik yon bag‘ri etagining ba‘zi bir rayonlarida Gudzon, Amazonka, Rona, Neger, Kongoning suv osti daralari davom etadi. Loyqalangan oqimlarni yuzaga keltiradi. SHimoliy Amerikaning materik yon bag‘ri etaklarida shunday oqimlardan yuzaga kelgan o‘ziga xos akumulyativ relef shakllari bor. Bular cho‘kindi tizmalar deb ataladigan Nyufaundlond, Bleyk-Bagam va boshqalardir. Materik chekka qismning suv osti geologiyasi boshqa qismlarga qaraganda yaxshi o‘rganilgan. Minglab parmalash ishlari bajarilgan. Ayniqsa Meksika qo‘ltig‘i, Shimoliy dengiz shelflarida neft va gaz olish maqsadida. Atlantika okeanida o‘tkinchi zona uchta oblast shaklida ko‘zga tashlanadi. Bular Karib, O‘rta dengiz va Janubiy Sandvich dengizidir. Karib oblastiga shu nomli dengiz. Meksika qo‘ltig‘ining chuqur qismi, orollar yoyi va chuqur cho‘kmalar qaraydi. Uning tarkibida qo‘yidagi orollar yoyi mavjud. Kuba, Kayman-Serra, Maestra, Yamayka-Janubiy Ganti, kichik Antilning tashqi va ichki yoylari kiradi. Bundan tashqari Karib dengizidan Nikaragua suv osti balandligi, Beata va Aves tizmalari ham qaraydi. Kichik Antil yoyi – xozirgi zamon orollar yoyidan iborat bo‘lib, uchta xarakatdagi vulkanlari bor. Masalan: Mon-Pele va boshqalar. Ulardan andezit, bazalit maxsulotlari chiqadi. Karib dengizi Podvetrenniy orollari yoyi va Karib Andlaridan tashkil topgan. Orollar yoyi va suv osti tizmalari Karib dengizi xavzasini bir qancha katlovinalarga bo‘lib yuborgan. Eng chuquri Venesuella bo‘lib, 5420 metrchuqurlikka ega. Karib o‘tkinchi oblasti 2 ta chuqur cho‘kmadan Kayman va Puerto-Rikodan iborat. Puerto-Rika cho‘kmasi Atlantika okeanidagi eng chuqur yer bo‘lib, 8335 metrga yetadi.

S himoliy muz okeani Bu okean okeanlar orasida eng kichigi bo‘lib, uning maydoni 14,75 mln km 2 , dunyo okeanining 4% dan ortig‘ini tashkil qiladi. O‘rtacha chuqurligi 1225,metr, maksimal chuqurligi 5527 metr. Shimoliy muz okeani eng sayoz okean. Ba‘zan uni Atlantika okeanining dengizlaridan biri ham deb qarashadi. Bunga uning chuqurligini taqsimlanishi, Batigrafik egri chizig‘i, O‘rta dengiz va Karib dengizlarining batigrafik egri chizig‘iga o‘xshashligi sabab bo‘ladi. Biroq o‘ziga xos idrilogik rejimi, suv massasidagi suv qalinligini aniq bo‘linganligi, maydonini kattaligi okeanlarga xos tomonlaridir. Taqqoslash uchun misol keltiradigan bo‘lsak, eng katta Filippin dengizi bu okeandan deyarli 3 marta kichik. Hech bir dengizda o‘rtaliq okean tizmasi yo‘q. Shimoliy muz okeanida bu tizmani bo‘lishi ham uni boshqa okeanlarga yaqinlashtiradi. SHimoliy muz okeani ostining o‘ziga xos relef tuzilishi dastlab shelfning keng rivojlanganligida, materikning suv osti chekka qismlarini katta maydonlarini egallab turishida ko‘rinadi. 40 % ga yaqin maydonini chuqurligi 200 metrdan kam. Shelf esa Shimoliy muz okeanining 50,3 % ini egallaydi. Okean orografik jixatdan bir xil ems. Bu yerda dastlab Arktika xavzasi ajratib turadi. U shimoliy qutb atrofidagi keng ekvatorialni egallaydi. Bareng dengizining materik yon bag‘ri va 80 0 parallni Shnitsberget va Grenlandiya qismi Shimoliy muz okeanining ikkinchi yirik elementi Shimoliy Yevropa xavzasidan ajralgan. Okeanga Kanada arxipelagi, Gudzan qo‘ltig‘i va Baffin dengizi ekvatoriyasi ham qaraydi. Uni bitta nomi bilan okeanning Kanada xavzasi ham deb yuritiladi. Kanada xavzasining katta qismi shu nomdagi arxipelog yuzlaridan iborat. Bug‘ozlar ostini relefi relikt muzlik relef mansub bo‘lib, bug‘ozlarni chuqurligi 500 metrdan oshadi. Kanada arxipelogi orollarining ko‘pchiligida xozir ham muzliklar katta maydonni egallaydi.

Relefini muzlik tiplari Gudzon qultig‘ini ostini relefi uchun ham xarakterli. Bu qo‘shod Kanada bug‘ozlariga qaraganda juda sayoz. Baffin dengizi ham Kanada xavzasiga qaraydi. U ham ancha chuqur, eng chuqr joyi 24,4 metr. Dengiz yirik va chuqur kotlovinani egallab, materik yon bag‘ri ariq ifodalangan, shelf keng tarqalgan. Dengizning katta qismi 200-500 metrdan chuqur. Shelf uchun suv qoplangan muzlik ta‘sirida yuzaga kelgan relef xarakterli. SHimoliy Yevropa xavzasini ostki qismini relefini orografik asosini Shimoliy Atlantika davomi tashkil etadi. Reykyanes tizmasini davomi Islandiya rift zonasi bo‘lib, orol janubi-g‘arbdan shimoli-sharqda, so‘ngra shimolga tomon davom etadi. Bu zona vulkanizm va gidroietan jarayonlarning aktiv xarakat qilayotganligi bilan ajralib turadi. Mana shu zonani shimoliy davomi okeanda Kolbeynsey tizmasidir. Tizma 720 shimoliy kenglikda juda yirik Yan-Mayn yorig‘ini kesib o‘tadi. Bu bilan xozirgi vulkanizm va Yan-Mayn orolini shakllanishi bog‘liq. Shimolga tomon tog‘ qurilmalari tektonik yoriq ta‘sirida sharqqa bir necha yuz km siljigan. Bu tog‘ni Norveg meteorologi Xenrika Mona noli bilan Mona tizmasi deb ataladi. Tizma to 74 0 shimoliy kenglikkacha shimoli- sharqiy yo‘nalishda davom etadi. So‘ngra birdaniga meridional yo‘nalishiga o‘tib ketadi. Mana shu meridional yo‘nalishdagi tizmani Knipovich tizmasi deb ataladi. SHimoliy Yevropa xavzasi ostini tuzilishida yana bir qancha tizmalarning roli ham bor. Bular Yan-Mayn orolidn janubdagi tizmalardir. Skindinaviya yarim oroli qirg‘oqlaridan g‘arbga tomon Voring platosi cho‘zilgan. U Shimoliy Yevropa xavzasini sharqiy qismini Norvegiya dengiziga, uni ikkita katlovinaga Norvegiya va Lofoten kotlovinalarini ajratadi. Bu kotlovinalarni chuqurligi 3970 va 3717 metr. O‘rtaliq okean osti tizmasidan g‘arbda Grenlandiya kotlovinasi bor. Grenlandiya dengizining maksimal chuqurligi Shimoliy muz okeanining ham eng chuqur 5527 metrli joyi xisoblanadi. Arktika xavzasi-SHimoliy muz okeanining asosiy qismidir. Maydoniga ko‘ra Shimoliy Yevropa xavzasidan 4 marta katta Arktika xavzasining yarmidan ko‘prog‘ini shelf egallaydi. Ayniqsa Yevrosiyo qirg‘oqlari bo‘ylab shelf keng

tarqalgan. Sukayka dengizi bir qismi Shimoliy Amerika qirg‘oq bo‘yida ham davom etadi. Barets dengizi shelfi keyingi o‘n yilliklarda geologo-geomorfologik jixatdan mukammal o‘rganilgan joylardan xisoblanadi. Bu dengiz osti kaibriygacha bo‘lgan platforma, usti poleozoy va mezozoy eralarining qalin cho‘kindi jinslari bilan qoplangan. Koiaya oroli, Shnitsbergendan shimoli-sharqdagi joylari arxey- proterozoy, Novaya Zemlya qirg‘oqlari Gertsin va Kalidon yoshidagi yotqiziqlardir. Dengiz ostida bir qancha cho‘kmalar bor g‘arbida Medveje Shimolida, Frants-Viktoriya, Sv.Anna, markaziy qismida Samoylov. Yirik balandliklariga Medveje platosi Nordkin va Demidov, Markaziy plato, Perseya, Admiralteystva balandliklari. Oq dengiz osti Barets dengizining qo‘ltig‘iga o‘xshab quruqliq ichiga chuqur kirib borgan. Barets dengizi osti uchun dengiz suvi bilan qoplangan zich daryo va muzlik vodiylari xarakterli. Bundan tashqari akkumulyativ relef formalari ham bor. Kara dengizi shimoli-sharqida 50 metrgacha bo‘lgan chuqurliklar katta maydonni egallaydi. Markaziy Kara balandligi, Novozemli cho‘kmasi, Voronin cho‘kmalari dengiz osti relefini murakkablashtiradi. Arktika xavzasining materik yon bag‘ri yirik keng suv osti daralari bilan qirqilgan. SHimoliy Amerika, Grelandiya va Yevrosiyoning suv osti chekka qismlari xamma tomondan Arktika xavzasiga qarab pasayib boradi. Xavzada O‘rtaliq okean osti Gekkel tizmasi va okean lojasi bor. Gekkel tizmasi Lena vodiysidan tor cho‘kma sifatida boshlanib, genetik jixatdan Shpitsbergnning yoriqlar zonasi bilan bog‘liq. Arktika xavzasidagi boshqa yirik orografik strukturalardan Lomonosov suv osti tizmasidir. Bu tizma yaxlit tog‘ qurilmasi bo‘lib, Shimoliy Grenlandiyadan to Lantevlar dengizini materik yon bag‘rigacha, Novosibir orollari shimoligacha davom etgan. Yana bitta balandlik-Mendeleev Sharqiy Sibir dengizi shimolidan Vrangen orolidan boshlanib Kanada Arxipelagini Elsmir oroligacha boradi.

Bulardan tashqari Shpitsbergendan shimolda Yermak, Chukotka dengizi shimolida Chukotka platolari xam bor. Arktika xavzasini orografik elementlari bir qancha kotlovinalarga bo‘lib yuboradi. Yevrosiyoni suv osti chekka qismlari bilan Gekkel tizmasi orasida Nansen katlovinasi (3975 m), Gekkel tizmasi bilan Lomonosov tizmasi orasida Amundsen kotlovinasi (4485 m) joylashgan. Bu kotlovinada Shimoliy qutb ham bor. Lomonosov va Mendeleev tizmalari orasida Makarov kotlovinasi (4510 m). Maydoniga ko‘ra eng kattasi Kanada kotlovinasidir. U Mendeleev tizmasidan janubda, Chukotka tizmasidan sharqda joylashgan. Maksimal chuqurligi 3909 metrga boradi. Iqlimi va suvlari Shimoliy Muz okeani iqlim sharoiti qutb geografik kengliklarida joylashganligi bilan belgilanadi. Shunga ko‘ra Arktikli xavzaning Markaziy qismida yil bo‘yi muz qoplami saqlanadi. Juda katta muz massasining mavjudligi iqlimni yana ham sovuq bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari sayyoramizning qutb regionlari quyoshdan yetarli miqdorda issiqlik ham ola olmaydi. Qish davri 6,5 oy davom etadi. Okean ustida doimiy o‘zgarmaydigan barik maksimum tarkib topadi. Uni markazi Brenlandiya tomonida bo‘ladi. Arktika xavosining sovuq quruq xavo massalari okean o‘rab turgan materiklar orqali ichkariga mo‘‘tadil, xatto subtropik iqlim mintaqalariga kirib boradi. Xaroratni keskin pasayib ketishiga sabab bo‘ladi. Bu vaqtda okeanda pak muzliklari, qirg‘oqqa yaqin yerlarida qirg‘oq pripay muzlari xosil bo‘ladi. (Barents dengizini janubi-g‘arbiy qismini xisobga olmaganda). Yozda (iyun-sentyabr) okean ustidagi antitsiklon sharoiti tsiklon bilan almashinadi. Bu yozgi xaroratni ortishi, Arktika frontini almashishini bilan bog‘liq. Bulardan tashqari mo‘‘tadil kengliklardan va daryo suvlaridan iliq oqimning kirib kelishi muxim axamiyatga ega. Natijada muzliklar eriy boshlaydi, Shelf dengizlari muzlardan ozod bo‘ladi. Shunda ham markaziy qismdagi pak muzliklari saqlanib qoladi.

Muzlik qoplam suv yuzasini atmosfera va quyosh radiatsiyasi ta‘siridan to‘sib turadi. Shuning uchun atmosfera tsirkulyatsiyasi ta‘siri suv yuzasi tsirkulyatsiyasiga kamayadi. Bu okeanda ko‘proq gidrologik omil. Shunday qilib transarktika oqimi Chukotka Sharqiy Sibir shelfi rayonida tarkib topadi. Oqim okeanni keng polasada Shimoliy qutb atmosferalarida kesib o‘tib Grenlandiya qirg‘oqlariga tomon xarakat qiladi. Grenlandiya ustida tarkib topadigan maxalliy shamollar oqimni tezlanishiga qo‘shimcha ravishda turtki beradi. Bu oqim mexanizmi suzib turuvchi muzliklarni Shimoliy Yevropa xavzasiga tomon umumiy oqim yo‘nalishini ta‘minlaydi. Alyaska va Transarktika oqimlari orasida Bofort dengizi doirasida suvning maxlliy aylanma xarakati yuzaga keladi. Ana shunga o‘xshash aylanma xarakat Severnoy Zemlya orollaridan sharqroqda shakllanadi. Bunday aylanma xarakatlarni shakllanishiga qirg‘oq chizig‘ini, suv osti relefini tuzilish muxim rol o‘ynaydi. Maxalliy suvning aylanma xarakati (soat strelkasiga qarshi) Kara dengizida Sharqiy Novozeml va Yamal oqimlari atrofida ko‘rinadi. Barents dengizidagi murakkab oqim sistemasi Shimoliy Atlantika oqimi va uning tarmoqlari bilan bog‘liq. Shimoliy Atlantika oqimi Farer Islandiya busag‘asidan o‘tgandan keyin Norvegiya qirg‘oqlari bo‘ylab xarakat qiladi, Norvegiya oqimi nomi bilan to 14 0 li uzoqlikkacha davom etadi. So‘ngra tarmoqlanib, g‘arbiy Shpitsbergen va Nordkat oqimi nomlari bilan yuritiladi. Nordkat oqimi Kola yarim oroli qirg‘oqlari yaqinida Murmansk oqimi nomi bilan Barents dengizi janubini kesib o‘tadi, Kara dengiziga kirib boradi. Mana shu iliq oqimlar soatiga 25 sm dan ko‘proq tezlikda xarakat qiladi. Xavzaning Grenlandiya qismida asosiy tsirkulyatsiya zvenosi bo‘lib, Sharqiy Grenlandiya oqimi xisoblanadi. Bu sovuq oqim katta kuchga va yuqori tezlikka ega. U Grenlandiyani janubdan aylanib o‘tib Baforin dengiziga G‘arbiy Grenlandiya oqimi tarzida kirib boradi. Bu oqim Kanada arxipelogi bug‘ozlari orqali o‘tib kelayotgan oqim bilan qo‘shilib sovuq Kanada oqimini yuzaga keltiradi, tezligi soatiga 10-25 smga yetadi.

Shimoliy muz okeanida bir qancha suv massalari mavjud. Dastlab yuza qatlam massalari bo‘lib, xarorati past (noldan past), sho‘rligi kamroq. Sho‘rligini kamligiga, daryolar keltirilgan suvlar, erigan muz suvlari va parlanishni nixoyatda ozligi sabab bo‘ladi. Yuza qatlam ostidagi suv massasi. Bu undan ham sovuqroq to – 1,8 0 , lekin sho‘rligi biroz yuqori 34,3% 0 ga dengizini g‘arbida 2-2,5 metrdan ba‘zan 4 metrdan oshmaydi. Chukotka dengizida kuzda dovullar vaqtida to‘lqinning balandligi 7 metrgacha boradi. Kanada xavzasida yozda Baffin dengizida janubi-sharqiy shamollar bilan bog‘liq to‘lqinlar paydo bo‘ladi. Shamollarni tezligi iyul-avgust oylarida soatiga 20-30 metrga boradi. Shimoliy Yevropa xavzasida qishda g‘arbiy, janubi-g‘arbiy, yozda shimoliy, shimoli-sharqiy shamollar bilan bog‘liq xolda dovul to‘lqinlari yuzaga keladi. Norvegiya dengizida 10-12 metrga yetadi.

Похожие

Tinch okeani hayoti

Hind va Shimoliy muz okeanlari

Jahon tabiiy geografiyasi

Yevropaning iqlimi va ichki suvlari

Osiyoning iqlimi va ichki suvlari