Orol va orolbo'yini tabiiy geografik rayonlashtirishda muhim manba - География - Рефераты

Orol va orolbo'yini tabiiy geografik rayonlashtirishda muhim manba

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

45.828125 KB

Orol va orolbo`yini tabiiy geografik rayonlashtirishda muhim manba Orol va Orolbo`yi hozirgi kunda ko`plab olimlar va jamoatchilik e`tiborini tortib kelayotgan hududlar sirasiga kiradi. Bunga sabab Orol dengizining suv sathi yil sayin pasayib borayotganligidir. Ma`lumki, XX asrning 60-yillaridan boshlab O`rta Osiyo va Janubiy Qozog`istonda yangi yerlarning o`zlashtirilishi oqibatida Amudaryo va Sirdaryo Orol dengiziga yildan-yilga kam suv keltira boshladi. Shu sababli dengiz chekinib, bu yerda o`ziga xos yangi landshaftlar vujudga keldi. Natijada turli taksonomik qiymatdagi tabiiy geografik komplekslarning ham chegaralari va maydonlari o`zgardi. Shu munosabat bilan O`zbekistonning tekislik qismidagi, ayniqsa, Orol atrofidagi tabiiy geografik rayonlar va okruglarning chegaralarini qayta ko`rib chiqishga va mavjud rayonlashtirish sxemalariga o`zgartirishlar kiritishga to`g`ri keladi. Bu, o`z navbatida, oldingi bajarilgan rayonlashtirish sxemalarini ma`lum miqdorda tahlil qilishga undaydi. Quyida R.I.Abolinning “O`rta Osiyoni tabiiy tarixiy rayonlashtirish asoslari”nomli asari haqida ayrim mulohazalarimizni bildirmoqchimiz. Chunki, bu asar ko`pam o`quvchi qo`liga yetib bormayapti, shu bilan birga O`rta Osiyoni tabiiy geografik rayonlashtirish masalalarida noyob manba bo`lib qolmoqda. Muallifning yozishiga qaraganda, ushbu asar 1925 yildayoq tayyorlangan edi. Ammo uning nashr qilinishi biroz cho`zilib, 1929 yildagina amalga oshirildi. Shu sababli, R.I.Abolinning 1926, 1927, 1928 yillardagi Balxash, Issiqko`l, Tyanshan sirtlari, Qirg`iz Olatovi, Chotqol, Farg`ona tizmalariga Farg`ona vodiysi va Ohangaron havzasining yuqori oqimlariga hamda Mirzacho`lga qilingan marshrutlarida to`plangan ma`lumotlar ham hisobga olingan. O`rta Osiyo deganda, R.I.Abolin 480 shimoliy kenglikdan janubdagi Eron, Afg`oniston va Xitoy davlat chegaralarigacha bo`lgan hududlarni tushungan. Ana shu katta hududning tabiiy geografik jihatdan ichki tafovutlarini aniqlashda,

R.I.Abolingacha ikki xil, ya`ni regional (B.A.Fedchenko va boshqalar) va zonal (N.A.Seversov, A.N.Krasnov, YE.P.Korovin va boshqalar) yondashish hollari mavjud edi. Bunda regional prinsip tarafdorlari, odatda, uchta provinsiya: 1) Orol-Kaspiy cho`l provinsiyasi, 2) Turkiston tog`lik provinsiyasi va 3) Pomir-Tibet baland tog` provinsiyasini ajratish bilan kifoyalanganlar. Rayonlashtirishda zonal prinsip esa tadqiqotchilar tomonidan ko`proq tog`li hududlar yoki uncha katta bo`lmagan hududlarda qo`llanilgan. Tabiiy sharoitdagi ichki tafovutlarni keltirib chiqaruvchi asosiy omil deb, R.I.Abolin relyefdan so`ng iqlimni hisoblagan. Uning ham hamma elementlarini emas, balki havo harorati bilan atmosfera yog`inlarinigina asos qilib olgan. Uning fikricha, O`rta Osiyoning shimoliy hududlari bilan janubidagi havo haroratidagi farqlar sezilarlidir. Bu farqlar ayniqsa fevral oyida kuchayib 16,70 S ga yetadi. Yoz oylarida esa farq 7-80 atrofida bo`ladi. Demak, yoz oylarida havoning o`rtacha harorati shimoldan janubga tomon har bir gradus kenglikka 0,7-0,80 ortib boradi. Bu holatni muallif O`rta Osiyoni rayonlashtirishda albatta inobatga olish zarur, deb hisoblaydi. Demak, joyning geografik kengligi havo haroratiga kuchli ta`sir etadigan omil hisoblanadi. Bu jihatdan ikkinchi omil joyning mutlaq balandligidir. R.I.Abolin bu ikki omildan tashqari yana bir qator omillar ahamiyatli ekanligini hisobga olgan. Masalan, relyef, ekspozitsiya, vodiylarning yo`nalishi va h.k. R.I.Abolin o`zining ushbu asarida O`rta Osiyoni bir qator issiqlik mintaqalariga va tabiiy tarixiy okruglarga bo`lgani ma`lum. Bunda tabiiy va madaniy lardshaftlarning ko`rinishi, tashqi qiyofasi ko`p jihatdan namlik taqsimlanishiga bog`liqligini R.I.Abolin to`la his etgan. Namlik taqsimlanishi esa havo haroratiga, relyefga, tuproq va o`simlik qoplamiga bog`liq. Ammo ularning geografik tarqalishida hal qiluvchi omil iqlim omilidir. Uning asosiy elementlari esa issiqlik va namlikdir. Bulardan havo harorati kenglik va balandlik mintaqalaridagi tabiiy sharoitga, qancha yog`in tushishidan qat`iy nazar kuchli ta`sir ko`rsatadi. Buni inobatga olgan R.I.Abolin O`rta Osiyo hududida shimoldan janubga tomon 8 ta

issiqlik mintaqalarini ajratadi. Bular: Eng issiq mintaqa (yozgi o`rtacha havo harorati 310 ga yetadi); Issiq mintaqa (yozgi o`rtacha havo harorati 22-250); Juda iliq mintaqa (yozgi o`rtacha havo harorati 17-220); Iliq mintaqa (yozgi o`rtacha havo harorati 15- 170); Iliq mo`tadil mintaqa (yozgi o`rtacha havo harorati 10-150); Sovuq mo`tadil mintaqa (yozgi o`rtacha havo harorati 5-100); Sovuq mintaqa (yozgi o`rtacha havo harorati 0-50); Juda sovuq mintaqa (nafaqat yozda, balki yozning eng issiq oyi iyulda ham 00 dan past). Ushbu mintaqalarni aniqlashda asosan yozgi 3 oy maboynida havo haroratining shimoldan janubga, tog`larda esa pastdan yuqoriga o`zgarib borishi inobatga olingan. Ammo R.I.Abolin u yoki bu mintaqaning ichida landshaftlar doimo bir xil emasligini yaxshi bilgan va tabiiy landshaftlarning tashqi qiyofasini aniqlashda namlikning va, ayniqsa atmosfera yog`inlarining yil davomida qanday taqsimlanganligining ahamiyati katta ekanligini yaxshi tushingan. Bu omilning tuproq hosil bo`lish sharoitiga, o`simliklarning tavsiflariga, qolaversa, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining xarakteriga katta ta`sir etishini sezgan. Shu bilan birga, atmosfera yog`inlarining yog`ish muddatlari issiqlik mintaqalari bilan ko`p yoki umuman bog`liq emasligi, aksincha, ma`lum geografik rayonlarga bog`liqligi aniqlangan. Bularning hammasi R.I.Abolinga O`rta Osiyo hududida 6 ta tabiiy tarixiy okrugni ajratishga asos bo`lgan. Bular: Turkiston, Orol, Chu, Balxash, Markaziy Tyanshan, Pomir okruglaridir. Muallifning yozishicha, ushbu okruglarning har birida atmosfera yog`inlari yil fasllari bo`ylab o`ziga xos taqsimlangandir. Bunda kuzatiladigan qonuniyat haqida ikkilanishga o`rin yo`q. Ushbu maqolada bizni ko`proq qiziqtirgan Orol okrugining qisqacha tavsifi bilan kifoyalanamiz. Okrugning markazida Orol dengizi joylashgan bo`lib, shimoliy chegarasi Kaspiy dengizi sohilida, Emba daryosining quyilish yeridan boshlanib, avval Emba vodiysi bo`ylab, Cho`chqako`l platosining janubiy etaklariga, undan Chelkar temiryo`l stansiyasigacha, so`ngra Tentaksor va Chelkar-Tengiz ko`llari orasi bo`ylab, Mo`yinqumning Sarisuv daryosiga taqalgan yerigacha boradi. Bu yerdan Sarisuv vodiysi bo`ylab biroz janubga tushib Chiili temiryo`l stansiyasidan quyiroqda Sirdaryoni kesib o`tadi. So`ngra shimoli-g`arbiy Qizilqum bo`ylab janubi-g`arbga

tomon to Mang`it shahri yaqinigacha boradi. U yerdan g`arbga Ustyurtning janubiy etaklari orqali Qorabo`g`ozgo`l qo`ltig`iga chiqadi. Mazkur chegara ichidagi Orol okrugi tabiiy sharoiti bir-biridan farqlanadigan bir qator o`ziga xos tabiiy hududlarni, jumladan Mang`ishloq yarim oroli, Ustyurt, Qizilqumning shimoliy qismi, Katta va Kichik Bo`rsiq qumlari va Orolbo`yi Qoraqumlari, Sirdaryo va Amudaryo deltalari kabilarni o`z ichiga oladi. Ammo butun okrugga tavsifli bo`lgan xususiyat bu atmosfera yog`inlarining nihoyatda kamligidir. Bu yerda hammasi bo`lib o`rtacha yillik yog`in miqdori 100- 120 mm atrofida bo`ladi. Bu miqdor yil davomida janubroqda joylashgan Turkiston okrugidagiga nisbatan bir tekis taqsimlangan. Masalan, ushbu okrugda yozgi yog`inlar miqdori yillik yog`in miqdorining 5-6 foizini tashkil etsa, Orol okrugida esa bu ko`rsatkich 12-13 foizdan shimolda 26-27 foizgacha boradi. Orol okrugi ikkita iqlim mintaqasi bilan tavsiflanadi. Shimoliy hududlari ko`proq issiq mintaqaga, janubiy qismlari esa juda issiq mintaqaga to`g`ri keladi. Muallifning yozishiga ko`ra, atmosfera yog`inlarining nihoyatda kamligi va bahor oylarida tuproqning juda kam namlanishi butun okrug hududida bahorgi (efemer) o`simliklarni sust rivojlanganligini ko`rsatadi. Yozgi yog`in miqdorining biroz ortishi shunday sharoitni yuzaga keltiradiki, ko`p yillik buta va yarimbuta o`simliklarining gurkirab o`sishiga va butun yoz davomida hamda kuzning katta qismida vegetatsiyada bo`lishiga imkoniyat yaratiladi. Shu sababli ham katta hududlarda landshaft tashkil qiluvchi asosiy o`simlik oq shuvoq hisoblanadi. Ko`pincha u bilan birga boyalich, biyurgun va boshqa sho`ra o`simliklari o`sadi. Orol okrugining ichki ayrim tabiiy tafovutlari asosida uchta tabiiy geografik rayon ajratilishi mumkin. Bular: Ustyurt, Chimboy, Kazalinsk rayonlaridir. R.I.Abolin o`z asarining xulosa qismida har bir ajratilgan okruglarning eng asosiy xususiyatlarigina belgilanganligini ta`kidlab, ularni keyinchalik rayonlarga, rayonlarni esa o`z navbatida mintaqalarga, so`ngra gidrotermik uchastkalarga bo`lish mumkinligini yozadi. Uning fikricha, har bir gidrotermik uchastka doirasida, keyinchalik to`plangan ma`lumotlar asosida o`simlik assotsiatsiyalari ajratish

mumkin. O`simlik assotsiatsiyalari esa muayyan tabiiy geografik sharoitni aks ettiradi va shunga bog`liq holda ma`lum xo`jalik ahamiyatiga ega bo`ladi. Shunday qilib, R.I.Abolinning “O`rta Osiyoni tabiiy tarixiy rayonlashtirish asoslari” asari tabiiy geografiyaning taraqqiyotiga, regional yondashishlarning shakllanishida asos bo`ldi. Ushbu asarda keltirilgan iqlim va xususan atmosfera yog`inlariga oid miqdor ko`rsatkichlarini eng yangi ma`lumotlar asosida tahlil qilib ko`rish okrugdan kichikroq tabiiy geografik birliklarni aniqlashda asos bo`lishi mumkin, deb hisoblaymiz.

Adabiyotlar: 1. Abolin R.I. Osnovi yestestvennoistoricheskogo rayonirovaniya Sovetskoy Sredney Azii.// Trudi SAGU, ser XIIa, Geografiya, vip.2, -Tashkent, 1929. 2. Korovin YE.P. Yestestvennoistoricheskoye rayonirovaniye Sredney Azii s tochki zreniya geobotaniki. // Nauchn. sessiya AN UzSSR, 9-14 iyunya 1947 g. -Tashkent, 1947. 3. www.arxiv.uz

Похожие

Orol dengizining dastlabki tabiiy geografik tahlili

Orol dengizining tarixiy geografik nomlari

Tabiiy geografik rayonlashtirish

Tabiiy geografik tadqiqotlar

Tabiiy geografik jarayonlar