Orol dengizining tarixiy geografik nomlari - География - Рефераты

Orol dengizining tarixiy geografik nomlari

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

37.5078125 KB

Orol dengizining tarixiy geografik nomlari XX asrning 60- yillarigacha Orol dengizining suv sathi, maydoni va boshqa gidrografik xususiyatlari ancha muhim bo`lgan, chunki uni Amudaryo va Sirdaryo uzliksiz suv bilan ta`minlab turgan. Ammo 1960 yildan boshlab, dengizning suv sathi tez pasaya boshladi va 10 yil davomida 2,0 m ga, keyingi ikki o`n yillikda esa 5,7 va 7,2 m ga pasayib qoldi. Suv hajmi ham shunga mos holda 1093 km3 dan 330 km3 ga, ya`ni uch martadan ko`p qisqarib ketdi. 1995 yilga kelib, keyingi 35 yil ichida dengiz suvining sathi 17 m pasayib ketganligi ma`lum bo`ldi. Natijada dengiz dastlab ikkiga, “Katta” va “Kichik” dengizlarga bo`linib ketdi. 1999 yilda esa Kichik dengizning suv sathi 2,5 m ga pasaygan bo`lsa, Katta dengizning suv sathi esa 34 m belgiga yetdi (Chub, 2000). Hozirgi kunda dengizning 3 qismga bo`linganligi ma`lum. Ko`pchilik gidrolog va geograf tadqiqotchilarning fikriga ko`ra, Orol dengizi sathining bunday o`zgarib ketishining asosiy sababi Amudaryo va Sirdaryo suvlarining antropogen omil ta`sirida dengizga yetib borishining kamayganligi tufayli, dengizda suv muvozanatining buzilishi, ya`ni dengizga suvning kirib kelishiga nisbatan chiqib ketishi (bug`lanish) ning oshib ketganligidir. Shunday qilib, Yer yuzasidagi eng katta ko`llardan biri bo`lgan Orol, keyingi 40 yil ichida, ya`ni bir avlod ko`z o`ngida, jadal quriy boshladi va o`zining noyob ekologik va geografik xususiyatlarini yo`qotib qo`ydi. Orol dengizi va uning yon-atroflari ekologik tanazzulga yuz tutdi. Hozirgi kunda global ekologik muammoga aylanib ulgirgan Orol dengizi qadimgi davrlarda ham sayyoh geograflarni qiziqtirib kelgan. Orol va Orolbo`yi bugungi kunda ko`plab ilmiy ishlarning tadqiqot obyektiga aylanmoqda. Bu yerdagi ekologik o`zgarishlar o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. O`tgan davrlardagi mualliflarni qiziqtirgan Orol dengizi kelajakda ham qiziqtirishi tabiiydir. Shuni inobatga olib, ushbu maqolada Orol dengizi tarixda qanday nomlar bilan atalganligiga to`htalib o`tamiz. Orol tarixini o`rganish vaqtida turli manba va adabiyotlarda uning turlicha nom bilan atalganligini uchratish mumkin. Orolning turli davrlarda qanday atalganligi va qachondan Orol dengizi deb aytilayotganligi ko`pchilikni qiziqtirishi tabiiy.

Antik davr manbalarida Orol dengizi haqida ma`lumotlar deyarli yo`q. Shunga qaramay yunon olimi Ptolemey (II asr) va Ammian Marsellin (IV asr) asarlarida “Oks” ko`li yoki botqoqligi deb aytganligini uchratish mumkin. Lekin Oks ko`lining Orol yoki Sariqamish botig`i ekanligi aytib o`tilmagan. Xitoy solnomalarida Orol dengizi “Shimoliy dengiz” deb atalgan. Ularda alanlar va turklar o`lkasida daryolar tog`lardan shimolga oqishi hamda qandaydir Shimoliy dengizga quyilishi aytilgan. Arablarning O`rta Osiyoga kelishi (VIII asr) bilan Orol dengizi o`rni, tabiati va unga quyiluvchi daryolar haqida ko`plab batafsil ma`lumotlar yig`ilgan. Arab geografi Ibn Hurdodbeh (IX asr) “Masofalar va mamlakatlar kitobi” da Amudaryo va Sirdaryo “Qurdor ko`li” ga quyilishini yozgan. X asrlarda yashab o`tgan Ibn Rusta va uning zamondoshi Al Mas`udiy asarlarida esa Orol dengizi “Jurjoniya ko`li” deb olinadi. Ular Jurjoniya ko`liga ikkita yirik daryo Jayhun (Amudaryo) va Shosh (Sirdaryo) daryolari quyilishini, uning qirg`oqlari yaqinida Jurjoniya (Gurganj, Ko`hna Urganch) shahri joylashganligini yozib qoldirishgan. X-XI asrda yashab ijod etgan vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy asarlarida keltirilgan ma`lumotlarda, qadimda Amudaryo Qoraqum orqali Kaspiy dengiziga oqqanligi va so`ng u shimolga burilib, Kiz dengizi (Sariqamish botig`i) tomonga, bir qismi “Xorazm dengizi” (Orol dengizi) tomonga oqqanligi e`tirof etiladi. Muallifi noma`lum bo`lgan “Xudud al olam” (983 yil) asarida Orol dengizi Xorazm ko`li deb, unga Jayhun va Xasart daryolari quyilishi aytib o`tilgan. Orol dengizini Xorazm ko`li nomi bilan atalganligini Istahriy (961 yil), Kazviniy (1339 yil), Hofizi Abru (1417 yil) asarlarida ham uchratish mumkin. XII asr boshlarida Bakron o`zining “Jahonnoma” asarida Orol dengizini Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan Jand shahri nomiga bog`lab “Jand ko`li” deb ataganligi ham ma`lum. XVI asr oxiri va XVII asr boshlarida yaratilgan “Kniga Bolshomu Cherteju” kitobida Orol dengizi “Ko`k dengiz”nomi bilan atalgan va uning geografik o`rni ko`rsatilgan. XVII asrda yashagan Xiva honi Abulg`ozi Amudaryoning 1573 yilda “Sir dengizi”ga oqqanligini yozgan. Shu bilan birga uning ishlarida Orol nomini ham uchratish mumkin.

Demak, Orol dengizining hozirgi nomi XVII asrda ma`lum bo`ldi. Dengizning “Orol” deb nomlanishiga bir qancha izohlar mavjud. 1. Unda ko`pgina orollar mavjudligi; 2. Qo`ng`ir va kulrang qumli tekisliklar orasida havorang suvli dengiz orolga o`hshab ajralib turishi; 3. Ko`pchilik daryolar deltalarida ko`plab orollarni xosil qiladi. Amudaryoning bir qancha oqimlarining dengizga quyilish joyini kishilar oldindan Orol deb, uning aholisini orolliklar deb atashgan. O`sha joy nomidan ko`l Orol nomini olgan. Ko`p hollarda ko`l va dengizlar uning yaqinidagi shahar va viloyatlar nomini olganligi ham ma`lum. Orol dengizi ham bundan mustasno emas. Adabiyotlarda ushbu noyob suv havzasining turli davrlarda va turli mualliflarda 10 dan ortiq nomlar bilan atalganligini uchratish mumkin. Jumladan, Qurdor ko`li, Jurjoniya ko`li, Jand ko`li, Xorazm ko`li, Oks ko`li, Sir dengizi, Ko`k dengiz, Shimoliy dengiz, Antioh dengizi, Achchiq dengiz, SHo`r dengiz, Dengiz va boshqalar.

Adabiyotlar: 1.Murzayev E.M. Slovo na karte. M., 2001. st. 225. 2. Chub V.YE. Izmeneniye klimata i yego vliyaniye na prirodno- resursniy potensial Respubliki Uzbekistan. T., 2000. 3.www.ziyonet.uz

Похожие

Orol dengizining dastlabki tabiiy geografik tahlili

Orol dengizining ekologik ahvoli

Orol va orolbo'yini tabiiy geografik rayonlashtirishda muhim manba

Kartografiya

Qoraqolpog’iston turistik mintaqasi