logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. География
  4. Қоракалпоғистон Республикаси

Қоракалпоғистон Республикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB
Скачать
Қоракалпоғистон Республикаси Қорақалпоғистон Республикаси (ҚР) Ўзбекистон Республикаси таркибида суверен давлат сифатида 1992-йил 9-январда эълон қилинган. Пойтахти - Нукус шахри. Унинг таркибига 14 та кишлок туманлари, 12 та шаҳар ва 26 та шаҳарча, 139 та ҚФИ ва 1128 та кишлоқ ахоли пунктлари киради. Майдони - 166,6 минг км 2 , аҳолиси - 1736,2 минг киши. Майдони, Ўзбекистон Республикасига нисбатан олганда, 37,1 фоизга тенг. Мамлакат ичидаги меҳнат тақсимотида минтақа асосан деҳқончилик, хусусан, пахта ва шоли етиштириш, жун-гўшт чорвачилиги хамда қисман озиқ-овқат ва енгил саноатнинг баъзи тармоқлари билан ажралиб туради. Шунингдек, нефть-газ, кимё саноати хам сўнгти йилларда ривожланиб бормокда. ҚР Ўзбекистон Республикаси ахолисининг 5,8 фоизини ташкил этган холда, унинг ҳиссасига мамлакатда ишлаб чикарилган ЯИМнинг 2,5 фоизи, саноат ма\сулотининг 1,6 фоизи, қишлок хўжалиги ишлаб чиқаришининг 3,0, пуллик хизмат хажмининг - 3,8, чакана савдонинг - 3,6, экспортнинг - 0,7 фоизи ва импортнинг 0,8 фоизи тўғри келади (2013 й). Географик ўрни ва табиий бойликлари. ҚР Узбекистоннинг чекка шимоли-ғарбида, Қуйи Амударс" минтақасида жойлашган. Унинг УзР марказий районларидан анча олисда ўрнашганлиги минтақанинг иктисодий ривожланиш йўналишига ўз таъсирини кўрсатади. Шу билан бирга, ҚР нинг геосиёсий мавқеи, яъни Қозогистон Республикаси ва Туркманистон давлати билан кўшнилиги, Узбекистоннинг Европа мамлакатларига чиқиш жойида эканлиги унинг ривожланишига қулай имкониятлар яратиб беради. Бу борада у республикамизнинг асосий "дурно шеи" хисобланади. Қорақалпоғистоннинг ер усти тузилиши мураккаб эмас: энг баланд нуқтаси Султонувайс тизмаси бўлиб, у денгиз сатхндан 473 м баландликда жойлашган. Сарикамиш ва Ассака чўкмалари эса анча паст. ҚРнинг ғарбий кисмида Устюрт платоси (ясси тоғолди), колган худудида Турон пасттекислиги мавжуд. Минтақа турли хил қазилма бойликларга зга. Бу ўринда, энг аввало, Султонувайс (Султонуизтог) тизмасини кўрсатиш жоиз. Майдони унча катта бўлмаган мазкур худудда рангли ва кора металлар, курилиш ва бошка саноат тармоклари хом ашёси кўп. Улар жумласига мармар, охактош, гипс, мергель, фосфорит, олтин, темир рудаси, мис, қимматбахо тошлар, барит, талк, абразив материаллар ва бошқалар киради. Бироқ, бу бойликларнинг захираси ва техник иктисодий жихатлари саноат ишлаб чикиришини ташкил килиш учун ҳали мукаммал ўрганилмаган. Баъзилари эса, масалан, Тебинбулок темир рудаси кони аникланган захиралар камлиги ва унинг сифат кўрсаткичларининг юкори эмаслиги сабабли (рудадаги темирнинг улуши 20 фоизга хам етмайди) \озирча саноат ахамиятига эга эмас. ҚР тоғ-кон кимёси захираларига ҳам бой: Чимбой якинидаги Кўшканоттов ва Қўнғирот атрофидаги Борса-келмас ҳамда Қораумбет каби конларда сульфат-магний, тош ва ош тузларининг жуда катта захиралари мавжуд. Коракалпоғистоннинг Устюрт кисмини табиий газ (Сургил) ва, айникса, нефть конларига бой эканлиги башорат қилинмоқда. Ҳозирги вактда Окшолоқ, Шоҳпахта, Қувониш конларидан табиий газ казиб олинади. Келажакда эса, ушбу ёқилғи турининг янги йирик конлари топилиши шубхасиз. Шу мақсадда олиб борилаётган геологик қидирув ишларига хорижий компаниялар хам жалб қилинмокда. Иклими - ўта континентал, йиллик ёгин-сочин микдори 90-200 мм атрофида. Албатта, минтақада қурғоқчилик кескин сезилиб туради -мумкин бўлган парланиш амалдагисидан 9-10 марта зиёд. Бинобарин, Қоракалпоғистон Республикасининг ер майдони катта бўлса-да (у бу хусусда Ўзбекистонда биринчи ўринда туради), суғорма дехкончиликни ривожлантириш имкониятлари анча чекланган. Шундай килиб, Қоракалпоғистон Республикасининг табиий шароити, минерал хом ашё хамда агроиклимий ресурслари асосан тоғ-кон кимёси, курилиш ва ёқилги саноати, чорвачилик учун кулайроқ. Айни вақтда, бу ерда сув захираларининг етишмаслиги электр станцияларни қуриш, даре транспорта, интенсив суғорма деҳкончилик ва балиқчиликни ривожлантиришга тўсқинлик килади. Коракалпоғистоннинг шимолий худудлари бевосита Орол денгизи билан туташ. Маълумки, ушбу денгиз сўнгги 48-50 йил давомида мунтазам равишда қуриб бормокда ва унинг куриган қисмида катта майдонда Оролқум пайдо бўлган. Агар 1964-йилда Орол денгизининг майдони 66,0 минг кв.км.ни ташкил этган бўлса (Қозоғистон қисми билан бирга), 2001-йилда бу ракам деярли 3 марта қискариб, 21,1 минг кв. км.га тушиб қолган. Ҳозирги вактда эса денгизнинг майдони атиги 8,0 минг кв. км.га ёки 1964-йилги кўрсаткичга нисбатан бор-йўғи 13,5 фоизни ташкил қилади. Шунга мое холда, бу даврда денгизнинг сув ҳажми ҳам 1083 куб км дан 84 куб км гача камайган. Ахолией ва мехнат ресурелари. Ахоли сони 1989-2014-йилларда 1211 минг кишидан 1736 мингта етган ёки шу даврда у 143,3 фоизга ўсган; жами ахоли сонининг 49,7 фоизи шахдр жойларда яшайди, қолган кисми 1128 та овул ва қишлоқларга тўғри келади. Аҳоли зичлиги - 1 км" га атиги 10,4 киши. Табиийки, бу "ўртача" кўрсаткич Нукус шахри атрофида хамда интенсив деҳқончилик ривожланган ҳудудларда анча юкори (57-жадвалга қаранг). Кейинги йилларда ахоли сониниг ўсиши бироз сустлашган, жойлашувида эса жанубга нисбатан "силжиш" кузатилмокда. Бу асосан Орол бўйи минтақасидаги нохуш экологик вазият туфайли вужудга келмокда. Мўйноқ туманида 1989-йилда 27,4 минг ахоли яшаган бўлса, 2014-йилга келиб у атиги 2000 кишига кўпайган. Тахтакўпир туманида эса ахоли сонининг камайиши давом зтмоқда. Вахоланки, Хўжайли, Кегейли, Шуманай каби туманларда демографик ўсиш анча юкори бўлган. 57-жадвалдан маълум бўлишича, Қоракалпоғистон Республикаси ахоли жойлашуви (зичлиги) турли туманларда хар хил: энг юқори кўрсаткич Хўжайли туманида кузатилса (216 киши), унинг энг паст даражаси Мўйноқ туманига тўғри келади. Ушбу туман Қорақалпогистоннинг 23,0 фоиз маидонини эгаллагани холла, хар бир кв. км майдонга бу ерда 0,8 киши тўғри келади, холос. ахолининг табиий қаракати тўғрисида маълумотлар акс эттирилган. ҚР бўйича туғилиш 2013-йилда 22,6 ва ўлим 4,7 промиллега тенг бўлган. 2009- йилда бу кўрсаткичлар 24,7 ва 5,0 ни ташкил этган. Ушбу демографик жараёнларда ҳудудий фарклар унча катта эмас: нисбатан энг юқори туғилиш коэффициента Нукус туманида, энг пасти -Шуманайда (улар орасидаги фарқ 6,2 %о). Ўлим коэффициента кўрилаётган йилда Шуманай туманидаги 3,9 промилледан Кегейли туманида 5,4 промиллегача фарқланади. Шунингдек, бундай жойларда оналар ва болалар каеалланиши, уларнинг ўлим курсаткичлари юқорироқ. Тахлиллар ўлим кўрсаткичининг бирмунча юқорилигини Кегейли, Тахтакўпир ва Чимбой, яъни Қорақалпоғистоннинг шарқий қисмида жоилашган туманларига тегишли эканлигидан далолат беради. Қоракалпоғистон пойтахти - Нукусда туғилиш 20,8, ўлим 4,6 промилле. Умуман олганда, бу минтақадаги ўлим курсаткичлари, айниқса болалар (гўдаклар) ўлими мамлакатимизнинг бошқа худудларига қараганда анча катта. Экологик вазиятнинг ноқулайлиги сабабли ахолининг миграция харакатлари бу ерда мунтазам салбий натижаларга эга. Жумладан, биргина 1998-йилда ҚРнинг шаҳар жойларида миграция колдиғи, яъни келганлар билан кетганлар нисбати минус 3 минг, кишлок жойларда эса минус 1750 кишига баробар бўлган. 1997-йилда бу ракамлар, юқоридагиларга мое ҳолда, минус 3168 ва 1729 кишини ташкил қилган. Минтақада кейинги йилларда ушбу жараённинг асосий кўрсаткичлари хам бироз ўзгариб бормокда. Масалан, ҳар минг кишига хисоблаганда, 2010-йилда кетганлар 15,4, келганлар 8,3, миграция колдиги минус 7,1 промилле ё'ки 2013-йилда бу кўрсаткичлар мое равишда 8,3, 12,1 ва минус 3,8 промиллени ташкил қилган. Миграция айланмаси, хусусан, Тахтакўпир, Хўжайли, Шуманай ва Мўйнок туманларида катта, унинг натижаси ҳам кжори салбий кўрсаткичларга эга. Чунончи, миграция сальдоси Нукус туманида минус 17,7, Тахтакўпирда - 15,6, Хўжайлида - 9,6, Мўйнокда - 9,9 промилле; нисбатан паст даража Тўрткўл, Беруний, Элликкалъа туманларида кайд этилган. Мазкур туманлар экологик вазияти бирмунча кулай бўлган жанубий районларда жойлашган. Ижобий сальдо миграцияси факат Нукус шаҳрига тегишли - плюс 5,0 %. Маълумки, Коракдлпогистон худудига Орол денгизининг таъсири катта, бинобарин, унинг экологик вазияти оғир бўлганлиги сабабли, бу ерда ахоли миграцияси анча фаол. Хусусан, Қоракалпоғистон Республикасида кетувчилар (асосан козок миллати вакиллари) кўпчиликни ташкил килади. Қолаверса, бу минтака Узбекистон поитахти — Тошкент шахри билан бир каторда мамлакатимиздаги умумий миграцион вазиятни шакллантириб боради. Мўйнок, Хўжайли, Қораўзак, Қўнғирот, Тахтакўпир каби кишлок туманларда сўнгги йиллардаги миграция колдиғи жами ахоли сонининг тахминан 1,0-1,7 фоизини ташкил килади. Бу эса мазкур ҳудудлардаги ахолининг табиий кўпайишига деярли тенг. Шу сабабдан хам, Қорақалпогистоннинг катор туманларида аҳоли сонининг ўсиши ўта паст. Эьтиборлиси шундаки, Нукус ва Тахиатош шаҳарларида ҳам ахолининг миграцион йўкотиши олдинги йилларда анча катта бўлган. Жами аҳоли дан 852 минг киши 12 та шаҳар ва 26 та шаҳарчаларда яшайди. Энг катта шаҳар ҚР поитахти - Нукус бўлиб, унда 295 минг ахоли истикомат килади (2014 й.). Хўжайли, Беруний, Тўрткўл ва Чимбой ўрта шаҳарлар каторига киради; Тахиаташ, Манғит ва Кўнғирот шаҳарларининг ҳар бирига 30-50 минг кишидан иборат ахоли тўғри келади. Қолган шаҳарларда ахоли сони бундан кам. 2009-йилда "Қишлок тараққиёти ва фаровонлиги" Давлат дастури доирасида бу ерда 11 та кишлок ахоли манзилгохига шаҳарча макоми берилган ва шу муносабат билан умумий урбанизация кўрсаткичи 2008-йилдаги 48,5 фоиздан 50,4 фоизга ўзгарган. Қоракалпоғистонда 1128 та кишлок ахоли пунктлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бирига ўртача 763 киши тўғри келади. Кишлоклар демографик сиғимининг камлиги минтақанинг "чўллик" ҳусусиятини акс эттиради. Бундай шароитда "Қишлоқ..." дастуридаги чора-тадбирларни амалга ошириш, хусусан, соғлиқни сақлаш, таълим, аҳолига хизмат кўрсатиш соҳалари, транспорт инфратузилмасини ривожлантириш учун анча қийинчиликлар мавжуд. Айниқса, бу муаммо 250 кишигача аҳоли сонига эга бўлган маъмурий ҳудудларда ниҳоятда долзарбдир (Қоракалпоғистон Республикасида мазкур тоифадаги қишлоқ аҳоли пунктлари 375 та). Майда кишлоклар Кегейли, Шуманай, Чимбой ҳамда Қораўзак туманларида нисбатан кўп учрайди. Агар Қорақалпоғистон бўйича 250 кишигача ахоли сонига эга бўлган ахоли пунктлари жами кишлокларнинг 33,2 фоизини ташкил қилса, бу туманларда мазкур кўрсаткич 50 фоиз атрофида (49-илова). Нисбатан йирик кишлоклар сув билан яхширок таъминланган. Улар суғорма деҳқончилик ривожланган ҳудудларда кўпроқ. Қоракалпоғистон Республикасида, мамлакатимизнинг бошқа минтақаларидан фарк килиб, ерда катта ва йирик қишлоқлар сони кам. Жами қишлоқ аҳоли пунктларининг бор- йўти 5,0 фоизи катта, яъни 2000-3000 ахоли яшайдиган қишлокларга тўғри келиб, уларда минтақа қишлоқ аҳолисининг 16,7 фоизи истиқомат қилади. Йирик қишлоқларда эса бу рақамлар, мое ҳолда, 2,2 ва 11,3 фоизга тенг (59- жадвал). Республика аҳолисииинг миллим таркиби ҳар хил:'ўзбеклар"ЗУ,0 %, қорақалпоқлар 36,5 %, қозоқлар - 17,2 %, туркманлар - 5,2 %, руслар 0,6 % дир. 2014-йил маълумотларига кўра, ҚРда меҳнатга лаёқатли ё'шдаги ахолининг сони 993 минг киши, иктисодий фаол ахоли 650 минг, иктисодиётда банд бўлганлар эса 610 минг киши. Банд бўлган ахолининг 28.8 фоизи кишлоқ хўжалигига, 9,0 фоизга яқини саноатга тўғри келади. 2013- йилда меҳнат бўлимига ишга жойлаштиришга ёрдам беришни сўраб 30,2 минг киши мурожаат қилган. Бу борада Нукус шаҳри ҳамда Тўрткўл, Беруний туманлари ажралиб туради. Меҳнат бўлимларига мурожаат қилганларнинг 90,8 фоизи иш билан таъминланган. Жами янги ташкил этилган иш жойларииинг (50,0 минг) 2/3 кисми кишлоқ жойларда қайд этилган. Хўжалиги. Минтака иқтисодиёти аграр-индустриал йўналиши билан тавсифланади. Жами саноат махсулотининг 94-95 фоизи, кишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг 98-99 фоизи нодавлат секторига гўғри келади. Ялпи худудий маҳсулотнинг 9,6 фоизи саноат ишлаб чикаришида, 24,4 % кишлок хўжалигида, 8,3 фоизи курилишда яратилган (60-жадвал). ЯҲМиинг 2/3 қисми кичик бизнес улушига тушади. Бу сохдда иқтисодиётда бандлариинг 70,0 фоизи хизмат килади, уларнинг 2/3 кисмига якини хусусий секторда ишлайдиганлардан иборат. Кичик бизнес субъектлари жами саноат ишлаб чикаришнинг 23,0, кишлок хўжалик махсулотининг 95,1 фоизини таъминлайди. Курилишда ушбу секторнинг хиссаси 64,9 %, чакана савдода 45,2 % ва пуллик хизматларда 44,2 %. Сўнгти йилларда республикамизда позор инфратузнлмасини шакллантириш, қулай инвестиция маконини яратиш, геоэкологик ҳолатни соғломлаштиришга катта ахамият берилмокда. Энг аввало, ёкилғи саноатига, айниқса, нефть-газ захираларини қидиришга катта хажмда хорижий инвестидиялар киритилган. Саноати. ҚР саиоати ялпи худудий махсулотнинг 9,6 фоизини беради. Саноат мажмуида курилиш материаллари, енгил, озиқ-овкат ва ёкилғи саноати кабилар нисбатан яхши ривожланган. Ёкилғи саноати ҚР ялпи саноат махсулотининг 11,6 %ни, енгил саноат - 31,6 %, озик-овқат - 20,2 %, ун-ёрма, ва омихта ем ишлаб чиқариш саноати 8,8 фоизини таъминлайди. Булардан ташкари, кимё (10 %). курилиш материаллари саноати хам ривожланиб бормоқда. Кейинги йилларда бу ерда, яъни Қўнғирот туманида республикамиз учуй ниҳоятда зарур бўлган сода ишлаб чиқарувчи замонавий корхона қурилди. Ушбу завод махеулоти ҳозирги кунда хорижий мамлакатларга хам экспорт килинмоқда. Шу билан бирга, кимёгарлар шаҳарчаси - Элобод хам барпо этилди. Устюртда (Сургил газ кони аосида) республикамизда иккинчи газ-кимё мажмуаси бунёд этилмоқда, Қораўзак туманида лойиҳа қуввати 1 млн т. бўлган Қуйи Амударё минтақасида Ж. Корея сармояларини жалб килган холда, ягона йирик цемент заводи барпо қилинмокда. 2012-йил якунларига кўра, Қорақалпогистонда 3101 млн. кВт/с электр энергия, 49,0 минг тонна нефть ва газ конденсати, 2,2 млрд м газ, 80 минг тонна атрофида кальцийлаштирилган сода, 38 минг м 3 йиғма темир бетон конструкциялари ва деталлари, 65 минг тонна пахта толаси, 12 минг тонна ўсимлик ёғи, 57 минг тонна ун, 34 минг тонна омихта ем ишлаб чикарилган. ҚР электр энергетикаси Тахиатош ИЭСига асосланган. Албатта, бу унча катта бўлмаган иссиқлик электр станцияси Куйи Амударё минтақа иктисодиётини жадал ривожлантириш учун етарли эмас. Шунингдек, қазиб олинаётган нефть ва газ конденсати, табиий газ миқдори хам келажакда кўпайиши керак (Устюрт газ шўъба корхонаси). Минтақа иқтисодиётининг истиқболда ривожланиши Тахиатош ИЭС қувватларини ошириш ёки махдллий ёқилғи ресурслари (газ) асосида янги электр станцияни қуришни тақазо қилади. Машинасозлик, металлургия ва ўрмон саноати яхши ривожланмаган. Машинасозлик кўироқ кишлоқ хўжалиги ва йўл қурилиши машиналарини таъмирлашга ихтисослашган. Айни вақтда, қурилиш саноати (оҳак, мармар, ғишт ишлаб чиқариш) бирмунча юксалмоқда. Ушбу тармоқларнинг ривожланиши қишлоқ жойларда уй-жой ва бошқа объектларнинг қурилиши билан ҳам боғлиқ. Енгил саноат таркибида тўқимачилик ва пахта тозалаш корхоналарининг ўрни катта. Қорақалпоғистоннинг катор шахар ва туман марказларида хорижий мамлакатлар билан хамкорлиқда тўқимачилик корхоналари қурилган. Улар махаллий хом ашё асосида турли хил халқ истеъмол молларини ишлаб чиқармоқда ва бу аҳоли бандлигини оширишга хам кўмак бермоқда. Пахта етиштирувчи Беруний, Тўрткўл, Амударё, Элликқалъа, Хўжайли ва бошқа туман марказларида пахта тозалаш заводлари ишлаб турибди. Озиқ-овқат саноатида, асосан, ўсимлик ёғи (Хўжайли, Нукус, Қўнғирот, Чимбой, Беруний), консерва (Нукус) ишлаб чиқариши товар ахамиятига эга. Дон махсулотлари ва емнинг кўпчилик қисмини «Қораўзакдон» акционерлик жамияти беради. ун саноати корхоналари Беруний, Чимбой, Тўрткўлда жойлашган, Элликқалъа туманида янги арок заводи ташкил этилган. Саноатнинг худудий таркиби ўзига хос: тахминан 25,8 фою саноат махсулоти Нукус шаҳрига, 6,5 фоизи Тахиатош шахрига тўгри келади (61- жадвал). Мўйнок, Хўжайли, Беруний, Элликкалъа ва Амударё туманларида ҳам саноат ишлаб чиқариши бирмунча ривожланган. Бироқ Нукус, Қораўзак, Тахтакупир, Шуманой туманларида бу соха ривожланиши жуда сует. Мўйнок тумани ҚР жами саноат маҳсулотининг 13,3 %, Хўжайли -11,0 %, Беруний 8,3 фоизини беради. Халк истеъмол моллари ишлаб чикариш географияси ҳам шунга ўхшаш: бу борада Нукус ва Тахиатош шахарлари каторида Хўжайли, Беруний, Қўнгирот туманлари ажралиб туради. Қишлок хўжалиги. Агроиктисодиёттизимида пахта, шоли, гўшт, жун махсулотларини ишлаб чиқарнш нисбатан ривожланган. Минтаканинг қишлок хўжалигини бундай сохаларга ихтисослашуви, асосан, унинг агроиклимий шарт-шароитларига боғлиқ. 2013-йил якунларига кўра, ҚР Узбекистан Республикаси қишлок хўжалик махсулотларини 3,0 фоизни берган. Қишлок хўжалиги ялпи махсулоти таркибида дехкончиликнинг улуши 51,4 %; деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотларининг ўзаро нисбати турли йилларда об-хаво шароитига караб ўзгариб туради- Маълумки, ҚР катта ер майдонига эга, аммо сув танкислиги сабабли бу табиий имкониятдан фойдаланиш даражаси паст. Жами ер майдонининг 32,3 фоизидан кишлоқ хўжалигида фойдаланилади, холос. Уз навбатида, суғориладиган ерлар кишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган умумий ерларнинг бор-йўғи 9,2 фоизини ташкил килади (лекин миқдор жихатдан республикам изда олдинги уринларда туради-480 минг га). Жами қишлок хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг 8,1 фоизини экин майдонлари ва 91,2 фоизини пичанзор ва яйловлар эгаллайди. Кишлоқ туманлари миқёсида суғориладиган ерлар Амударё, Қонликўл, Хўжайли, Элликкалъа ва Нукус туманларида кўпроқ. Уларнинг энг оз миқдори ёки улуши Қораўзак, Мўйнок, Тахтакупир, Тўрткўл туманларига мое келади (50-илова). 1£ишлоқ хўжалигида етиштириладиган махсулотларнинг 60,0 фоизи дехкон хўжаликларида, колган 40,2 фоизи фермер хўжаликларида яратилади. 2012-йилда қишлок хўжалик экинларининг умумий майдони 255 минг гектарни ташкил этиб, шундан ПО минг гектари донли экинлар 95 минг гектари пахта билан банд (18-расм). 2012-йил якунлари бўйича, барча тоифадаги хўжаликларда 278 минг тонна дон, 36 минг тонна картошка, 166 минг тонна сабзавот, 86 минг тонна полиз махсулотлари, 31 минг тонна мевалар етиштирилган. Бироқ таъкидлаш жоизки, бу ерда агроиктисодиёт тизимининг хосилдорлиги паст. Минтақа Хоразм вилояти билан биргаликда Узбекистонда асосий шоли етиштирадиган район ҳисобланади (Қорақалпоғистонда 100 минг тонна атрофида). Қорақалпоғистон нафақат Узбекистонда, балки бутун жахонда ҳам пахта етиштирадиган энг шимолий худуд саналади. Қорақалпогистонда яйлов чорвачилиги ривожланган, ем-хашакдан асосан беда етиштирилади. Умуман, беда етиштириш бу ерда катта ва анъанавий ахамиятта эга. Собик Иттифок даврида Чимбой ўзининг бедачилиги билан машхур бўлган. 2013-йил 1-январь холатига кўра, Қоракалпоғистонда 842 минг бош йирик шохли қорамол, 839 минг бош қўй ва эчкилар боқилган. 2012-йилда 69 минг тонна гўшт (тирик вазнда), 225 минг т сут, 97 млн. дона тухум, 85 минг дона қоракўл тери олинган. Юкорида таъкидланганидек, қишлоқ хўжалик махсулотларининг асосий кисми дехқон хўжаликларига тўгри келади. Фермер хўжаликларига бириктирилган ерлар майдони 585,6 минг га ва бу соҳада 68,9 минг аҳоли хизмат килади. 2012-йилда фермер хўжаликларида 209,0 минг т. дон, 9,8 минг т картошка, 65,0 минг т. сабзавот етиштирилган. Кишлоқ хўжалиги сохаси бўйича Элликкалъа, Беруний, Тўрткўл ва Амударё туманлари олдинда. Элликкалъа тумани 14,1 %, Тўрткўл - 13,5 % , Беруний - 14,2 %, Амударё - 13,1 % Қоракалпоғистон аграр соха махеулотини тайёрлаб беради. Айни вақтда, Мўйнок туманида макроиктисодиетнинг бу тармоғи сует ривожланган. Галла етиштириш Элликкалъа, Тўрткўл ва Амударё туманида яхши йўлга қўйилган. Бу уч туман хиссасига КРда олинган бошоқли дон ҳосилининг 40,1 фоизи тўгри келади. Пахтачиликка эса, асосан, сув билан яхши таъминланган жанубий районлар ихтисослашган. Сабзавот маҳсулотлари хосили бўйича Нукус (Нукус агломерацияси доирасида) хамда Амударё, Беруний, Тўрткўл ва Элликкалъа туманлари етакчи. Биргина Нукус туманига ҚРда олинган сабзавотнинг 28,4 фоизи тўғри келади. Картошка ҳам асосан Амударё туманида кўпроқ экилади. Чорвачилик соҳасида, йирик шохли қорамоллар сонига кўра Беруний, Тўрткўл, Амударё, Элликқалъа туманлари олдинда туради. Қўй ва эчкилар сони бўйича эса Қораўзак, Қўнғирот, Тахтакўпир, Тўрткўл, Элликқалъа туманлари ажралиб туради (62-жадвал). Коракалпогистонда ижтимоий соҳалар хам ривожланиб бормоқда. Ушбу муаммо Оролбўйи минтакасидаги экологик вазиятни яхшилаш минтақавий дастури доирасида ҳал этилиб борилмокда. Чакана савдо ҳажмининг 36,8 фоизи биргина Нукус шаҳри зиммасига тушади. Бу соҳа Қўнғирот, Тўрткўл, Хўжайли, Беруний туманларида хам яхширок ривожланган. Қишлок инфратузилмасига хам катта эътибор қаратилмоқда; марказлаштирилган холда тоза ичимлик суви билан таъминланиш даражаси мунтазам ортиб бормокда. Шу билан бирга, мазкур сохаларнинг ахволи Мўйноқ, Чимбой, Кегейли, Амударё ва Беруний туманларида (сув бўйича), Беруний, Кегейли ва Мўйноқ туманларида (табиий газ) қоникарлн даражада эмас. Минтакада ичимлик суви билан таъминланганлик 67,5 %, газ билан 93,5 % даражасида. "Қишлоқ тараққиёти ва фаровонлиги йили" Давлат дастури доирасида таълим, соглиқни сақлаш, аҳолига турли хил хизмат кўрсатиш ҳамда сервис сохалари ҳам ривожланиб бормокда. Корақалпоғистон Республикаси пойтахти - Нукус шахрида Қорақалпоғистон Давлат университети, Нукус педагогика институти, Тошкент аграр, Ахборот технологиялари университетларининг филлиаллари, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академия си нинг Қоракалпоқ бўлими илмий тадкикот институтлари, Тошкент тиббиет академияси филлиали фаолият кўрсатмоқда. Барча қишлок туманларида касб-ҳунар коллежлари мавжуд. Аммо минтакада рекреация ва туризмни ривожлантириш имкониятлари озроқ. Туризм сохаси учун мухим ахамиятли объектлар - Нукус шаҳри ва унинг музейлари, Тупроқкалъа, Султон Увайс-бобо кадамжо ва зиёратгохи мавжуд. 2012/2013-ўкув йилида Қоракалпоғистонда 737 та умумтаълим мактаблари бўлиб, уларда 249 минг нафар ўкувчи таълим олган. Академик лицейлар 10 та, касб-ҳунар коллежлари 91та. Жами 49 та соғликни сақлаш муассасалари фаолият кўрсатган, хар 10 минг аҳолига тўғри келадиган врачлар сони 22,3 та, ўрта медицина ходимлари 98,4 нафар. Минтакада 186 та қишлок врачлик пункта бор, тахминан ҳар 6 та қишлоққа 1 та ҚВП хизмат кўрсатади. Бирок, бу ерда соғлиқни саклаш тизимини янада ривожлантириш, нозогеографик вазиятни яхшилаш жиддий муаммо ҳнсобланади. Транспорт ва ташки иктисоднй алоқалар. 2012-йилда барча транспорт воситалари билан 35 млн. тонна атрофида халқ хўжалиги юклари ташилган. Ушбу кўрсаткич деярли тўлиқ даражада автомобиль транспорти улушига тўғри келади. Қорақалпоғистон ҳудудидан Ўзбекистонни Россия билан боғловчи Тахиатош - Бейнов темир йўли ўтади. Шу билан бирга, кейинги йилларда Нукус - Чимбой темир йўли ҳам курилиб ишга туширилган. Лини вақтда, Учкудуқ - Мискин - Нукус темир йўлининг қуриб ишга туширилиши мамлакатимиз транспорт мустақиллигини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Бу борада Нукус - Бейнов магистраль автомобиль йўлининг қурилиши, республикамизда кабул килинган махсус Давлат дастурининг амалга оширилиши ҳам катта мазмун касб этади. Ташки савдо айланмаси 2009-йилда 132 млн, 2012-йилда 214,4 млн АҚШ долларига тенг, шу жумладан, экспорт - ! 14,0 ва импорт - 200 млн. доллар бўлган. Экспортнинг 83,1 фоизи пахта толасига тўгри келади, импортда эса машина ва ускуналар (62,1 %), озиқ-овқат махсулотлари (8,3 %) асосий ўринларни эгаллайди. Таъкидлаш лозимки, пахта толасининг экспортдаги улуши йилдан-йилга камайиб бормоқда. У 1998-йилда жами экспорт қийматининг 92,6 фоизини, 1999-йилда 86,5 фоизини ташкил қилган. Иктисодий алоқалар Ҳамдўстлик мамлакатлари ва қисман **Узоқ ҳориж" давлатлари билан олиб борилади (Россия, Украина, Хитой, Бангладеш ва бошқалар). ҚР ташки иктисодий алокаларида, энг аввало, Нукус шақри, шунингдек, Кегейли, Тўрткўл, Хўжайли, Беруний, Элликқалъа, Амударё туманлари фаол иштирок этади. Бироқ, Қонликўл, Мўйнок, Тахтакупир ва Шуманай туманларининг қатнашиши анча сует. Маълумки, ташқи иктисодий алоқалар, аввало, кулай инвестиция муҳити ва шу асосда кўшма корхоналар қурилиши билан боғлиқ. Капиталга йўналтирилган жами инвестиция қажмининг 8,8 фоизи пойтахт - Нукус шахрига тўғри келади. Қишлоқ туманлари орасида эса Элликқалъа, Қўнғирот, Мўйнок туманлари ажралиб туради. Фаолият кўрсатаётган ҚК сони, 2012-йил якуни бўйича, 51 та. Уларнинг экспортдаги улуши 6,2 %, ишлаётган ходимлар сони - 1073 киши. Ички тафовутлари. Қорақалпоғистон ҳудуди бешта иктисодий районларга бўлинади: Ғарбий, Шарқий, Марказий, Жанубий ва Шимолий районлар. Бундай ҳудудий таркиб доирасида Ғарбий, Шимолий ва Шарқий районларнинг иктисодий ва демографик салоқияти анча паст, Марказий ва Жанубий минтакдлар эса бирмунча ривожланган. Ғарбий район таркибига Қўнғирот ва Шуманай туманлари киради. Район Қорақалпоғистон худудининг 46,0 ва ақолисининг 9,5 фоизини ташкил қилади. Ғарбий район ҳиссасига Қорақалпоғистоннинг 3,0 фоиз саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳеулотининг 6,2 фоизи тўғри келади. Ушбу районнинг "норасмий" маркази Қўнғирот шаҳри (37,1 минг киши), бу ерда асосан яйлов чорвачилиги бирмунча ривож топтан. Шу билан бирга, ёқилғи ва кимё саноати хам юксалиб бормоқда. Шимолий район Мўйноқ туманидан ташкил топган бўлиб, унга ҚРнинг 22,7 фоиз майдони ва аҳолисининг атиги 1,7 фоизи тўгри келади. Район Қорақалпогистон саноат маҳсулотининг 17,3 фоизи, кишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 0,4 фоизини беради. Ягона шаҳри - Мўйнок (12,8 минг киши). Районнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиши бевосита Орол муаммоси билан боғлиқ. Марказий район Нукус шаҳри, Нукус, Кегейли, Қонликул ва Хўжайли туманларини бирлаштиради. Ҳудуди - ҚРнинг 2,6 фоиз, аҳолисининг 35,9 фоиз, саноат маҳсулотининг 44,0 %, кишлоқ хўжалиги маҳсулотининг 24,4 фоизига тенг. Бу Қорақалпоғистонда нисбатан ривожланган район ҳисобланади. Маркази - Нукус шаҳри. Минтақа асосини Нукус - Хўжайли саноат тугуки ва шу номдаги шаҳар агломерацияси ташкил килади. Мазкур районда озиқ-овқат, тўқимачилик, электр-энергетика саноати, шоличилик, шаҳар атрофи кишлоқ хўжалиги яхши ривожланган. Шарқий район Қораўзак, Чимбой, ва Тахтакупир туманларидан иборат. Унинг ҚРда тутган ўрни: майдони 17,5 фоиз, ахолией 11,4 фоиз, саноати 2,5, қишлок хўжалиги бўйича 13,1 фоиз. Асосий шахри Чимбой да 50,5 минг аҳоли яшайди. Районда яйлов чорвачилиги, шоли етиштириш катта аҳамиятга эга. Энг сует ривожланган кишлок туманлари ҳам айни шу районда; инвестиция муҳити яхши эмас. Жанубий район таркибига Амударё, Беруний, Тўрткўл ва Элликкалъа туманлари киради. Район ҚР ҳудудининг 7,1 фоизини, ахолисининт эса 38,5 фоизини ташкил килади. Бу ерда агросаноат мажмуаси, шу жумладан, пахта ва шоли етиштириш, кишлок хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш саноати шаклланган. Район Қоракалпоғистонда саноат маҳсулотининг тахминан 27,5 фоиз ҳамда кишлоқ хўжалигининг 55,0 фоизини таъминлайди. Асосий шаҳарлари - Беруний (56 минг) ва Тўрткўл (58 минг киши). Йирикроқ масштабда, яъни қишлоқ туманлари миқёсида қаралганда, Қоракалпоғистон ижтимоий-иктисодий ривожланишининг ички тафовутлари янада яқколроқ намоён бўлади. 63-жадвалга биноан, саноат ишлаб чикариш индекси, Нукус ва Тахиатош шаҳарларини ҳисобга олмаганда, Мўйноқ, Хўжайли ва Кегейли туманларида юқорироқ. Қишлоқ хўжалиги сохасида ўртача даражадан паст индикаторлар Мўйноқ, Қўнгирот ва Чимбой туманларида кузатилади. Капитал кўйилмаларда Мўйнок ва Қўнғирот туманлари ажралиб туради, қурилишда - Тахиатош ва Нукус шаҳарлари, шунингдек, Қўнғирот тумани олдинда. Айни вақтда, ижтимоий соҳалар, яъни аҳолига хизмат кўрсатувчи соҳалар асосан шаҳарларда мужассамлашганлиги сабабли, бу борада индекс барча кишлок туманларида паст. ҚР ички иктисодий районларининг муаммолари ва истиқболдаги ривожланиш йўналишлари хам ҳар хил. Масалан, Марказий район ўзининг мавқеини сақлаган холда, Жанубнинг яқин келажакда ривожланиши янада жадаллашади. Бунга Учқудуқ - Султонувайс - Мискин - Нукус темир йўлининг очилиши хам сабаб бўлади. Щунингдек, Ғарбий район ҳам Устюрт казилма бойликларидан фойдаланиш асосида (нефть-газ, кимё саноати) тез ривожланиб боради. Шаркий район истикболи узокрок келажақда Тахтакўпирдан шаркка - Козогистоннинг туташ худудига темир йўл курилиши, Чимбой туз конларининг ишга туширилиши билан бошланса ажаб эмас. Шимол эса, анча вақт "муаммоли" район бўлиб қолади ва унинг ривожланиши куп жиҳатдан Орол такдири билан боғлиқдир. Ҳудудларнинг бундай тарақкиёт хусусиятлари ҚР нинг минтақавий сиёсатида ўз аксини топади. Адабиётлар: 1. Каримов И . Узбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка тахдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Т .: « Узбекистон », 1997. 2. Каримов И . Асосий вазифамиз - Ватанимиз тараққиети ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . - Т .: « Узбекистон », 2010. 3. Каримов И. Узбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: «Узбекистон», 2011. 4. Асанов Г., Набихонов М., Сафаров И. Узбекистоннинг иктисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: «Уқитувчи», 1994. 5. Ата-Мирзаев О., Тухлиев Н., Узбекистан: природа, население, экономика. - Т.: Узбекистон Миллий энциклопедияси, 2009. 6. Ахмедов Э., Сайдаминова 3. Узбекистон Республикаси. Қискдча маълумотнома. -Т.: «Узбекистон», 2006. 7. Воронин В.В., Шарыгин М.Д. Экономическая, социальная и политическая география. Учебное пособие. - Самара, 2006. 8. Глобальная социально-экономическая география. Под.ред. Н.А.Слука. - Москва-Смоленск, 2011. 9. Гранберг А.Г Основы региональной экономики. - М., 2000. 10. Доманьский Р. Экономическая география: региональный аспект. Пер. с пол. - М.: «Новый хронограф», 2010. 11. Мироненко Н. С. Введение в географию мирового хозяйства. Международное разделение труда. - М.: «Аспект Пресс», 2006.

Похожие

Узбекистон Республикаси тиббий географик масалалар
Ўзбекистон ахолиси ўсиши, жойланиши ва мехнат ресурслари
Куйи Амударё минтакасининг инвестиция жозибадорлиги
Узбекистан Республикаси миллий иктисодиётининг ҳудудий таркиби ва иқтисодий раёнлари
Коракалпогистон республикаси ер ресурслари сифатига таьсир етувчи асосий омиллар