O‘zbekiston respublikasining iqtisodiy geografik о‘rni va tashkil topishi - География - Рефераты

O‘zbekiston respublikasining iqtisodiy geografik о‘rni va tashkil topishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

О‘zbekiston respublikasining iqtisodiy geografik о‘rni va tashkil topishi Reja: 1. О‘zbekiston Respublikasining tashkil topishi. 2. О‘zbekiston Respublikasi hududining kattaligi va chegaralari. 3. Mustaqil davlat sifatida rivojlanishi.

О‘zbekiston Markaziy Osiyoning о‘rta va shimoliy qismida joylashgan. Shimoli – sharqda Qirg‘iziston, shimoliy va shimoliy – g‘arbda Qozog‘iston Respublikalari, janubi – g‘arbda Turkmaniston, janubi – sharqda Tojikiston Respublikasi bilan, janubda qisman Afg‘oniston bilan chegaradosh. О‘zbekistonning eng shimoliy chekka nuqtasi shimoli – sharqda – Ustyurt platosida Orol dengizining g‘arbiy sohilida (45 0 36 / shimoliy kenglik), eng janubiy nuqtasi – Surxondaryo viloyatida Termiz shahri yonida (37 0 11 / shimoliy kenglik), g‘arbiy nuqtasi – Ustyurt platosida (56 0 sharqiy uzunlik), sharqiy nuqtasi – Farg‘ona vodiysining janubiy – sharqida, Qirg‘iziston Respublikasi bilan chegara joyda (33 0 10 sharqiy uzunlik). Shimoliy va janubiy chekka nuqtalar orasidagi masofa 925 km, g‘arbiy va sharqiy nuqtalar orasi – 1400 km. О‘zbekiston tarixiy solnomasida 1991 yilning 1 sentabri munosib о‘rin egallaydi. 1 sentabr Respublikani mustaqilliki e’lon qilingan kun. О‘zbekiston Respublikasi maydoni 448,9 ming kv.km. Respublika xududi janubiy – sharqdan, shimoliy – g‘arbga chо‘zilgan va yer yuzasi ham shu yо‘nalishda yirik daryolar oqimiga mos pasayib boradi. Mamlakatning shimoliy – g‘arbiy chekkasida Ustyurt bilan Qizilqum oralig‘ida Orol dengizi joylashgan Respublika maydonining qariyib 4/5 qismi tekislik, oz qismi tog‘, adir va tog‘ oldidan iborat. О‘zbekiston xududidan Markaziy Osiyoning eng katta daryolari – Amudaryo va Sirdaryo oqib о‘tib, Orol dengiziga qо‘yiladi. Bu ikki azim daryo orasidagi xudud Turon pasttekisligi deb ataladi. Bu tekislikning kо‘p qismi Qizilqumdan iborat, ba’zi joylarda qirlar uchraydi. Respublikaning sharqi va janubiy – sharqiy qismida Tyan – shan, Oloy, Turkiston. Zarafshon va Hisor tog‘lari bor. Bu tog‘lar orasida Farg‘ona – Zarafshon, Kitob – Shahrisabz, Surxon – Sherobod, Chirchiq – Ohangaron kabi katta chukmalar – vodiylar joylashgan.Vodiylar sug‘oriladigan yerlar bо‘lib, aholining asosiy qismi shu yerlarda yashaydi. Tog‘larning chо‘qqilari muzliklar, doimiy qor qatlamlari bilan qoplangan. Respublikaning g‘arbiy va shimoliy – g‘arbiy qismiga borgan sari

ulkan tog‘lar pasayib, tog‘ yon bag‘ri tekisliklari gо‘zal xushmanzara vodiylarga aylanadi. Sо‘ng vodiylar tugab, asta – sekin chо‘llar, poyonsiz qumliklar boshlanadi. Har qanday xududiy birlikning iqtisodiy – geografik о‘rni xususiyatlari avvalo qayerda joylashganligi bilan bog‘liqdir. Ma’lumki О‘zbekiston Yevrosiyo qit’asi (materigi) ning deyarli qoq markazida va Dunyo okeanlaridan ancha uzoqda joylashgan. Shu sababli dengizga tutash nohiyalarga xos barcha qulayliklardan respublikamiz mahrumdir. Demak, О‘zbekistonning mavjud makro geografik о‘rnining barcha ijobiy va salbiy xususiyatlari kо‘p jihatdan ana shu holatdan, shuningdek uni qо‘shnichilik xususiyatlaridan (qanday davlatlar, iqtisodiy nohiyalar, dunyo davlatlarining mintaqaviy guruhlariga tutash-yaqinligi, ularning bir – birlariga iqtisodiy ta’sir etish imkoniyatlari) kelib chiqadi. Joylardan, davlatlarning iqtisodiy – geografik о‘rni xususiyatlarini atroflicha о‘rganish, tahlil qilish va baholash iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hamisha muhim tadqiqot obyekti bо‘lib kelgan. Unga yetarli baho berish respublikamizning hozirgi mustaqil rivojlanishi pallasida alohida ahamiyat kasb etadi. О‘zbekistonning iqtisodiy – geografik о‘rnini tahlil qilishda uning tarixiy kategoriya ekanligini, joylarning tabiiy – geografik о‘rniga nisbatan nihoyatda dinamik, о‘zgaruvchan xususiyatga ega ekanligini hisobga olish talab etiladi. Joylarning iqtisodiy – geografik о‘rni xususiyatlari ichki va tashqi siyosiy muhitning о‘zgarishi, yirik tabiiy boylik manbalarining topilishi va о‘zlashtirilishi, muhim transport yо‘llarining yoki irrigasiya inshootlarining qurilishi kabilar katta ta’sir kо‘rsatadi. Shunga kо‘ra О‘zbekistonnning iqtisodiy – geografik о‘rni xususiyatlari qо‘yidagilardan iborat. 1. О‘zbekistonnning О‘rta Osiyodagi mustaqil davlatlarga nisbatan tutgan iqtisodiy – geografik о‘rni (mikrogeografik о‘rni); 2. О‘zbekistonning о‘nga yaqin davlatlar guruhiga nisbatan tutgan iqtisodiy – geografik о‘rni (mezogeografik о‘rni);

3. О‘zbekistonning Hamdо‘stlik davlatlari va boshqa xorijiy mamlakatlarga nisbatan tutgan iqtisodiy – geografik о‘rni (makrogeografik о‘rni); О‘zbekiston Respublikasining О‘rta Osiyodagi mustaqil davlatlarga nisbatan tutgan о‘rni (mikrogeografik о‘rin) avvalo uning iqtisodiy mintaqa markaziy qismida joylashganligi, juda qulay tarnsport imkoniyatlari bilan belgilanadi. Respublikaning О‘rta Osiyo markaziy qismida joylashganligi tarixiy davlarda har qanday jihatdan kо‘p qulayliklarni keltirib chiqargan. О‘zbekiston asosan iqtisodiy – geografik о‘rni tufayli (tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari qulayligini inkor qilmagan holda) uzoq tarixiy rivojlanish davrlaridan boshlab О‘rta Osiyoning eng rivojlangan ulkasi hisoblangan. Uning xududida О‘rta Osiyoning eng qadimiy yirik shaharlari tarkib topgan va rivojlangan, shu sababli о‘rta asrdayoq Buyuk ipak yо‘li bо‘yidagi eng gavjum bozorlar tugunlari ham uning xududlarida makon topgan. О‘zbekiston О‘rta Osiyoda tarkib topgan bepoyon paxtachilik maydonlarining markaziy qismida joylashganligi uchun ham bu tarmoq uchun zarur bо‘lgan barcha texnikaviy vositalar chigit ekig mashinalari, irrigasiya – meliorasiya mashina va uskunalari, paxta qator oralariga ishlov beradigan mashinalar, paxta terish mashinalari, kо‘sak teradigan va ularni chuviydigan mashinalar, paxta dalalari uchun ishlov traktorlari, о‘lchamlar, paxta tozalash zavodlari uskunalari, tо‘qimachilik sanoati dastohlari va boshqalar, kimyoviy vositalarning asosiy qismi (mineral о‘g‘itlar, paxta zararkunandalariga va begona о‘tlarga qarshi kurash vositalari, defoliantlar) va boshqalar ishlab chiqaradigan birdan – bir asosiy respublikaga aylantirildi. Shu sababli ittifoq davrida paxtakor respublikalarni paxtachilik majmui uchun zarur ishlab chiqarish qurollari bilan ta’minlab keldi. Shuningdek uning xududida paxtachilikni rivojlantirishga xizmat qiladigan ilmiy – tadqiqot va tajriba – rejalashtirish muassasalarining asosiy qismi ham joylashgan.

О‘zbekiston Respublikasi О‘rta Osiyoning о‘ziga xos temir yо‘l darvozasi ham hisoblanadi. Ma’lumki, temir yо‘l transporti respublikalar va nohiyalarning о‘zaro iqtisodiy aloqalarida, ular о‘rtasida olib boriladigan yuk ayirboshlashda barcha transport tarmoqlari orasida yetakchi о‘rinda turadi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, haqiqatdan ham О‘zbekistonning iqtisodiy-geografik о‘rni bag‘oyat mavqega egadir. Bunda uzoq tarixiy davrlar ham, Ittifoq yillari ham va endigi mustaqil О‘zbekiston inqiloblari ham isbotlaydi. Tojikiston, Turkmaniston respublikalari hamda Qozog‘iston respublikasining barcha janubiy nohiyalari (О‘sh viloyati) о‘zlarining rayonlararo mahsulotlar ayriboshlash aloqalarini О‘zbekiston xududi orqaligina (Toshkent – Orenburg va Qо‘ng‘irot – Beynov temir yо‘llari) olib borganlar. Mustaqillik yillarida ham ushbu respublikalarning Hamdо‘stlik davlatlari о‘rtasida olib boradigan iqtisodiy aloqalarini amalga oshirishda respublikamiz hududi orqali о‘tgan temir yо‘llar bunday xayrli vazifalarni ado etaveradi. О‘zbekistonning bu boradagi roli yaqin istiqbolli yillar orasida qо‘shni Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston respublikalarining Eron, Afg‘oniston, Turkiya kabi mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy aloqalarini olib borishda yanada kuchaydi. Hozirgi paytda О‘rta Osiyoni Eronning Mashhad shahri bilan bog‘lovchi temir yо‘lning qurilayotganligi shunday xulosa chiqarish imkonini beradi. О‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘iziston Respublikalarining tutash nohiyalarida tarkib topgan keng yо‘nalishdagi mustahkam ishlab chiqarish, madaniy – maishiy aloqalar bilan xarakterlanuvchi Farg‘ona vodiy xududiy-ishlab chiqarish majmui О‘zbekiston va Turkmaniston respublikalari rayonlarini birlashtiruvchi Quyi Amudaryo xududiy-ishlab chiqarish majmui Janubiy Tojikiston bilan О‘zbekistonning Surxandaryo viloyati о‘rtasida tashkil topgan mustahkam iqtisodiy – ijtimoiy aloqalari, О‘zbekistondagi Olmaliq tog‘- metallurgiya kombinatining Shimoliy Tojikiston xududidagi (Qoramozor chalametall koni) ruda respublikadan keng foydalanish imkoniyatlari fikrimiz dalilidir.

Bularning barchasi О‘zbekistonning О‘rta Osiyodagi iqtisodiy – geografik о‘rni xususiyatlaridan kelib chiqadigan qulayliklardir. О‘rta Osiyoda О‘zbekistondan boshqa biror-bir Respublika о‘zaro kо‘p qirrali munosabatlarda bunchalik qulayliklarga ega emas. О‘zbekistonning mezogeografik о‘rni avvalo uning О‘rta Osiyo Qozog‘iston mikromintaqasidagi tutgan о‘rni bilan begilanadi. Bu yerda ham Respublikaning markaziy mavqega ega ekanligi asosiy ijobiy holat hisoblanadi. Bu avvalo, О‘zbekiston xududining juda katta masofada (butun shimoliy va shimoliy – g‘arbiy chegarada) Qozog‘iston xududi bilan tutashligi kо‘rinadi. Keng tekisliklar orqali tutashgan ikkala Respublika muhim temir yо‘l magistrallari (Toshkent-Aris-Qizil- Urda; Toshkent-Aris-Chimkent-Jambul-Olmati, Qung‘irot-Beynov-Makat), qulay avtomobil va boshqa transport turlari orqali о‘zaro uzviy bog‘langan. О‘zbekiston Qozog‘iston kо‘mir, neft mahsulotlari, oltingugurt kolchedani, fosforit, metall, sement kabi ishlab chiqarish vositalari, don, un, gо‘sht, mol yog‘i kabi qishloq xо‘jalik mahsulotlari oladi va unga ayrim qishloq xо‘jalik mashinalari, sanoat iste’mol mollari, meva va meva konservalari, sabzavot, poliz mahsulotlari, о‘simlik moyi kabilarni chiqaradi. О‘zbekiston eksport imkoniyatlari ancha keng. Buni uning xalq xо‘jaligi, hatto asosan xom ashyo mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashganligi buning tо‘la isbotidir. О‘zbekiston iqtisodining yaqin kelajakda bosh vazifalaridan biri, ana shu о‘z ichki imkoniyatlaridan tо‘la foydalanib, rivojlangan mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarni har taraflama kengaytirishdir. Tabiiyki, yaqin davlar orasida О‘zbekistonning asosiy eksport mahsulotlari paxta, shuningdek meva, sabzavot, poliz, ulardan tayyorlangan konserva mahsulotlari, xalq hunarmandchilik mollari bо‘lib qoladi. Ayni vaqtda Respublikamiz importining asosini ishlab chiqarishning yuqori unumdorligini ta’minlay oladigan zamonaviy texnologik vositalar egallashi lozim. О‘zbekiston sanoati ishlab chiqarish shu yul bilan qisqa muddat ichida yuqori samaradorli texnikaviy jihozlar bilan ta’minlash va xalq xо‘jaligining

tarmoqlar tarkibini davr talabi asosida qayta tashkil qilish mumkin. Umuman Respublikani iqtisodiy geografik о‘rni mamlakat iqtisodiyotini barcha tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatini beradi.

Похожие

O’zbekiston respublikasining maydoni, chegaralari va geografik o’rniga umumiy ta'rif

Qoraqalpog'iston respublikasining iqtisodiy-demografik rivojlanish xususiyatlari

O‘zbekistonning geosiyosiy о‘rni va kelajagi

O‘zbekiston iqtisodiy geografiya kursining predmeti, vazifalari

Markaziy Osiyo davlatlarining tarkib topishi, hududi, chegaralari va geografik o’rni