Markaziy Osiyo davlatlarining tarkib topishi, hududi, chegaralari va geografik o’rni - География - Рефераты

Markaziy Osiyo davlatlarining tarkib topishi, hududi, chegaralari va geografik o’rni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46 KB

Markaziy Osiyo davlatlarining tarkib topishi, hududi, chegaralari va geografik o’rni Reja: 1. MOD ning tarkib topishi. 2. Hududi va chegaralari. 3. Geografik o’rni.

1. Markaziy Osiyo davlatlarining tarkib topishi. 1990 yillarning boshidan xorijiy mamlakatlarning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayotida tub o’zgarishlar ro’y berdi. Ayniqsa, NSSRning parchalanib ketishi va uning o’rnida mustaqil davlatlarning vujudga kelishi kishilarning xorijiy mamlakatlar haqidagi tasavvurini yana ham kengaytirdi va ayni paytda o’zgartirib ham yubordi. Eski imperiya - Sovet Ittifoqining yemirilishi bilan Markaziy Osiyo zaminida Tojikiston, O’zbekiston,Qirg`iziston,Qozog`iston va Turkmaniston davlatlari tarkib topdi. Ularni mustaqil davlat sifatida jahondagi ko’plab mamlakatlar tan olishdi va mazkur davlatlarning barchasi bilan diplomatik munosabatlar o’rnatishdi. Markaziy Osiyo davlatlarining barchasi Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a'zo qilib olindi. Markaziy Osiyo Yevroosiyo materigining o’ziga xos yirik geografik rayoni. Bu regiondagi mustaqil davlatlar uzoq va yaqin o’tmishda yaxlit bo’lgan, bir bo’lgan. Amir Temur ta'kidlaganidek, ularning “ mulki turon, millati turk” bo’lgan Zamini bir bo’lgan turkiy xalqlarning tili, dini bir, urf-odati, madaniyati, maorifi, mash І uloti bir bo’lgan. O’z davrida Markaziy Osiyo xalqlari jahon fani va madaniyatining rivojlanishiga beqiyos katta xissa qo’shgan. Turkistonlik allomalar, tabiyot va diniy ilmning siymolari, jaxongashta sarkardalar, o’z davrining atoqli arboblari butun dunyoga ma'lum va mashxur bo’lgan. “Sovet Ittifoqi” deb atalmish eski tuzum hukm surgan (1917-1991) yillarda Markaziy Osiyodagi turkiy xalqlar taxqirlandi, ularning madaniy boyliklari toptaldi, yaxlit hududlari parcha-parcha qilib tashlandi. Shu davrgacha kishilar parchalangan Markaziy Osiyo davlatlarini “O’rta Osiyo” (yoki “O’rta Osiyo Res. Va Qozog`iston) timsolida o’qib o’rganishdi. “O’rta Osiyo” degani Osiyoning geografik markazi, o’rta qismi degani emasmi?! Holbuki Osiyoning geografik markazi bizning hududimizdan ancha yiroqda - Sharqiy Sibirdagi Tuva Respublikasining poytaxti -Qizil shahridir. Endilikda vaziyat o’zgardi. Markaziy Osiyoning siyosiy kartasida yuqorida zikr qilingan mustaqil davlatlar tashkil topdi. Bu davlatlar kelajakda o’zaro

birlashish, bir-biriga yaqinlashishni parchalanishga qarshi qo’yadilar. Ular bir- birlari bilan hududiy yaxliolik, yaqinlik (bog`langanlik)ni, xalqlarning etnik kelib chiqishi va qon-qardoshlikka tayangan tarixiy birligini inobatga olib yaqin kelajakda tenglik asosiga qurilgan iqtisodiy, texnikaviy, madaniy aloqalarini qayta tiklashlari, rivojlantirishlari shak-shubhasizdir. 2. Hududi va chegaralari. Markaziy Osiyo (Turkiston) davlatlari asosan Osiyo qit'asining Markaziy qismida joylashgan. Shuningdek, uning hududi Yevropa qit'asiga ham daxldor. Chunki Markaziy Osiyo hududining bir qismi Ural daryosidan tokiQozog`iston davlatining ў arbiy chegaralarigacha Yevropa qit'asidadir. Markaziy Osiyo davlatlarining maydoni 3.994,4 kvG'km yoki uning maydoni Yevropa qit'asi maydonining 44%ga teng. Bu hududga 7 ta,G`ransiya, 10,5, Yaponiya yoki Buyuk Britaniyaday davlatdan 16 tasini joylashtirish mumkin. MOD shimol, shimoli-sharq va shimoli- І arbdan Rossiya, g`arbdan Kaspiy dengizi orqali Shimoliy Kavkaz va Kavkaz orti davlatlar bilan, janubdan Eron va Afg`oniston hamda janub va janubi-sharqdan Xitoy bilan chegaradosh. MODning shimoliy chegaralari nisbatan tekislikdan, janubiy chegaralari esa baland to І sistemalari Tyan-Shan, Pomir, Oloy, Kopetdo І orqali o’tadi. MODning joylashgan o’rni uning ichki taraqqiyotida muhim omil bo’lib maydonga chiqadi. 1-misol. Uning Rossiya bilan chegarasini olaylik, Markaziy Osiyo Rossiyaning iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan Volgabo’yi, Ural, Shimoliy Kavkaz va ў arbiy Sibir yirik iqtisodiy rayonlari bilan katta masofada chegaralangan. Bu iqtisodiy rayonlar hududiga MODning ko’pgina temir yo’l va avtomobil magistrallari o’tkazilgan hamda chegaradosh davlatlararo iqtisodiy va texnikaviy aloqalar yaxshi yo’lga qo’yilgan. Mazkur chegara ayniqsa, MODning yirik davlati -Qozog`istonning iqtisodiy taraqqiyotida muhim omildir.

2-misol. MOD, G`arbda Kaspiy dengizi orqali o’tgan chegaraga ega. Bu chegara orqali MOD birinchidan dengiz baliqchiligining va suv transportini rivojlantirish, ikkinchidan Kaspiy dengizi orqali Rossiya va Ukrainaning ichki daryo va dengizlari (binobarin ichki iqtisodiy rayonlari)ga chiqish imkoniyatiga ega. 3-misol. Janubda Eron, Afg`oniston va Xitoy bilan o’tgan chegara Markaziy Osiyoning mazkur davlatlar va Osiyoning boshqa janubiy mamlakatlari bilan savdo-sotiq aloqalarini olib borish imkoniyatlarini beradi. Bir yarim asr mobaynida uning Osiyo davlatlariga nisbatan qulay bo’lgan geografik o’rni o’lka taraqqiyotidagi muhim omil sifatida foydalanilmadi. Markaziy Osiyo davlatlari qo’shni davlatlar bilan har tomonlama diplomatik munosabatlar o’rnatish bilan o’zaro transport aloqalarini rivojlantirishga ham kirishdi.Qozog`iston va Qirg`iziston, Xitoy bilan, O’zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston Afg`oniston va Eron hamda Turkiya bilan avtomobil, temir yo’l va suv yo’li orqali ko’p tomonlama hamkorlik (borish-kelish) qiladigan, savdo-sotiq ishlarini amalga oshiradigan bo’ldi. Shubhasiz, qo’shnichilikka tayangan Osiyo mamlakatlari bilan boshlangan bu xil munosabatlar samarali natijalarga olib keldi. 3. Geografik o’rni. Markaziy Osiyo Yevroosiyoning markazidagi juda katta ichki o’lkadir. Markaziy Osiyo joylashgan geografik kengliklarda Yevropadagi O’rta yer dengizi mamlakatlari - Ispaniya, Portugaliya, Italiya, Gresiya, Bolgariya, Albaniya hamda qisman Afrikadagi Marokash, Tunis kabi mamlakatlar ham xuddi shu kenliklar orasida joylashgan. Ularning hammasi tipik subtropik mamlakatlar hisoblanadi. Biroq Markaziy Osiyo ma'lum geografik omillar ta'sirida vujudga kelgan o’ziga xos kompleks tabiiy sharoiti tufayli O’rta yer dengizi subtropik mamlakatlaridan farq qiladi. Chunki Markaziy Osiyo iliq okean va dengizlardan juda uzoqda, buning ustiga u Hind okeanidan baland to І lar bilan to’silib qolgan materik ichidagi berk havzadir. Aksincha, Markaziy Osiyo hududining shimol tomoni ochiq bo’lganidan unga Shimoliy muz okean tomonidan sovuq havo massalari bemalol

kirib kela oladi. Shu sababli Markaziy Osiyoga (Turkistonga) iliq okeanlardan nam va iliq havo massalari kamdan-kam yetib keladi. Shuning uchun uning ko’p yerlari quruq cho’llardan iboratdi. Demak, O’rta yer dengizi mamlakatlari tipik subtropik o’lkalar bo’lsa, Markaziy Osiyoning ayrim mintaqalaridagina (janubiy qismlari) subtropik xususiyatlar, shakllangan va bu o’lka asosan quruq cho’l zonasiga kiradi, unda chala cho’l va to І landshaftlari mavjud. Markaziy Osiyo o’lkasining asosiy tabiiy-geografik xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Okeanlardan uzoqda va berk havzada joylashgan. 2. Iqlimi keskin kontinental. 3. Sharq va janub tomonlari to І lar bilan o’ralgan bo’lsa, shimoli vag`arbi ochiqdir. 4. Tekisliklarida kenglik, to І larida balandlik mintaqalari xosdir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ro’ziyev A.N. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Termiz, 2001 y. 2. Ro’ziyev A.N., Abirqulov Q. O’zbekiston iqtisodiy geografiyasi. Toshkent, 2001 3. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent, 1996 y. 4. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. Toshkent, 1994 y. 5. Qurbonniyozov R. Umumiy tabiiy geografiya. Toshkent, 1999 y. 6. Shuls L.V., Mashramov R., O’rta Osiyo gidrografiyasi. Toshkent, 1989 y. 7. Hikmatov G`., Sirliboyeva S., Aytboyev P. Ko’llar va suv omborlari. Toshkent, 2000 y. 8. To’xliyev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. Toshkent, 1998 y. 9. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish.. Toshkent, 1991 y. 10. Abdullayev M., Maqsudov A. Tuproqshunoslik va tuproqlar geografiyasi. Toshkent, 1988 y. 11. Ergashev SH. Landshafto' Surxandarinskoy oblasti. Toshkent, 1984 y. 12. Soliyev A. Iqtisodiy geografiya asoslari. Toshkent, 1996 y. 13. Soliyev A.,Qarshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari, 1999 y. 14. Hasanov I.A., G`ulomov P.N. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. Toshkent, 2002 y.

Похожие

Markaziy Osiyo davlatlarining xo`jaligi va uning rivojlanish xususiyatlari

Mamlakatimizda aholi geografiyasining tarkib topishi va rivojlanishi

Markaziy Osiyo hududining geografik tuzilishi, rel`yefi va foydali qazilmalari

Markaziy Osiyo transporti

Geografiyada ekologik yondashuvning qo‘llanilishi va geoekologik yondashuvning tarkib topishi