Mamlakatimizda aholi geografiyasining tarkib topishi va rivojlanishi - География - Рефераты

Mamlakatimizda aholi geografiyasining tarkib topishi va rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.5 KB

Mamlakatimizda aholi geografiyasining tarkib topishi va rivojlanishi Reja: 1. Aholi geografiyasining tarkib topishi. 2. Aholishunos olimlarning fikrlari.

Geografiya fani aholi va unga taalluqli bo`lgan ma`lumotlarni qadimdan o`rganib kelgan. Masalan, 1650 yilda Vareniyning Niderlandiyada bosilib chiqqan “Umumiy geografiya” nomli asaridayoq aholiga tegishli ko`pgina masalalar geografiya o`rganadigan muhim muammolar qatoriga kiritilgan edi. Varenius geografiyani ikkita 1. Asosiy (umumiy) geografiya va ayrim mamlakatlarni o`rganadigan xususiy geografiyaning iqtisodiy geografiya bo`limi o`rganadigan masalalar orasida aholining sostavi, turmushi, iste`mol qiladigan ovqatlari, daromadi, bilim darajasi, hunarmandchilik, savdo aloqalari, tug`ilgandan o`lguncha bo`lgan urf- odatlari, siyosiy tuzumi, shaharlari kabi ko`rsatkichlar bo`lgan. Ammo u paytlarda va undan keyin ham uzoq davrlar davomida aholi geografiyasi geografiya fanining aloxida yo`nalishi sifatida tashkil topmagan edi. Bu yo`nalish geografik determinizmning vulgar-materialistik konsepsiyasiga asoslanardi va aholi geografiyasidagi barcha hodisa hamda voqealarni tabiiy sharoitning ta`siridan deb tushuntirishga urinar edi. 19-Asr oiri 20-asr boshlarida g`arbiy Yevropada odam geografiyasi deb nomlangan yo`nalishi ham vujudga keladi. Fransuz geograflari P.Vidalp de Lya Vlash (1845-1919) va J.Bryun (1869-1930) bu yo`nalishning asoschilari edilar. Bu yo`nalish ham aholi geografiyasi masalalarini tushuntirishda jamiyat taraqqiyotining haqiqiy qonunlariga emas, balki burjua falsafasi, siyosiy iqtisodi va tarixining konsentratsiyalariga asoslangan. Bu yo`nalish namoyandalari tabiat bilan jamiyat o`rtasidagi, tabiat bilan aholi o`rtasidagi munosabatlar va aloqalarni ilmiy asosda o`rganmasdan balki alohida bir olamning tabiat bilan o`zaro munosabatlarini va bir biriga ta`sirini o`rganish bilan shug`ullanganlar. Buning uchun ham ular o`z fanlarining nomini aholi geografiyasi emas, balki odam geografiyasi deb atashgan. Rossiyada revolyutsiyagacha aholi geografiyasiga taalluqli yirik ilmiy asarlar juda kam edi. Chunki, aholi geografiyasi geografiyaning maxsus tarmog`i sifatida xali tashkil topmagan edi. Ana shu davrda ota-bola P.P.Semyonov-Tyanshanskiy va V.P.Semyonov-Tyanshanskiy hamda

A.N.Voyeykovning ishlari alohida o`rin egallaydi. Semyonov-Tyanshanskiy 19-asr oxirida Rossiya aholisi va aholi punktlarini geografik analiz qilgan, bir necha ishlar bajargan. U o`zining 1971 yilda chiqqan asarida aholi zichligi kartasinii batafsil va mazmundor analish qildi. 1863-1865 yillarda P.P.Semyonov-Tyanshanskiy “Geografik - statistik lug`at” tuzdi. Lug`atda Rossiyaning barcha shaharlari, stansiya va yirik qishloqlariga xarakteristika berdi. U Rossiya qishloqlariga birinchi bo`lib, batafsil ijtimoiy- iqtisodiy xarakteristika berdi, ularni 27 ta tipga ajratdi. Ayniqsa uning “Murevenskaya golostg`” (1880) asari aloxida diqqatga sazovordir. Bu asar aholini va qishloq punktlarini kompleks geografik ekspeditsiyalar yordamida o`rganish bo`yicha brinchi manba bo`lib, ushbu davrda Rossiya va chet mamlakatlarda aholiga bag`ishlangan ishlar orasida o`z ilmiy saviyasiga ko`ra xiyla yuqori turar edi. P.P.Semyonov-Tyanshanskiyning bu asari bilan K.Marks keyinchalik V.I.Lenin qiziqqan. K.Marks va V.I.Leninni qiziqtirgan narsa bu asarda ijtimoiy jarayonlar territorial farqlarning analiz qilinishi va 1861 yil reformasidan keyin Rossiya qishlog`idagi sinfiy tabaqalanish masalalarining yoritilishi edi. Ma`lumki, P.P.Semyonov-Tyanshanskiy “Rossiya. Vatanimizning to`la geografik tasviri” (1899-1914) nomli ko`p tomli nashrning asosiy tashkilotchisi edi. Bu asarda Rossiya turli qismlarining aholisi va aholi punktlari xaraktristikasiga keng o`rin berilgan. Pyotr Petrovich Semyonov-Tyanshanskiyning o`g`li Veniamin Petrovich ham o`z ishlarida aholini o`rganishga katta e`tibor bergan. Ayniqsa, uning “Yevropa Rossiyada shahar va qishloq” (1910) nomli asari muhim faktologik ma`lumotlarga boyligi va ilmiy analizdagi ba`zi yangicha yondoshishlari bilan diqqatga sazovordir. Keyinchalik, sobiq sovet hokimiyati davrida (1922-1925) P.P.Semyonov-Tyanshanskiy rahbarligida Rossiya Yevropa qismining 46 varaqdan iborat aholi zichligi kartasi tuzildi. O`sha davrda bunday karta boshqa birorta ham mamlakatda tuzilmagan edi. Aholi geografiyasi bo`yicha revolyutsiyadan avval nashr etilgan asarlar orasida mashhur geograf Aleksandr Ivanovich Voyeykov asarlari alohida o`rin

egallaydi. Eng muhimi shuki, A.I.Voyeykov o`z ishlarida antropogeografiya ta`siriga berilmadi. U “Yer shari aholisining tabiiy sharoit va kishilar faoliyatiga qarab taqsimlanishi” (1906) “yevropa Rossiyasi va G`arbiy sibir qishloqlarining gavjumligi” (1909) kabi asarlarida tabiat va aholiga jonli, qiziqarli geografik ta`rif berish namunasini ko`rsatadi. A.I.Voyeykov aholining territorial taqsimlanishida tabiiy sharoit emas, balki odamlarning o`zi xal qiluvchi rol o`ynaydi degan xulosaga keldi. Bu esa, o`sha davrda hukmron bo`lgan antropogeografik ta`limotga ko`ra butunlay qo`shilmaslik edi. U aholining shaharlar bilan qishloqlar o`rtasida taqsimlanishi, bu jarayonning rivojlanishini analiz qilib shaharlarni o`rganishda ularning ma`muriy-yuridik tomonlariga emas, balki iqtisodiy ko`rsatkichlariga ahamiyat berish muhimligini qayd qildi. Bu esa ushbu davr uchun muhim progressiya qarash edi. Chunki, shaharlarni o`rganishda, birinchi navbatda, ularning iqtisodiy rolini analiz qilish zarurligi hozirgi zamon aholi geografiyasini ham asosiy prinsipial masalalaridan biridir. Voyeykov aholi geografiyasi masalalarini, aholi bilan tabiat o`rtasidagi munosabatlarni analiz qilishda ijtimoiy-iqtisodiy faktorlarga katta ahamiyat berib, o`z davri olimlaridan ancha yuksak pog`onaga ko`tarila oldi, shunga qaramay, u xali ko`p masalalarni to`g`ri va chuqur tushunib yetmagan va o`sha davr rus faniga xom bo`lgan liberal -burjua pozitsiyasi ta`sirida edi. Aholi geografiyasi iqtisodiy geografiyaning aloxida muhim uzviy qismi sifatida mamlakatimizda faqat sovet davrida shakllandi va rivojlandi. Ma`lumki, sobiq sovet hokimiyatining dstlabki yillaridayoq planli sotsialistik xo`jalik sharoitida katta ilmiy amaliy ahamiyatga ega bo`lgan marksistik geografiya fani tashkil topa boshladi.

Adabiyotlar: 1 . Asanov G. Aholi geografiyasi. T., 1978. 2. Asanov G. Sotsial iqtisodiy geografiya: termin va izohli lug‘ati. T., 1990. 3. Bruk S.I. Naseleniya mira. Etnograficheskiy spravochnik. 2-YE.izd. pererab. i dop. M., 1986. 4 . www.ziyonet.uz

Похожие

Aholi geografiyasining boshqa fanlar bilan aloqasi

Geografiyada ekologik yondashuvning qo‘llanilishi va geoekologik yondashuvning tarkib topishi

Markaziy Osiyo davlatlarining tarkib topishi, hududi, chegaralari va geografik o’rni

Aholi geografiyasi fanining rivojlanishi va unga hissa qo`shgan aholishunos olimlar

Landshaftlar geografiyasining rivojlanish tarixi