Музликлар - География - Рефераты

Музликлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

278 KB

Музликлар Режа: 1. Қор қоплами ва қор чизиғи 2. Қор кўчкилари 3. Қорнинг глетчерга айланиши

Музликлар ер сиртининг қор чизиғи чегарасидан юқори қисмида, рельеф ҳамда иқлим шароити қулай келган жойларда қорнинг тўпланиши ва зичлашишидан ҳосил бўлади. Улар ўзи жойлашган ҳудуднинг иқлимига, дарёларининг сув режимига сезиларли таъсир кўрсатади, айниқса тоғ музликлари дарёларни тўйинтирувчи асосий манбалардан бири ҳисобланади. Қор қоплами ва қор чизиғи Қор қоплами қорнинг ер сиртида тўпланишидан ҳосил бўлади. Шамол таъсирида у ер сиртида нотекис тақсимланади. Натижада қор қопламининг асосий кўрсаткичлари -қалинлиги, структураси (тузилиши), зичлиги, сув миқдори турли ҳудудларда турлича бўлади. Дарёларнинг сувлилиги кўп жиҳатдан уларнинг ҳавзаларида йилнинг совуқ даврларида тўпланган қор қоплами миқдорига боғлиқ бўлади. Табиатда қуруқ ва хўл қор қопламлари бир-биридан фарқ қилади. Қуруқ қор қопламининг зичлиги ўртача 0,06 гҒсм 3 га тенг бўлса, хўл қор қопламиники эса 0,20 гҒсм 3 атрофида бўлади. Ер сиртида шундай юза(сатҳ)лар мавжудки, у жойларда қор кўринишида ёққан атмосфера ёғинларининг ўртача йиллик миқдори унинг эришига ва буғланишига сарф бўлган қийматига тенг бўлади. Аниқроғи маълум баландликда қор тўпланиши ва унинг сарфланиши мувозанатда бўлади. Рельеф ва иқлим шароитларининг ўзаро муносабати туфайли вужудга келган бундай сатҳ қор чегараси ёки қор чизиғи деб аталади. Қор чизиғидан пастда қор шаклида ёққан ёғинларнинг миқдори уларнинг эришга ва буғланишга сарфланишидан кам, қор чизиғидан юқорида эса бунинг акси бўлади. Қор чизиғидан юқорида, хионосфера деб аталадиган қатлам доирасида, мунтазам равишда қорнинг тўпланиши кузатилади. Худди шу хионосфера чегарасида доимий қорликлар ва музликлар ҳосил бўлади. Хионосфера қатламидан юқорига кўтарилган сари эса ёғадиган қор миқдори сарф бўладиганидан камая боради.

Қор чизиғининг географик кенгликлар бўйича тақсимланиши 11- расмда келтирилган. Қор чизиғи қутб доирасида, ҳаво ҳароратининг пастлиги туфайли, океан сатҳигача тушади. Жумладан, жанубий ярим шарда қор чизиғи 62 0 жанубий кенгликдан бошлаб океан сатҳига тўғри келади. Сабаби, жанубий ярим шар иқлимига асосий таъсирини океан кўрсатади. Қор чизиғининг энг баланд нуқтаси субтропикларда жойлашган (6400 м гача). Экватор ҳавоси нам бўлиб, у ерда ёғин миқдори бир мунча ортади ва қор чизиғи баландлиги 4400-4900 м гача тушиб қолади. Тоғли ҳудудудларда қор чегараси баландлиги йил фасллари бўйича ўзгариб туради (12-расм, а). Ер сиртининг қор тўпланадиган қисмида қор қоплами ва музликлар заҳираси доимий равишда камайиб туради. Бу камайиш икки хил йўл билан - қор кўчкилари ва музликларнинг қор чизиғидан пастга силжиши кўринишида кузатилади. Қор кўчкилари Қор кўчкилари (лавиналар) деб, тоғ ёнбағирларининг қия юзалари бўйлаб сурилиб тушадиган қор уюмларига айтилади. Кўчкилар қиялиги 15 0

дан катта ва қор қалинлиги 0,5 м дан кўп бўлган тоғли ва қутб олди ҳудудлари учун характерлидир. Кўчкиларнинг пайдо бўлиши сабаблари турличадир. Масалан, қуруқ кўчкилар янги ёққан қор билан эски қор орасида ишқаланиш кучи кичиклиги ва шу туфайли яхши жипслашмаганлиги сабабли вужудга келади. Шамолнинг кучли эсиши ҳам маълум шароитларда кўчкиларга сабаб бўлиши мумкин. Баъзан ҳаво ҳароратининг кўтарилиши ер сирти билан қор қатлами ўртасида эриган сув ҳосил бўлишига олиб келади. Сув эса тунги соатларда ёки ҳароратнинг кескин пасайиши натижасида музлайди. Бу билан қорнинг сурилишига ва "хўл кўчкилар" ҳосил бўлишига шароит яратилади. Кўчкилар ҳосил бўлишининг бошқа жуда кўп сабаблари мавжуд. Қор уюмларининг ёнбағирларда сурилиш ҳолатига кўра Г.К.Тушинский кўчкиларни уч турга бўлади: қор сурилмалари, новсимон ёнбағирлар кўчкилари ва сакровчи кўчкилар. Қор сурилмалари қор жуда кўп миқдорда ёққан йиллари кузатилиб, бунда қор қоплами ёнбағирда кенг фронт бўйлаб сурилади. Иккинчи ҳолда эса қор маълум новсимон ёнбағрда сурилади ва унинг тубида конуссимон уйилма ҳосил қилади. Сакровчи кўчкилар эса жуда катта тезликка эга бўлади, чунки улар нишаблиги кескин ортган ёнбағирларда кузатилади. Юқорида айтилганлардан кўриниб турибдики, кўчкилар жуда ҳавфли ҳодиса бўлиб, катта зиён келтириши ва баъзи ҳолларда инсон ҳаётига ҳам ҳавф солиши мумкин. Шунинг учун кўчкиларни ўрганишга катта аҳамият берилмоқда. Бутун ўлкалар бўйлаб кўчкилар тушиши мумкин бўлган жойлар хариталарга туширилади. Уларни ўрганиш, кузатиш учун махсус кузатиш жойлари-станциялар ташкил этилган. Масалан, Оҳангарон дарёси ҳавзасида ташкил қилинган Камчиқ қор кўчки станцияси нинг фаолияти диққатга сазовордир. Кўчкиларни олдини олиш учун тоғ ёнбағирларига дарахтлар экилади, уларда зинасимон майдончалар (террасалар) ҳосил қилинади. Айрим ҳолларда эса инсон ҳамда халқ хўжалиги иншоотларининг хавфсизлигини

таъминлаш мақсадида сунъий равишда ҳам қор кўчкиларини ҳосил қилиш мумкин. Бундай тадбирларни амалга ошириш мамлакатимиздаги айрим тоғ қишлоқлари ҳамда Камчиқ довони каби тоғли ҳудудлардан ўтадиган автомобил йўлларида хавфсизликни таъминлашга имкон беради. Қорнинг глетчерга айланиши Қор чизиғидан юқорида, яъни мусбат балансли қисмда қор қоплами вақт ўтиши билан фирн- қотган қорга айланади. "Фирн" немисча "Firnschnee" сўзидан олинган бўлиб, "ўтган йилги" деган маънони беради. Қорнинг фирнга айланиш жараёни фирнлашув деб аталади. Бу ҳодисага биринчи сабаб қор қоплами юқори қатламининг унинг пастки қисмига кўрсатадиган босимидир. Шу билан бир қаторда қор қопламининг юқори қисмида эриган қор сувларининг унинг пастки қисмига ўтиши ва у ерда музлаши ҳам фирнлашувга сабаб бўлади. Демак, фирнлашув жараёни икки хил шароитда кечади: а) манфий ҳароратда, босим таъсирида фирнлашув, бундай шароитда рекристаллизациялашган фирн ҳосил бўлади; б) эриш ва қайтадан музлаш шароитида ҳосил бўлган фирн, у режеляцион фирн дейилади. Фирннинг зичлиги 0,35-0,80 гҒсм 3 га тенг бўлади. Фирнлашув жараёни иқлим шароитига боғлиқ ҳолда турли ҳудудларда турлича вақтни талаб этади. Масалан, бу жараённинг тўла кечиши учун Анд тоғларининг Чили қисмида 4 ой, Альп ва Илиорти Олатовида 1 йил, Жанубий Аляскада 4 йил зарур бўлса, Гренландияда 20 йилгача чўзилади. Фирннинг зичлашиб бориши глетчер музлиги нинг ҳосил бўлишига олиб келади (зичлиги 0,90 гҒсм 3 гача). Унинг янада зичлашиши натижасида эса ҳақиқий музлик ҳосил бўлади. Маълум шароитларда музлик эластиклик хусусиятига эга бўлади, у қанчалик катта босим остида бўлса ва ҳарорати эриш ҳароратига қанча яқин бўлса, унинг эластиклиги шунча катта бўлади. Музликлар доимий ҳаракатда бўлади. Ҳаракат тезлиги ёнбағир нишаблиги ва музлик қоплами қалинлигига боғлиқ. Нисбатан юқори

ҳароратларда ҳам тезлик ортади. Лекин кўп ҳолларда музликнинг ҳаракат тезлиги 1 кунда 0,5 м дан ошмайди, энг катта тезлик (10-40 мҒкун) Гренландия музликларида ўлчанган. Музлик юзасининг ўрта қисми унинг чеккаларига нисбатан, юза қисми чуқур қисмларига нисбатан тезроқ ҳаракатланади. ¨з ойларида қишдагига нисбатан, кундуз кунлари эса тунги соатларга нисбатан тез ҳаракатланади. Агарда музлик туби рельефи ва юзаси қирқимида (профилида) кескин ўзгаришлар бўлса, унга музликнинг эластиклиги бардош бера олмайди ва натижада музликда чуқур ёриқлар ҳосил бўлиши мумкин. Ўрта Осиё музликларида бундай ёриқлар жуда кўп ва улар музшунос-гляциолог тадқиқотчилар ҳамда тоғ саёҳатчилари ҳаёти учун жуда хавфлидир. Музлик қатламлардан иборат бўлади, чунки у йил давомида турли мавсумларда турлича қийматларда тўйинади. Улар бир-биридан зичлиги ва ранги билан ажралиб туради ва меъёрдаги атмосфера босимида (760 мм) 0 0 С ҳароратда эрийди. Босим 1 атмосферага ортиши билан унинг эриш ҳарорати 0,0073 0 С га пасаяди. Бу ҳолат музлик сувлари ҳисобига тўйинувчи дарёларда доим сув оқиб туришини таъминлайдиган омиллардан бири ҳисобланади. Музликларнинг ҳосил бўлиши Музликларнинг ҳосил бўлиши ер сирти рельефи ва иқлими хусусиятлари билан бевосита боғлиқ. Маълумки, қорнинг тўпланиши тоғ рельефи учун хос бўлган, кўтарилган юзалар билан чегараланган, нисбатан текис майдончалар (ботиқлар)да кузатилади. Бундай жойларда қор қанча кўп ёғса ва манфий ҳарорат қанча узоқ сақланса, музлик ҳосил бўлишига шунча қулай шароит яратилади. Музлик, юқорида таъкидланганидек, ер сиртининг мусбат мувозанатли қисмида ҳосил бўлади. У ҳаракатга келиб, қор чизиғини кесиб ўтади ва манфий мувозанатли қисмга киради. У ерда эриш бошланади. Демак, ҳар қандай музликда қуйидаги икки характерли қисм мавжуд бўлади (12-расм,б): музликнинг тўйиниш қисми- фирн области ва музликнинг сарф бўлиши- абляция области ёки музлик тили. Тўйиниш қисми билан сарф бўлиш

қисми ўртасидаги чегара фирн чизиғи деб аталади. Юқорида кўрсатилган қисмлар айниқса тоғ музликларида яққол кўринади. Музлик ўз ҳаракати натижасида водий ёнбағирларига ва ўзи жойлашган заминга таъсир кўрсатиб, тоғ жинсларини сидириб ўзи билан олиб кетади. Шу билан бирга музликлар сиртида денудация натижасида ҳосил бўлган тоғ жинсларининг тўпланиши ҳам кузатилади. Ҳар икки ҳолда ҳам тоғ жинсларининг бир қисми музлик юзасида сақланиб юза мореналар ни ҳосил қилади. Дарёлар лойқа оқизиқларининг ҳосил бўлиши учун музликнинг чекка қисмларида яхши шароит вужудга келади. У ерда ҳосил бўлган мореналар ён томон мореналари деб аталади. Мореналарнинг барчаси вақт ўтиши билан музлик тилида ётқизила бошлайди. Музликни тўйинтирувчи бош манба музликнинг тўйиниш қисмига ёғадиган қордир. Айрим ҳолларда шамол учириб келтирган қор ва қор кўчкилари ҳам қўшимча тўйиниш манбалари бўлиши мумкин. Улар кўпинча ботиқ жойларда тўпланади. Уларнинг айрим водий музликларининг тўйинишига биргаликда қўшган ҳиссаси 25 фоизгача боради. Музлик массаси нинг сарф бўлиши эса абляция (музликнинг эриши ва буғланиши) ҳамда механик сабаблар-музлик тилининг синиб кетиши, тўйиниш қисмидаги қорнинг шамол учириб кетиши каби кўринишларда рўй беради. Музлик массаси балансида кирим ва чиқим қисмлари элементларининг ўзгариши натижасида унинг ўлчамлари ҳам ўзгаради. Улар тенг бўлган ҳолларда музлик ўзгармас-турғун ҳолатда сақланади. Кирим қисми ортганда музлик ўлчами ортади, камайганда эса музлик чекинади. Музликларнинг кўп йиллик тебраниши тўйиниш шароити ўзгариши билан боғлиқ ёки, бошқача қилиб айтганда, бу тебраниш иқлим шароитининг ўзгаришини акс эттиради. Абляция миқдори одатда сув қатлами қалинлиги билан ифодаланади. Музликдан бўладиган буғланиш жуда кам (1-2 ммҒкун) бўлиб, унинг қиймати сув балансига сезиларли таъсир этмайди. Шу сабабли умумий абляция миқдори, асосан, эриш миқдори билан аниқланади. Музликнинг

эриш тезлиги ҳароратга боғлиқ бўлиб, бу муаммони кўпгина олимлар ўрганган. Масалан, О.А.Дроздов Зарафшон ва Федченко музликларида олиб борилган кузатишлар натижаларига асосланиб, музликнинг эриш миқдори билан қуёш радиацияси орасида қуйидаги боғланиш мавжудлигини аниқлаган:Ч Rк 28 82,0     , бу ерда:  -эриган муздан ҳосил бўлган сув миқдори, см ларда; кR -қуёш радиацияси, калҒсм 2  кун; Ч -музнинг яширин иссиқлик сиғими. Музлик сиртида морена қопламининг оз ёки кўп бўлиши ҳам унинг эриш жадаллигига таъсир қилади. Ер куррасида асосан икки турдаги музликлар- материк музликлари ва тоғ музликлари бўлади. Ернинг ландшафт қобиғида асосий ўринни материк музликлари - Антарктида ва Гренландия музликлари эгаллайди. Уларнинг ўлчамлари жуда катта бўлиб, ясси-қабариқ бўлади ва музлик ости рельефига боғлиқ эмас. Қорнинг тўпланиши уларнинг марказий қисмларида, сарф бўлиши эса чекка қисмларида бўлади. Музлик массаси ҳам марказдан чекка тарафларга қараб ҳаракатланади. Уларда сарф бўлиш, асосан, чекка қисмларда, яъни синиб, айсберглар ҳосил бўлиши кўринишида кечади.

Тоғ музликлари нисбатан кичик ўлчамли бўлади. Уларнинг шакли музлик жойлашган юзанинг рельефи билан аниқланади, ҳаракати ҳам ер сиртининг музлик ости нишаблигига боғлиқ бўлади. Материк музликларидан фарқли ўлароқ, уларда нишаблик фақат бир томонга, яъни манбадан музлик тилига қараб боради. Тоғ музликларининг кўпгина турлари мавжуд. Уларнинг энг соддалари тоғ ёнбағирлари музликлари ва тоғ чўққилари музликлари дир. Улар қуйидаги турларга бўлинади: кальдера музликлари- ўчган вулқонлар кратерларида жойлашади; юлдузсимон музликлар- унинг умумий фирн қисмидан чиқадиган бир нечта тили бўлади (масалан, Федченко музлиги); кара музликлари- кара (баланд тоғлардаги тавоқсимон

табиий ботиқлик) ларда жойлашади ва, ниҳоят, осилма ҳолда учрайдиган музликлар. 8-жадвал Ер юзасида музликларнинг тақсимланиши (С.В.Калесник маълумотлари бўйича) Музликлар мавжуд бўлган худудлар Музликлар майдони, км 2 Музликлар мавжуд бўлган худудлар Музликлар майдони, км 2 А р т и к а Олтой ва Саян 914 Гренландия 1802600 Эрон, Кичик Осиё 100 Канада архипелаги 155000 Тяншан ва Помир 20375 Шпицберген 58000 Хиндикуш, Ҳимолай ва Қорақурум 57285 Ян Майен 117 Тибет тоғлиги 32150 Исландия 11785 Ҳаммаси 114147 Янги Ер 23900 Ш и м о л и й А м е р и к а Франц Иосиф Ери 14360 Аляска 52000 Шимолий Ер 16908 Канада 15000 Арктикадаги бошқа ороллар 758 АҚШ ва Мексика 661 Ҳаммаси 2083438 Ҳаммаси 67661 Е в р о п а Жанубий Америка 25000 Пириней 30 Африка 23 Альп 3600 О к е а н и я Скандинавия 5000 Янги Гвинея 15 Урал 25 Янги Зеландия 1000 Ҳаммаси 8656 Ҳаммаси 1015 О с и ё А н т а р т и д а Кавказ 1800 Антарктида 13200000 Сибир 477 Ороллар 4000 Коряк тоғлиги 180 Ҳаммаси 13204000 Камчатка 866 Ер юзаси бўйича 15503939 Водий музликлари бир мунча мураккаб тузилган. Улар ичида оддий-бир оқимли (12-расм), мураккаб (бир неча тартибдаги ирмоқли) ва дарахтсимон музликлар бор. Булардан ташқари бир неча мустақил музликларнинг

қўшилишидан ҳосил бўлган мураккаб музликлар ҳам мавжуд. Буларга скандинавия, аляска ва бошқа турдаги музликларни киритиш мумкин. Музликлар ер сиртининг қуруқлиқ қисмида нотекис тақсимланган (8- жадвал). Ер юзидаги музликларнинг умумий майдони 15,5 млн.км 2 га тенг бўлиб, қуруқликнинг 10 фоиздан кўпроқ қисмини эгаллаган. Барча музликларнинг умумий ҳажми 24 млн.км 3 га тенг. Ҳисоблашларнинг кўрсатишича, шу ҳажмдаги музликнинг эриши Дунё океани сатҳининг 60 метрга кўтарилишига олиб келар экан. Музликларнинг гидрологик аҳамияти Тоғ музликларининг эришидан ҳосил бўлган сув дарёлар тўйинишининг асосий манбаларидан бири ҳисобланади. Музлик ҳисобига тўйиниш ундан узоқлашган сари камайиб боради. Дарё ҳавзасида музликнинг бўлиши оқим режимининг ўзига хос хусусиятларини вужудга келтиради. Жумладан, йиллик оқимнинг ўзгарувчанлиги камаяди. Музликлар сувларидан тўйинадиган дарёлар ёзги тўлинсув даврининг давомлилиги ва сув сатҳи ҳамда сарфининг нисбатан катта бўлмаган тебраниши билан ажралиб туради. Тўлинсув даври бошида дарёлар тўйинишида мавсумий қорлар қатнашади. Музликнинг юза қисмидаги қорлар эрий бошлаши билан дарёдаги сув миқдори ҳам орта боради. Баъзан ҳароратнинг кескин кўтарилиши натижасида тошқинлар ҳам кузатилади. Бунга, бошқа омиллар билан бир қаторда, музлик танасида ёки музликдан қуйида ҳосил бўлган кўлларда тўпланган сувнинг дарё оқимига қўшилиши сабаб бўлади. Ана шундай кўлларда тўпланган сувнинг тўғонни ёриб ўтиши (тўғоннинг бузилиши) ҳоллари Ҳимолай, Тяншан, Помир-Олой тоғларида тез-тез кузатилади. Айрим ҳолларда улар фалокатли сел тошқинларига сабаб бўлади. Масалан, 1973 йил июл ойида Алмати шаҳри яқинида, 1998 йил 8 июнда Шоҳирмардонда кузатилган сел тошқинлари музликлар фаолияти билан боғлиқ. Йирик музликлардан тўйинадиган дарёлар сув режимини ўрганиш шуни кўрсатадики, ёзнинг биринчи ярмида музлик танасида ва унинг

юзасидаги ботиқликларда ва кўлларда сувнинг тўпланиши-аккумуляцияси рўй беради. ¨знинг иккинчи ярмида эса бу сувлар дарё ўзанига оқиб тушади (13-расм). Дарё ҳавзасидаги музликлар эгаллаган майдоннинг ўлчами оқимнинг йил ичида тақсимланишига сезиларли таъсир кўрсатади. Ҳавзада музлик майдонининг ортиши билан ёзнинг иккинчи ярмидаги (июл-сентябр) оқим ҳажми март-июн даври оқимига нисбатан катта бўлади. Бунинг асосий сабаби дарёнинг тўйинишида музлик суви ҳиссасининг ортишидир. Бу қонуният В.Л.Шульц параметри VI III IX VII W W     билан ҳавзадаги музлик эгаллаган майдонни таққослаганда аниқ намоён бўлади. ¨з фаслида, музликдан тўйинадиган дарёларда сув сатҳи ва сарфининг кунлик тебраниши кузатилади, яъни улар ҳаво ҳароратига боғлиқ ҳолда ортади ёки камаяди (14-расм). Тоғ музликларининг режимини ва улардан оқиб чиқадиган дарёларни ҳар томонлама ўрганиш қишлоқ хўжалиги суғорма деҳқончиликка асосланган Ўрта Осиё шароитида катта амалий аҳамиятга эга.

Ўзбекистон музликлари Ўзбекистон тоғларида музликлар Чирчиқ, Қашқадарё ва Сурхондарё ҳавзаларининг юқори-сувайирғичларга яқин қисмларида жойлашган. Уларнинг "Музликлар каталоги" бўйича аниқланган сони 550 га яқин бўлиб, умумий майдони 232,2 км 2 ни ташкил этади(9-жадвал). 9-жадвал Ўзбекистон музликлари ҳақида айрим маълумотлар Дарё ҳавзаси Музликлар сони Майдони, км 2 Энг катта музликнинг номиУмумий Энг катта музлик Писком 250 127,8 3,8 Аютор 3 Қашқадарё 58 20,8 2,6 Северцов Сурхондарё 239 83,6 1,9 Чап Қазноқ Ҳаммаси 547 232,2 Жадвалдан кўриниб турибдики, Республикамиздаги тоғ музликлари сонинг 50 фоизга яқини Писком дарёси ҳавзасида жойлашган. Бу ҳавзада 250 та музлик борлиги аниқланди. Уларнинг умумий майдони 127,8 км 2 га тенг. Мамлакатимиздаги энг катта музлик-Аютор-3 музлиги ҳам Писком ҳавзасида жойлашган бўлиб, унинг умумий майдони 3,8 км 2 га тенг. Сурхондарё ҳавзасида эса жами 239 та музлик мавжуд бўлиб, уларнинг умумий майдони 83,6 км 2 га тенг. Бу ҳавзадаги энг катта музлик Чап Қазноқ деб аталади, унинг майдони 1,9 км 2 га тенг. Республикамиздаги музликларнинг энг кам сони Қашқадарё ҳавзасида жойлашган. Бу ҳавзада жами 58 та музлик бўлиб, уларнинг умумий майдони 20,8 км 2 га тенг. Ҳавзадаги энг катта музлик Северцов музлиги бўлиб, майдони 2,6 км 2 га тенг. Музликларнинг Республикамиздаги дарёларнинг тўйинишидаги аҳамияти жуда катта. Музликларнинг гидрологик режимини ўрганиш, уларда гидрологик тадқиқотлар олиб бориш ва шу мақсадда махсус илмий

экспедициялар ташкил этиш лозим. Бу эса келажакда мамлакатимиз халқ хўжалигининг барқарор ривожланишида катта фойда келтиради. Ўзбекистон музликларини ўрганишда Биринчи (1882-1883 й.й.), Иккинчи (1932-1933 й.й.), Учинчи (1957-1958 й.й.) Халқаро геофизика йиллари, Халқаро геофизик ҳамкорлик (1959 й.) ва Халқаро гидрологик ўн йилликнинг (1966-1975 йиллар) аҳамияти катта бўлди. Бу йилларда мамлакатимиздаги кўпчилик музликлар ҳолати махсус дастурлар асосида кузатилиб турилди. Ўзбекистонда музликларни ўрганиш бўйича илмий-тадқиқот ишлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Гидрометеорология хизмати маркази(Ўзгидромет)га қарашли Гидрометеорология илмий тадқиқот институтининг (ГМИТИ) Гляциология бўлимида, Ўзбекистон ФА Геология ва геофизика институтининг Гляциология лабораториясида амалга оширилмоқда. 1967 йилда мамлакатимиз ҳудудидан ташқарида (Тожикистон Республикасида) жойлашган Абрамов музлигида ГМИТИнинг гляциологик тадқиқотлар ўтказувчи махсус станцияси ташкил этилган эди. Унда 1999 йил август ойигача узлуксиз кузатишлар ва тадқиқотлар ўтказилди. Афсуски, шу муддатда бир тўда қуролланган жангарилар станцияни зўровонлик билан эгаллаб олдилар. Натижада станция ўз фаолиятини тўхтатди. Ҳозирги кунда ГМИТИда "Ўрта Осиёда гляциологик тадқиқотлар" мавзуида доимий равишда илмий тўпламлар чоп этилади. Ўзбекистоннинг тоғ дарёлари ҳавзаларидаги барча музликларнинг каталоги тузилган. Бу ишларда ва умуман музликларни ўрганишда Н.Л.Корженевский, О.П.Шчеглова, В.Ф.Суслов, А.С.Шетинников, А.А.Акбаров, Г.Е.Глазирин, Б.А.Камолов, Л.А.Канаев, В.Г.Коновалов, М.А.Носиров каби олимларнинг ҳиссалари катта.

А Д А Б И ЁТ Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 1977. 267 б. 1. Акрамов З.М., Рафиков А.А. Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря. Ташкент: Мехнат, 1990. 144 с. 2. Алекин О.А. Основы гидрохимии. Л.:Гидрометеоиздат, 1970. - 444 с. 3. Богословский Б.Б. Основы гидрологии суши. Минск: Изд во БГУ, 1974. 214 с. 4. Виссмен У., Харбаф Т.И., Кнэпп Д.У. Введение в гидрологию. - Л.: Гидрометеоиздат, 1979. 470 с. 5. Водные ресурсы, проблемы Арала и окружаюҳая среда. Ташкент: Университет, 2000. 398 с.

Похожие

Швейцария Альп тоғларидаги қоя чўққилар ва музликлар

Ҳиндиқуш ва Қорақурум

Шимолий Америка материгининг табиат зоналари

Тибет тоғлиги

Ла-манш бўғозининг бўр жинсларидан тузилган қирғоғи.Ла-манш бўғозининг бўр жинсларидан тузилган қирғоғи