Марказий Осиё кишлок худудларида ахоли такрор барпо булишининг хусусиятлари ва омиллари - География - Рефераты

Марказий Осиё кишлок худудларида ахоли такрор барпо булишининг хусусиятлари ва омиллари

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

44.2568359375 KB

Марказий Осиё қишлоқ ҳудудларида аҳоли такрор барпо бўлишининг хусусиятлари ва омиллари Марказий Осиё республикаларидаги инвестиция муҳитини яхшилашда мавжуд ресурслардан самарали фойдаланиш муҳим рол ўйнайди. Мутахассислар фикрича , Марказий Осиё мамлакатларининг нисбатан арзон ва малакали меҳнат ресурсларига бой эканлиги инвестиция иқлимига ижобий таъсир кўрсатаётган асосий омиллардан ҳисобланади. 1989-2007 йиллар оралиғида минтақа аҳолиси қарийб 1,2 мартага ўсди. Бу МДҲ мамлакатлари орасида энг юқори кўрсаткич ҳисобланади. Марказий Осиё мамлакатлари орасида Туркманистон аҳолиси энг юқори суръатлар билан ўсган бўлиб, ушбу давр мобайнида 1,6 мартага кўпайган. Мазкур йиллар давомида Ўзбекистон аҳолиси 1,31 мартага, Тожикистон аҳолиси 1,30 мартага кўпайган. Айни вақтда Қ ирғизистонда аҳоли ўсиш суръатлари минтақа аҳолиси ўсиш суръатлари билан деярли мувофиқ келган бўлса, Қ ирғизистон аҳолиси сони эса 1989 йилга нисбатан 2007 йилда қарийб 10 % га қисқарган. Марказий Осиё мамлакатлари аҳоли ўсиш суръатларининг ошиши ёки камайишини изоҳловчи ўзига хос сабаблар мавжуд. Масалан, Туркманистон аҳолиси ўсиш суръатларининг хусусиятларини нафақат туғилишининг анъанавий юқори даражаси, балки гўдаклар (ҳар минг кишига 44 гўдак тўғри келади) ва оналар ўлимининг юқори даражаси билан изоҳлаш мумкин. Бунинг натижасида туғилиш юқори даражада бўлса-да, аҳоли сонининг ўсиш суръатлари сўнгги йилларда барқарор сақланиб қолмоқда. Туркманистондан фарқли ўлароқ Қ озоғистонда аҳоли сонининг камайишини миграция жараёнлари, туғилиш ва табиий ўсишнинг қисқариши билан тушунтириш мумкин. Ўзбекистонда аҳоли сони ўсиш суръатининг қисқариши ҳам шу сабаблар билан маълум даражада боғлиқдир. Тожикистонда аҳоли ўсиш

суръатининг юқорилиги туғилишнинг юқори даражаси, ўлимнинг, айниқса гўдаклар ўлимининг аста-секин пасаяётганлиги билан боғлиқ. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Марказий Осиёдаги аҳоли сонининг ўсиши ХХ асрнинг 80 йилларига нисбатан тахминан икки баробарига қисқарди. ХХ асрнинг 90-йилларидан бошлаб, Марказий Осиё аҳолиси сонининг ўсиш суръати бирмунча пасайган бўлса-да, минтақа узоқ вақт «демографик портлаш» зонаси бўлиб қолиши кутилган эди. Бироқ собиқ Иттифоқнинг парчаланиши, республикалар иқтисодиётининг бозор муносабатларига ўтиш натижасида аҳоли сонининг ўсиш суръати кескин камайди. Шу муносабат билан юқоридаги мулоҳазалар бирмунча ўз кучини йўқотди. Шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг ўсиш суръатлари бир-биридан кескин фарқ қилади. Бунга сабаб-туб аҳолининг асосий қисми қишлоқларда, бошқа миллатларга, айниқса, Европа миллатига мансуб аҳоли асосан шаҳарларда яшайди. Бу эса, ўз навбатида, қишлоқларда аҳоли ўсиш суръатларининг юқори бўлишини таъминлайди. Ўзбекистонда қишлоқ аҳолисининг табиий ўсиш кўрсаткичлари шаҳарлардан кўра ҳар доим юқори бўлган. Бу аввало аҳоли таркибидаги ёшлар салмоғининг кўплигидан содир бўлади. Табиийки, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг ўзи ўсиб келаётган меҳнатга лаёқатли ёшларнинг ҳаммасини иш билан таъминлай олмайди. Айниқса, қишлоқ хўжалигида илғор технологияларнинг жорий этилиши ва, айниқса, қишлоқларимизда амалга оширилаётган ислоҳатлар натижасида бу соҳада ишловчиларнинг кўп қисми ишсиз қолади. Иқтисодий ривожланган мамлакат-ларда ҳам бевосита қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришда ишлайдиган ишчилар сони қисқариб бормоқда. А Қ Ш, Германия, Буюк Британия, Франция, Голландия ва бошқа мамлакатларда қишлоқ хўжалигида банд бўлганлар улуши 5-6 фоиздан кўп эмас. Ўзбекистонда эса банд аҳолининг 31.0 фоизи қишлоқ ва ўрмон хўжалигига, 12,9 фоизи саноат ва 8.2 фоизи қурилишига тўғри келади.

Қ ишлоқ аҳолиси манзилгоҳлари сони жойлашган, географик ўрни бажарадиган функциясига кўра шаҳарлардан фарқ қилади. Қ ишлоқ аҳолиси манзилгоҳларининг ривожланиши қишлоқ хўжалиги тармоғи билан чамбарчас боғлиқ. Бироқ аҳолиси қишлоқ хўжалигида банд бўлмасдан саноатда, транспорт ва бошқа тармоқларда ишлайдиган аралаш функцияли қишлоқ аҳолиси манзилгоҳлари ҳам мавжуд. Барча қишлоқ аҳолиси манзилгоҳлари шаҳарлар сингари ўз бажарадиган функциясига қараб учта асосий гуруҳга бирлаштирилади. 1. Қ ишлоқ хўжалиги билан боғлиқ. 2. Бевосита қ ишлоқ хўжалиги билан боғланмаган. 3. Аралаш қишлоқ аҳоли манзилгоҳлари. Қ ишлоқ хўжалиги билан бевосита боғлиқ бўлган аҳоли манзилгоҳлари қишлоқ хўжалиги аҳолиси манзилгоҳлари деб юритилади. Маълумки, ер юзининг қишлоқ аҳолисининг асосий қисми қишлоқ хўжалигида банд. Қ ишлоқ хўжалиги билан боғланмаган иккинчи гуруҳ аҳоли миқдори ўсиб бормоқда. Қ ишлоқ аҳолиси унинг катта-кичиклигига қараб қуйидаги синфларга бўлишимиз мумкин: аҳолиси 200 кишигача; 201-500 киши, 501-1000 киши; 1001-3000, 3000-5000, 5000 киши ва ундан ортиқ. Шу тартибда қишлоқларни табақалаштириш ҳар томонлама талабга жавоб беради. Бизнинг республикамиз қишлоқларининг аҳоллий - лиги ана шу мезонга мос келади. Мамлакатимизнинг 63,7 фоиз аҳолиси қишлоқларда яшайди, қишлоқ хўжалиги эса миллий иқтисодиётимизнинг асосини ташкил қилади. Қ ишлоқ ҳудудларининг кўрсаткичларини таҳлил қилишда , мутахассислар фикрича , Марказий Осиёда туғилиш даражаси ва аҳоли табиий ўсишининг юқорилилигига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади: 1. Демографик омиллар : туб аҳоли орасида қишлоқ аҳолисининг кўпчиликни ташкил қилиши урбанизация даражасининг нисбатан пастлиги; аҳоли таркибида ёшлар улушининг катталиги; никоҳнинг ва аҳоли барпо бўлиш жараёнининг юқорилилиги.

2. Ижтимоий омиллар: ишлаб чиқаришда аёллар бандлигининг пастлиги, кўп болаликни ижтимоий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш; аҳоли маълумот ва касб тайёргарлиги даражаси. 3. Иқтисодий омиллар: кексалик даврида яхши яшашни таъминлаш учун кўп бола кўришдан манфаатдорлик, кўп болали оилаларда «умумий қозон» иқтисоди. 4. Этник омиллар: кўп болалик анъанасининг маҳаллий аҳоли орасида маълум даражада сақланиб қолиниши; 5. Ю қори ре п родуктив кўрсаткичли кекса авлоднинг ёш авлодларга қаттиқ таъсири; авлодни давом эттирувчи сифатида ўғил кўриш истагининг кучлилиги. Юқоридаги омиллар баргаликда ва ўзаро боғлиқликда туғилиш кўрсаткичларини белгилаб беради. Яна шуни ҳам таъкидлаш лозимки, туғилиш даражасига ижобий таъсир кўрсатаётган омиллардан баъзи бирлари, хусусан ижтимоий омилларни таъсири камайиб бормоқда. Кейинги йилларда табиий кўпайишининг пасайганлигини, айнан шу ҳолат билан изоҳлаш мумкин.

Адабиётлар: 1. Солиев А. Шаҳарлар географияси. - Т ., 2000. 2. Бўриева М.Р., Тожиева З.Н. Аҳоли географияси . – Т ., 2000. 3. Ковалев С.Л. Сельское расселение. - М. , 1963. 4. Демографический ежегодник. Узб.2003. - Т. , 2004. 5. Туркистон газетаси , 2007 й. 03.02.

Похожие

Марказий Осиё ва Узбекистоннинг кишлок хужалиги минтакалари

Марказий Осиё

Ахолини сони ва унинг такрор барпо килиниши масалалари

Ахолининг сони ва унинг такрор барпо килиниши масалалари

Ахолининг тадрижий узгариши, жойлашуви ва такрор барпо булиши