Мамлакатимизда ахоли географиясининг таркиб топиши ва ривожланиши - География - Рефераты

Мамлакатимизда ахоли географиясининг таркиб топиши ва ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

www.arxiv.uz М амлакатимизда аҳоли географиясининг таркиб топиши ва ривожланиши Режа: 1. Аҳоли географиясининг таркиб топиши. 2. Аҳолишунос олимларнинг фикрлари.

www.arxiv.uz География фани аҳоли ва унга тааллуқли бўлган маълумотларни қадимдан ўрганиб келган. Масалан, 1650 йилда Варенийнинг Нидерландияда босилиб чиққан “Умумий география” номли асаридаёқ аҳолига тегишли кўпгина масалалар география ўрганадиган муҳим муаммолар қаторига киритилган эди. Варениус географияни иккита 1. Асосий (умумий) география ва айрим мамлакатларни ўрганадиган хусусий географиянинг иқтисодий география бўлими ўрганадиган масалалар орасида аҳолининг состави, турмуши, истеъмол қиладиган овқатлари, даромади, билим даражаси, ҳунармандчилик, савдо алоқалари, туғилгандан ўлгунча бўлган урф-одатлари, сиёсий тузуми, шаҳарлари каби кўрсаткичлар бўлган. Аммо у пайтларда ва ундан кейин ҳам узоқ даврлар давомида аҳоли географияси география фанининг алохида йўналиши сифатида ташкил топмаган эди. Бу йўналиш географик детерминизмнинг вулгар-материалистик концепциясига асосланарди ва аҳоли географиясидаги барча ҳодиса ҳамда воқеаларни табиий шароитнинг таъсиридан деб тушунтиришга уринар эди. 19-Аср оири 20-аср бошларида ғарбий Европада одам географияси деб номланган йўналиши ҳам вужудга келади. Француз географлари П.Видалp де Ля Влаш (1845-1919) ва Ж.Брюн (1869-1930) бу йўналишнинг асосчилари эдилар. Бу йўналиш ҳам аҳоли географияси масалаларини тушунтиришда жамият тараққиётининг ҳақиқий қонунларига эмас, балки буржуа фалсафаси, сиёсий иқтисоди ва тарихининг концентрацияларига асосланган. Бу йўналиш намояндалари табиат билан жамият ўртасидаги, табиат билан аҳоли ўртасидаги муносабатлар ва алоқаларни илмий асосда ўрганмасдан балки алоҳида бир оламнинг табиат билан ўзаро муносабатларини ва бир бирига таъсирини ўрганиш билан шуғулланганлар. Бунинг учун ҳам улар ўз

www.arxiv.uz фанларининг номини аҳоли географияси эмас, балки одам географияси деб аташган. Россияда революциягача аҳоли географиясига тааллуқли йирик илмий асарлар жуда кам эди. Чунки, аҳоли географияси географиянинг махсус тармоғи сифатида хали ташкил топмаган эди. Ана шу даврда ота-бола П.П.Семёнов-Тяншанский ва В.П.Семёнов-Тяншанский ҳамда А.Н.Воейковнинг ишлари алоҳида ўрин эгаллайди. Семёнов-Тяншанский 19- аср охирида Россия аҳолиси ва аҳоли пунктларини географик анализ қилган, бир неча ишлар бажарган. У ўзининг 1971 йилда чиққан асарида аҳоли зичлиги картасинии батафсил ва мазмундор аналиш қилди. 1863-1865 йилларда П.П.Семёнов-Тяншанский “Географик - статистик луғат” тузди. Луғатда Россиянинг барча шаҳарлари, станция ва йирик қишлоқларига характеристика берди. У Россия қишлоқларига биринчи бўлиб, батафсил ижтимоий-иқтисодий характеристика берди, уларни 27 та типга ажратди. Айниқса унинг “Муревенская голостғ” (1880) асари алохида диққатга сазовордир. Бу асар аҳолини ва қишлоқ пунктларини комплекс географик экспедициялар ёрдамида ўрганиш бўйича бринчи манба бўлиб, ушбу даврда Россия ва чет мамлакатларда аҳолига бағишланган ишлар орасида ўз илмий савиясига кўра хийла юқори турар эди. П.П.Семёнов-Тяншанскийнинг бу асари билан К.Маркс кейинчалик В.И.Ленин қизиққан. К.Маркс ва В.И.Ленинни қизиқтирган нарса бу асарда ижтимоий жараёнлар территориал фарқларнинг анализ қилиниши ва 1861 йил реформасидан кейин Россия қишлоғидаги синфий табақаланиш масалаларининг ёритилиши эди. Маълумки, П.П.Семёнов-Тяншанский “Россия. Ватанимизнинг тўла географик тасвири” (1899-1914) номли кўп томли нашрнинг асосий ташкилотчиси эди. Бу асарда Россия турли қисмларининг аҳолиси ва аҳоли пунктлари характристикасига кенг ўрин берилган. Пётр Петрович Семёнов- Тяншанскийнинг ўғли Вениамин Петрович ҳам ўз ишларида аҳолини ўрганишга катта эътибор берган. Айниқса, унинг “Европа Россияда шаҳар ва қишлоқ” (1910) номли асари муҳим фактологик маълумотларга бойлиги ва

www.arxiv.uz илмий анализдаги баъзи янгича ёндошишлари билан диққатга сазовордир. Кейинчалик, собиқ совет ҳокимияти даврида (1922-1925) П.П.Семёнов- Тяншанский раҳбарлигида Россия Европа қисмининг 46 варақдан иборат аҳоли зичлиги картаси тузилди. Ўша даврда бундай карта бошқа бирорта ҳам мамлакатда тузилмаган эди. Аҳоли географияси бўйича революциядан аввал нашр этилган асарлар орасида машҳур географ Александр Иванович Воейков асарлари алоҳида ўрин эгаллайди. Энг муҳими шуки, А.И.Воейков ўз ишларида антропогеография таъсирига берилмади. У “Ер шари аҳолисининг табиий шароит ва кишилар фаолиятига қараб тақсимланиши” (1906) “европа Россияси ва Ғарбий сибир қишлоқларининг гавжумлиги” (1909) каби асарларида табиат ва аҳолига жонли, қизиқарли географик таъриф бериш намунасини кўрсатади. А.И.Воейков аҳолининг территориал тақсимланишида табиий шароит эмас, балки одамларнинг ўзи хал қилувчи рол ўйнайди деган хулосага келди. Бу эса, ўша даврда ҳукмрон бўлган антропогеографик таълимотга кўра бутунлай қўшилмаслик эди. У аҳолининг шаҳарлар билан қишлоқлар ўртасида тақсимланиши, бу жараённинг ривожланишини анализ қилиб шаҳарларни ўрганишда уларнинг маъмурий-юридик томонларига эмас, балки иқтисодий кўрсаткичларига аҳамият бериш муҳимлигини қайд қилди. Бу эса ушбу давр учун муҳим прогрессия қараш эди. Чунки, шаҳарларни ўрганишда, биринчи навбатда, уларнинг иқтисодий ролини анализ қилиш зарурлиги ҳозирги замон аҳоли географиясини ҳам асосий принципиал масалаларидан биридир. Воейков аҳоли географияси масалаларини, аҳоли билан табиат ўртасидаги муносабатларни анализ қилишда ижтимоий- иқтисодий факторларга катта аҳамият бериб, ўз даври олимларидан анча юксак поғонага кўтарила олди, шунга қарамай, у хали кўп масалаларни тўғри ва чуқур тушуниб етмаган ва ўша давр рус фанига хом бўлган либерал - буржуа позицияси таъсирида эди.

www.arxiv.uz Аҳоли географияси иқтисодий географиянинг алохида муҳим узвий қисми сифатида мамлакатимизда фақат совет даврида шаклланди ва ривожланди. Маълумки, собиқ совет ҳокимиятининг дстлабки йилларидаёқ планли социалистик хўжалик шароитида катта илмий амалий аҳамиятга эга бўлган марксистик география фани ташкил топа бошлади.

www.arxiv.uz Адабиётлар. 1. Асанов Г. Аҳоли географияси. Т., 1978. 2. Асанов Г. Социал иқтисодий география: термин ва изоҳли луғати. Т., 1990. 3. Брук С.И. Населения мира. Этнографический справочник. 2-Е.изд. перераб. и доп. М., 1986. 4 . www.ziyonet.uz

Похожие

Ахоли географиясининг предмети, вазифалари ва фанлар тизимида тутган ўрни

Урушлар ва ахоли усиши

Ўзбекистон табиатининг географик ўрганилиши тарихи

Ахоли ривожланишининг асосий конуниятлари, уни башоратлаш. Ахоли сиёсати

Ахоли географияси курсининг предмети максади ва вазифаларии