Madaniy makon (madaniyat geografiyasi) - География - Рефераты

Madaniy makon (madaniyat geografiyasi)

Загружено в:

13.12.2022

Скачано:

0

Размер:

33.8642578125 KB

Madaniy makon (madaniyat geografiyasi) Reja: 1. Madaniyat va madaniyat geografiyasi haqida tushuncha. 2. Madaniyat geografiyasining asosiy tarmoqlari. 3. Til geografiyasi. 4. Din geografiyasi. 5. Xulq-atvor geografiyasi.

Madaniyat faqatgina san’atkorona faoliyatga xos tushuncha emas, garchi musiqiy va badiiy faoliyatni ta’riflash uchun ―madaniyat‖ termini qo’llanilsa-da, ushbu tushuncha biror biri jtimoiy guruh, sinf yoki xalqning ma’lum davrda qo’lga kiritgan yutuqlarini ifoda etadi. Xususan, nutq (til) madaniyati, din madaniyati (masalan, Islom madaniyati), xulq-atvor madaniyati, shular qatorida musiqa madaniyati va hokazo. Qolaversa, madaniyat kishilarning naslini (kelib chiqishi)ni ham anglatmaydi. Nasl aynan bir avlodning ma’lum bir belgilari orqali farqlanadigan a’zolarini tasniflashga oid biologik tushunchadir. Jumladan, agar bir xil madaniyatga ega bo’lgan yangi tug’ilgan chaqaloqlar turlicha guruhlarda yashasa, turlicha o’ziga xos madaniyat bilan o’sadi. Madaniyat so’zi Madina shahri nomi bilan bog’liq holda kelib chiqqan. Madinaning to’liq arabcha nomi Madina Rasulliloh, ya’ni payg’ambar shahri hisoblanib, obodonchiligi, ko’rkamligi bilan Arabistondagi aholi yashaydigan boshqa manzilgohlardan ajralib turar edi. Shuningdek, Madina Makkadan keyin musulmonlar ibodat qiladigan eng yirik shahardir. Shu tariqa madaniyat so’zi bizning o’lkamizga Madina shahri nomi bilan, islom dini bilan bog’liq tarzda kirib kelgan. Fanda, odamlar o’rtasidagi muloqatda madaniyat so’zi bilan bir qatorda kultura so’zi ham ishlatiladi. Kultura so’zi lotincha ―culture‖ so’zidan olingan bo’lib, ―ishlov berish‖, ―ekib o’stirish‖ ma’nosini bildiradi. Rus faylasuflari N.Berdyaev va V.Rozinovlar ―kultura‖ so’zining ―kult‖, ya’ni diniy ibodat, sig’inish so’zidan kelib chiqqanligini qayd etganlar. Hozirgi paytda insoniyat faoliyatining ko’pgina sohalarida madaniyat yoki kultura so’zi qo’llaniladi. Qadimgi Rimda madaniyat deganda shaxsning tarbiyalanganligi, ma’rifatlilik darajasi tushinilgan. Keyinroq madaniyat deganda shaxsning qadr-qimmati, takomilligi tushunilgan. Nemis faylasufi F.Shiller kishilardagi insoniylik fazilatlarini, uning ichki dunyosi, ma’naviylik darajasini madaniyat deb tushuntirgan. Amerikalik madaniyatshunos olim Eduard Teylor (1832-1917) madaniyat atamasini ilm-fanga kiritdi. Teylor o’zining

― Первобытнаякультура ‖ asarida: ―Madaniyat keng ma’noda kishining jamiyat a’zosi sifatida o’zlashtirgan bilimi, e’tiqodi, san’ati, axloq-odobi, qonun-qoidalari va boshqa bir qator qobiliyatlari hamda odatlari yig’indisidan tashkil topadi‖, deb ta’kidlaydi. Faylasuf va madaniyatshunos V.M.Rozin iborasi bilan aytganda ―qancha yirik madaniyatshunos bo’lsa, shuncha nazariyalar, tushunchalar mavjud‖. Teylor zamonida madaniyatning 7 ta ta’rifi bo’lgan bo’lsa, 1950-yillarda uning soni 150 taga, hozirgi kunda esa madaniyatga berilgan ta’riflar soni 400 taga yetadi. Bu ta’riflar umumlashtirilsa, madaniyat so’zining ma’no-mazmunini quyidagicha tushunish mumkin: 1. Madaniyat – uzoq tarixiy taraqqiyot jarayonida insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar, asori-atiqalar yig’indisi. 2. Madaniyat – u yoki bu jamiyatga xos falsafiy qarashlar, ilm, fan, maorif, san’at, axloq, din, huquq, siyosat maishiy xizmat ko’rsatish darajasini aks ettiruvchi omillar, ijtimoiy taraqqiyot darajasi. 3. Madaniyat – insonlar hayotida, jamiyat rivojida shakllangan milliy, umuminsoniy qadriyatlar majmui. 4. Madaniyat – har bir kishining tarbiyalanganligi, insoniylik fazilatlari va ijodiy faoliyatining ifodasidir. Madaniyatni qo’llanilishiga qarab shaxsiy, oilaviy, kasbiy, tabaqaviy, milliy madaniyat, jamiyat madaniyati, umuminsoniy madaniyat kabi shakllarga bo’lib o’rganish ham mumkin. Kundalik hayotda ―muomala madaniyati‖, ―mehnat madaniyati‖, ―nutq madaniyati‖, ―ishlab chiqarish madaniyati‖, ―xizmat ko’rsatish madaniyati‖, ―dam olish madaniyati‖, ―huquqiy madaniyat‖ kabi tushunchalar ham qo’llaniladi. Madaniyat inson hayotida muhim vazifalarni bajaradi. Ular orasida quyidagilarni alohida ta’kidlab ko’rsatish mumkin. Madaniyat, avvalo, ijtimoiy vazifalarni, ya’ni shaxsni, odamni inson qilib shakllantirish va tarbiyalash vazifasini bajaradi. Madaniyat har bir shaxsning

insoniyat yaratgan bilimlarni, ma’naviy qadriyatlarni, tartib-qoidalarni o’zlashtirib olish, tarbiyalash, jamiyatning to’la huquqli a’zosi sifatida faoliyat yuritish qobiliyatini shakllantirish vazifasini bajaradi. Insonning tabiat hukmronligidan ajralib chiqishi madaniyatga xos ayrim elementtlarning shakllanishi bilan birga sodir bo’ladi. Aynan madaniyat orqali har bir shaxs jamiyatda to’plangan tajribalarni, an’analar va urf-odatlarni, turmush tarzini o’zlashtiradi, ular keyingi avlodlarga yetkaziladi. Madaniyat axborotlarni o’zlashtirish, bilish, tushunish vazifasini bajaradi. Madaniyat inson uchun dunyoni bilish, dunyo to’g’risida turli ma’lumotlar, axborotlar olish, ularni avloddan avlodga o’tib borishini ta’minlaydi. Madaniyat tartibga soluvchi vazifani ham bajaradi, ya’ni kishilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni belgilangan tartib-qoidalar, axloqiy-huquqiy normalar asosida tartibga solishga xizmat qiladi. Madaniyat kishilar o’rtasida o’zaro fikr almashuv bilan bog’liq bo’lgan, aloqa uchun xizmat qiladigan vazifani bajaradi. Bu borada til asosiy vosita rolini o’ynaydi. Gap shundaki, madaniyatning bir qator sohalari – fan, san’at, texnika va boshqalarning o’ziga xos tili bo’lib, ularni bilmasdan turib madaniyatni to’laligicha bilib bo’lmaydi. Madaniyat aksiologik vazifani ham bajaradi, ya’ni kishilar tomonidan moddiy, ma’naviy, estetik, axloqiy qadriyatlarni egallashga, yomondan yaxshini, bema’ni, xunuk narsalardan go’zallikni ajrata bilishga ko’maklashadi. Madaniyat ijodkorlikni rivojlantirish vazifasini ham bajaradi. Insonni mavjud madaniyatga tanqidiy-ijodiy qarash, isloh qilish, takomillashtirish, yangi bilimlar, qoidalar, qadriyatlar, tartib-qoidalar yaratishga undaydi. Madaniyat kishilardagi jismoniy va ruhiy toliqishni haydash, hordiq chiqarish, tiklanish, kayfiyatini ko’tarish yo’lidagi tadbirlar, o’yinlar tashkil etuvchi vazifalarni ham bajaradi. Madaniyat doimo taraqqiy etuvchi ko’p qirrali jarayon, uning tarkibiga kiruvchi elementlari o’zgarib turadi. Shu jihatdan tadqiqotchilar madaniyatni

o’ziga xos belgilari, sifatiga qarab bir necha turlarga bo’ladilar. Madaniyatga sivilizatsion nuqtai nazardan yondashuvchi mutaxassislar insoniyat bir necha sivilizatsiyalarni bosib o’tganligini ta’kidlaydi. Madaniyatni tili, dini, an’analari, qadriyatlari, iqtisodiyoti yaqinligini inobatga olib, milliy, mintaqaviy, davriy jihatdan bir necha turlarga bo’lish keng tarqalgan. Milliy madaniyatda diniy, axloqiy, badiiy, moddiy, geografik yaqinlik, umumiylik nazarda tutiladi. Madaniyatni irqiy omilni nazarda tutgan holda bo’lish holatlari ham uchraydi. Fransuz faylasufi J.Gobino jamiyat, madaniyat, din, til to’laligicha irqiy jihatlar bilan bog’liq, madaniyat mavjud tabiiy sharoit bilan bog’liq deb tushuntiradi va Yevropa madaniyatini negroid madaniyatdan eng yuqori, ustun darajada deb hisoblaydi. XX asrning ikkinchi yarmida ayrim mutaxassislar jamiyat va madaniyat sohasida yuz bergan o’zgarishlarni tushuntirish uchun ―kontkultura‖, ―subkultura‖ tushunchalarini qo’llay boshladilar. Kontkultura deganda, hukmron madaniyatga qarshi nazariyalar, qadriyatlar, falsafiy, badiiy qarashlar, ideallar tushuniladi. Subkultura deganda, jamiyatdagi turli sinflar, tabaqalar, guruhlarga xos madaniy jihatlar hisobga olinadi. Shuning-dek, qashshoqlar, kambag’allar, o’rta tabaqalar, yuqori tabaqalar, jamiyat-dagi ―elita qatlamlari madaniyati‖ degan tushunchalar ham ishlatiladi. Masalan, ayrim tadqiqotchilar kambag’al tabaqalar madaniyati shaxsiy gigiyenadan tortib, bilim darajasigacha bo’lgan sohalarda past saviyada namoyon bo’ladi, deb tushuntiradilar. Jamiyatni umumiy madaniyat asosida birlashtirishga intiluvchi ommaviy madaniyat mavjudligi haqida fikr bildiruvchilar ham bor. Yoshlar orasida modaga berilgan xotin-qizlar, ayrim musiqaga berilgan yoki alohida jargon bilan gaplashishni xush ko’radigan subkulturalar haqida ham fikr mavjud. Shahar madaniyati, qishloq madaniyati, kasb madaniyati – ular o’rtasidagi farqlar haqida ham gapiriladi. Bularning hammasi madaniyatning murakkab tarkibiy tizimdan iborat ekanligini ko’rsatadi.

―Madaniyatshunoslik‖ fanida shaxs kamoloti muhim masaladir. Shaxsning barkamol inson bo’lib yetishishida tarixiy, ijtimoiy-madaniy muhitning ta’siri katta. Inson ma’lum ijtimoiy-madaniy muhitda dunyoga keladi, go’daklik chog’idayoq shaxs ijtimoiy-madaniy muhitni tayyor holda topadi. Mavjud ijtimoiy-madaniy muhit ta’sirida shaxs ijtimoiy shaxsga aylanadi. Shaxsning ijtimoiylashuvi madaniy-ijtimoiy muhit yaratgan va rioya qilinadigan qadriyatlarni, urf-odatlarni, axloq-odobni, moddiy va ma’naviy boyliklarni, g’oyaviy andozalarni o’zlashtirish, qabul qilish orqali sodir bo’ladi, shaxs inson sifatida shakllanadi. Shu bilan birga, shaxsda o’tkinchi ehtiyojlarni – yurist, iqtisodchi, injener, shifokor, pedagog, san’atkor bo’lish, boy bo’lish, amaldor bo’lish, shon-shuhrat qozonish, turli unvonlar olish va boshqa ehtiyojlarni qondirish kabi istaklar ham paydo bo’ladi. Buning uchun ta’lim muassasalarida qunt bilan o’qib, dunyo va jamiyat, ularning taraqqiyot qonunlari to’g’risidagi umumiy bilimlarni egallash, maxsus kasbiy fanlarni o’rganish, izlanish, hayotiy tajriba orttirish, intellektual salohiyatga ega bo’lish zarur. Madaniyat kishining nafaqat ijtimoiylashuvini, shuningdek, jamiyat bilan integratsiyalashuvini ham ta’minlaydi. Madaniyat insonga barkamollikka erishishga, ijodiy kuchlarini namoyon etishga ko’maklashadi. Shaxsning madaniy darajasini baholashda uning aqli, tafakkuri, ongi, axloqi, xulq-atvori ham muhim o’rin tutadi. Madaniyat insonning yashirin, betakror individual xususiyatlari, qobilyatlarini ro’yobga chiqarish, o’stirish va rivojlantirishga yordam beradi. Shaxsni barkamol qilib yetishtirishda jamiyat madaniyatining bir qator tizimlari alohida ahamiyatga ega. Masalan: Siyosiy madaniyat – kishilarning siyosiy ongi, manfaatlari, maqsadlarini ifodalovchi siyosiy-huquqiy g’oyalar majmuidir. Siyosiy madaniyat jamiyatning turli ijtimoiy tabaqalari manfaatlari bilan bog’liq holda vujudga keladi va siyosiy faoliyatda namoyon bo’ladi. Har bir ijtimoiy tabaqa o’zining siyosiy manfaatlaridan kelib chiqib g’oyalar, dasturlar ishlab chiqadi, siyosiy tashkilotlar

tuzadi va siyosiy hokimiyat uchun turli usullar, vositalar bilan amaliy harakat qiladi. Siyosiy madaniyat huquqiy madaniyat bilan bog’liq. Huquqiy madaniyat qonunlarni bilish, ularga amal qilish, huquqiy ong, huquqiy saviya, huquqiy munosabatlar, huquqiy faollik madaniyati demakdir. Iqtisodiy madaniyat deganda, iqtisodiy bilim, iqtisodiy ong, iqtisodiy faoliyat, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Shaxs iqtisodiy madaniyati jamiyat iqtisodiy madaniyatining tarkibiy qismidir. Shaxs iqtisodiy madaniyatining kamol topishi uchun iqtisodiy qadriyatlarni, iqtisodiy bilimlarni puxta egallashi lozim, shundagina u erkin iqtisodiy faoliyat yurita oladi. Axloqiy madaniyat tarkibiga axloqiy ong, axloqiy munosabat va axloqiy faoliyat kiradi. Jamiyat axloqiy madaniyat, axloqiy qadriyatlar tizimini ifodalasa, shaxs axloqiy madaniyatida axloqiy qadriyatlarning individuallikda qanday darajada aks etishi ifodalanadi. Barkamol insonni tarbiyalashda ekologik madaniyat, estetik madaniyat, din, fan va boshqalar ham muhim ahamiyatga ega. Ko’pgina hollarda ―madaniyat‖ va ―sivilizatsiya‖ so’zlari yonma-yon ishlatiladi. Masalan, ―Qadimgi Misr sivilizatsiyasi‖, ―Qadimgi Misr madaniyati‖. Bu atamalar go’yo bir xil ma’noni anglatganday ko’rinadi. Aslida esa, sivilizatsiya va madaniyat bir-birlaridan farq qiluvchi tushunchalardir. Faylasuflardan O.Shpengler va A.Berdyayev asarlarida sivilizatsiya – bu insoniyat borlig’ining moddiy-texnik tomoni, madaniyat esa uning ma’naviy tomonidir, deb tushuntiriladi. Madaniyat – insoniy munosabatlarda, ya’ni bir avlodning boshqa avlodga yoki guruhga bo’lgan fikrlari va tasavvurlari yordamida hosil bo’ladi. Insoniy madaniyatlarning komplekslik xususiyatlari mavjud bo’lib, bu esa ularni ilmiy o’rganishni biroz qiyinlashtiradi. Hattoki eng kichik va sodda madaniy guruhlarda ham (misol uchun Amazonkadagi kichik ovchilar qabilasida yoki mikroqishloq aholisida) katta miqdordagi madaniy bilimlar o’zlashtirilgan bo’lishi mumkin.

Madaniyat geografiyasi – Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning bir qismi bo’lib, madaniy farqlarning hududiy jihatlarini o’rganuvchi yo’nalish hisoblanadi. Shuningdek, u, eng avvalo, quyidagicha izohlanadi: Madaniyat geografiyasi kishilarning hayot tarzi, kashfiyotlari, hudud va ilohiy kuchlarga munosabatlarini o’rganish sifatida tushuniladi. U qanday holatda va nima sababdan turli joylarda turlicha ko’rinishda ifodalanishini tadqiq qiladigan inson geografiyasi tarkibidagi mustaqil yo’nalishdir. U madaniyatning moddiy (kiyim-kechak, arxitektura va b.) va nomoddiy (tili, dini va e’tiqodi, xulq-atvori va h.k.) komponentlarining hududiy xususiyatlarini o’rganishni taqozo etadi. Madaniyatning o’ziga xos geografik ko’rinishi – bu tildir. Til insoniyat madaniyatidagi mavjud aloqa vositasidir. U bir guruh a’zolarini bir-birlari bilan o’zaro cheksiz xabarlashish imkonini beradi. Biroq, u bir til guruhi a’zolarini boshqa til guruhi a’zolari bilan xabarlasha olmasliklariga ham sabab bo’ladi. Bugungi kunda shevalarni hisobga olmaganda deyarli 3 mingta tilda gapiriladi. Ma’lumotlarga qaraganda, insoniyat paydo bo’lgandan to hozirgi paytgacha so’zlashilgan 4 mingga yaqin til o’z davrida yo’qolib ketgan. Insonlar so’zlashayotgan tillar soniga ko’ra juda oddiy tasniflanadi. Dunyo tillarida ko’p insonlar, mahalliy tillarda esa kamchilik kishilar gaplashadilar. Dunyo tili sifatida ingliz tili taxminan har o’ninchi kishining ona tilisi va boshqa ko’p kishilar uchun ikkinchi til sifatida ifodalanadi. Shuningdek, eng ko’p kishilar tomonidan so’zlashiladigan xitoy tili o’zining bir qancha dialektlari bilan Sharqiy Osiyoda deyarli milliardlab insonlar tilidir. Madaniyat geografiyasi aholi so’zlashuvida mavjud bo’lgan til oilalarini ham o’rganadi. Yer shari aholisi quyidagi til oilalariga mansub: 1. Ural tillari oilasi – Rossiyaning Yevropa qismlari va Sibir xalqlari. 2. Oltoy tillari oilasi – Turklar, mo’g’illar, O’rta Osiyoning Qirg’iziston, Qozog’iston, O’zbekiston, Turkmaniston kabi davlatlar xalqlari. 3. Xitoy-Tibet tillari oilasi – Sharqiy va Janubiy Osiyo xalqlari. 4. Malayziya tillari oilasi – Hind va Tinch okeanidagi xalqlar.

5. Dravit tillari oilasi – Hindiston xalqlari. 6. Monkxmer tillari oilasi – Hindixitoy mamlakatlari xalqlari. 7. Semit, hamit tillari oilasi – Janubi-g’arbiy Osiyo va Afrika, shimoliy arab xalqlari. 8. Bantu tillari oilasi – Afrikaning janubiy xalqlari. Til madaniyatning muhim, ammo ilmiy qoidalarga mos kelmaydigan bir elementidir. U aholining ba’zi bir qismini bog’laydi, ammo boshqa qismlarini ajratadi. U joylardagi o’zgarishlar va rivojlanishlar tezligini, o’zgarmas madaniy ko’rinishlarini ko’rsatadi. Madaniyat geografiyasining ikkinchi muhim tarmog’i bu dinlar geografiyasi dir. Ma’lumki, din jamiyat hayotida, kundalik turmushimizda juda muhim rol o’ynaydi. Bunda davlatning iqtisodiy rivojlanganlik va aholining bilim darajasi katta ahamiyat kasb etadi. Aholining diniy tarkibini bilish va uni to’g’ri baholash dunyoda bo’lib o’tayotgan voqea hamda hodisalarni to’g’ri tushunish va anglashga imkon beradi. Shuning uchun ham etnoslarga tavsif berishda ko’pincha mutaxassislar ularning diniy mansubligiga e’tibor qaratadilar. Turli tarixiy davrlarda diniy va etnik birliklar nisbati turlicha bo’lgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida diniy va etnik chegaralar o’zaro mos kelgan. Har bir xalq tomonidan yaratilgan xudolar milliy xudolar bo’lib, ularning ta’sir doirasi muayyan qabila chegarasidan tashqariga o’tmagan. Bu davrda har bir davlat va unga tegishli etnos o’z xudolariga, o’ziga xos diniy tasavvurlariga ega bo’lgan. Atoqli geograf olim V.P.Maksakovskiy ―Siyosiy, etnik va diniy chegaralar bir- biri bilan mos tushgan joyda bir millatli mamlakatlar vujudga keladi‖, deb juda to’g’ri ta’kidlagan edi. Jamiyat taraqqiyoti, etnik aloqalarni kuchayishi bilan ancha katta diniy birliklar vujudga keldi, bir dinga bir necha xalqlar e’tiqod qila boshlaydilar. Keyinchalik bir etnosning ma’lum qismi eski xudolariga sig’inishda davom etsalar, boshqalarining yangi dinni qabul qilish hollari tez-tez ro’y berib turdi. Shunday qilib, xalqlar asta-sekin ko’pxudolikni qabul qila boshladilar. Jahon dinlarining vujudga kelishi bilan etnik va diniy chegaralar muvofiqligi barham topadi. Ba’zi

holatlarda diniy tafovutlar til jihatdan o’zaro yaqin (gollandlar va flamandlar; serblar va xorvatlar va h.k.) aholi guruhlarining milliy chegaralanishida muhim rol o’ynaydi. Keyingi davrlarda diniy mansublik va etnik mansublik o’rtasidagi aloqalar susaya bordi. Ko’pgina yirik zamonaviy xalqlar turli dinlarga sig’inuvchi kishilar guruhlarini o’zida birlashtiradi, ayni paytda, bitta dinga ko’plab etnoslar e’tiqod qilishlari ham mumkin. Hozir, faqat ba’zan, unda ham shartli ravishda milliy dinlar haqida gapirish mumkin (arman-grigorian cherkovi – ko’pchilik armanlar, sintoizm – yaponlarning asosiy qismi, sikxizm – panjobliklarning ma’lum qismi va h.k.). Ba’zi mamlakatlarda hukmron mavqega ega dinga e’tiqod qilmaydigan deyarli barcha aholi milliy kamsonli guruhlar tarkibiga kiritiladi. Jumladan, Eronda nafaqat armanlar, assiriyaliklar, yahudiylar, shu bilan birga, fors xalqining bir qismi bo’lgan gebrlar (zoroastriylar) ham milliy kamsonli guruh sifatida e’tirof etiladi. Ayrim arab davlatlarida etnik kamsonli guruhlarga nafaqat musulmon bo’lmagan aholi, hatto islomning mazkur mamlakatda hukmron mavqega ega bo’lmagan mazhabiga mansub guruhlar ham kiritiladi. Etnik birliklarda bo’lgani kabi, diniy birliklar uchun ham tabaqalashuv xosdir. Har bir din turli yo’nalishlar, mazhablar, oqimlar va sektalarga bo’linadi. Odatda, mamlakatlar yoki xalqlar shartli ravishda musulmon, nasroniy (xristian), budda dinlariga ajratiladi, biroq quyi taksonomik darajalarga tushgan sari bunday bir xillik yo’qola boradi. Ayrim nasroniy mamlakatlar diniy jihatdan bir necha qismlarga bo’lingan. Masalan, nemislar protestant (uning ikki oqimiga – lyuteranlik va reformatlik) va katolik dinlariga e’tiqod qiladilar; shveysarlarning turli guruhlari orasida protestantlar (reformatlik) va katoliklar tarqalgan; shotlandlar orasida protestantpresviterianlar ustunlik qiladi. Bitta xalq turli qismlarining har xil diniy oqimlarga mansubligi tufayli uning ichida madaniy-maishiy tafovutlar kelib chiqadi va bu narsa, o’z navbatida etnodiniy guruhlar shakllanishiga olib keladi. Bunday guruhlar jumlasiga, kurdlar orasidagi yazidlar diniy guruhini, Suriya va Livan arablari orasida – druzlarni,

misrliklar orasida – kopitlarni misol qilib keltirish mumkin. Buning ustiga, boshqa yo’ldosh holatlar ham unga ta’sir etsa, diniy tafovut muhim etnotabaqalashuv omili bo’lib xizmat qiladi. Ayrim mamlakatlarda din kishilar hayotining ko’pgina tomonlariga, ularning ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga, turmush tarziga va madaniyatiga ta’sir ko’rsatadi. Jahonning turli nuqtalarida ro’y berayotgan siyosiy voqealarni, agar u yerdagi diniy vaziyat hisobga olinmasa, tushunish qiyin. XX asrning 70-yillarida Hindiston diniy jihatdan ikki mustaqil davlatga bo’lindi, va natijada, Pokistondan ko’pgina hindlar, Hindistondan esa musulmonlar ko’chib ketdilar. Bunday migratsiya jarayonida yigirma milliondan ortiq kishi ishtirok etdi. Turli diniy guruhlarga mansub kishilar orasida Livan, Isroil, Filippin, Afg’oniston, Serbiya va boshqa joylarda to’qnashuvlar sodir bo’ldi. Avvalo, turli siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy sabablar natijasida kelib chiqqan bunday kelishmovchiliklarda diniy omil muhim rol o’ynadi. Din ko’p mamlakatlar ichki siyosiy hayotiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi, hatto ularning ayrimlarida siyosiy partiyalar va kasaba uyushmalari diniy mansublik tamoyili asosida tuzilgan. Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, turli tarixiy voqealar va hozirda ro’y berayotgan hodisalar hamda milliy munosabatlar mohiyatini tushunish uchun o’sha mamlakat yoki mintaqa aholisi diniy tarkibiga e’tibor qaratish zarur. Aholi diniy tarkibi bilan tanishishdan avval quyida dinlar tarixi haqida qisqacha ma’lumot beriladi: Ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishi va dastlabki davlatlar yuzaga kelishi bilan ajdodlar ruhiga topinish, dehqonchilik va chorvachilikka xos ibodatlar muhim ahamiyat kasb eta boshladi, ruhlarning ierarxiyasi paydo bo’ldi, alohida tabaqa sifatida kohinlik ajralib chiqdi. Jamiyat sinfiy tabaqalashuvi shunda ham o’z aksini topdiki, din oliy va quyi xudolarga (politeizm) bo’lindi, keyinchalik bu jarayonlar yakkaxudolikni (monoteizm) keltirib chiqardi. Miloddan avvalgi II ming yillikda hozirgacha saqlanib qolgan dinlar tashkil topdi. Eng qadimiy shunday dinlardan biri Old Osiyoda yuzaga kelgan iudaizm

bo’lib, u dastlab, politezmga asoslangan, keyinchalik monoteizmga o’tgan. Mil.avv. I ming yillik boshlarida Markaziy Osiyoda boshqa din – zardushtiylik (uning asosida dualizm – yaxshilik va yomonlik o’rtasidagi kurash haqidagi tasavvur yotadi) rivojlana boshladi, milodning XI asrida uning tarmoqlaridan biri – yazidizm paydo bo’ldi. Osiyoning boshqa hududlarida politeistik dinlar shakllandi. Janubiy Osiyoda hukmron bo’lgan kasta tuzumi orqali shuhrat qozongan braxmanizm va kasta tuzumini inkor qiluvchi jaynizm (mil.avv. VI-V asrlar) shular jumlasidandir. Mil.avv. VI-V asrlarda Xitoyda deyarli bir vaqtda ikki falsafiy-axloqiy ta’limot – daosizm va konfutsiylik yuzaga keldi hamda keyinchalik ular alohida dinlarga aylandi. Yaponiyada ibtidoiy jamoa tuzumi davridan bu mamlakatda hukmron bo’lgan ajdodlarni hurmatlash va tabiatga topinish asosida sintoizm vujudga keldi. Yer yuzi bo’ylab juda katta hududlarda tarqalgan ayrim dinlar jahon dinlari nomini oldilar (odatda, ularga buddizm, xristian va islomni kiritadilar). Milodning I ming yilligi boshlarida Old Osiyoda monoteistik din – nasroniylik , ya’ni xristianlik yuzaga keldi. 1054-yilda u ikki: pravoslav va katolik yo’nalishlariga ajraldi. XVI asrda katolik dinidagi islohotlar natijasida undan (Rim papasi hokimiyatini inkor qiluvchi va ilk nasroniylikka qaytishni yoqlovchi) protestantizm ajralib chiqdi. Protestantizm bir qancha mustaqil oqimlar (eng yiriklari: anglikanlar, lyuteranlik, kalvinizm, reformatlar va h.k.) ko’rinishida shakllandi va o’z navbatida ular ham mayda bo’lakchalarga bo’linib ketdi. Nasroniylik tarkibida yuqorida qayd etilgan uchta (pravoslav, katolik va protestant) asosiy tarmoqdan tashqari, yana ikkita nisbatan kam tarqalgan, V asrda shakllanib, diniy marosimlari pravoslavlarga yaqin bo’lgan monofisit va nestorian yo’nalishlari mavjud. Boshqa monoteistik din – islom VII asrda arablar orasida shakllandi. Yangi din oradan ko’p o’tmay uchta: sunniy, shia va xorijiy yo’nalishlariga ajralib ketdi. Sunniylik va shialik o’rtasida siyosiy masalalarda, ayrim diniy marosimlar va an’analar bo’yicha tafovutlar mavjud. Siyosiy tafovut shundaki, agar sunniylar

xalifalik hokimiyatini yoqlasalar, shialar esa imomat tarafdoridirlar. Diniy marosimlar va an’analardagi farqlar ham anchagina. Sunniylikda shialikda mavjud bo’lgan ―Muta‖, ―Shaxsey-Vaxsey‖ va boshqa marosimlar yo’q. Sunniylar Makka va Madina shaharlarini muqaddas hisoblasalar, shialar Iroqdagi Karbalo va Najaf shaharlarini muqaddas deb biladilar. Sunniylar Sunnani butunligicha etirof etadilar, shialar esa uning ba’zi qismlarinigina tan olishadi. Bu oqimlar orasida bunday tafovutlar juda ko’p, shu bilan birga, ma’lum o’xshashliklar ham bor. Masalan, mahdiylik – oxir zamon bo’lishi va Mahdiy (arabcha, Olloh tamonidan to’g’ri yo’lga yetaklovchi) kelishi haqidagi diniy ta’limot ikkala oqimda ham mavjud. Xorijiylar sunniylarga yaqin bo’lib, ular o’z izdoshlariga qattiq talablarni qo’yadilar – zeb-ziynatni qoralaydilar, musiqa va raqsni taqiqlaydilar va h.k. Alohida dinlarga e’tiqod qiluvchilar soni haqidagi ma’lumotlar birmuncha noaniq va ishonchsiz bo’lishiga qaramasdan, har holda ular turli dinlarning ta’sirini baholash imkonini beradi. Nasroniylarning umumiy soni dunyo bo’yicha, taxminan, 1.2 mlrd kishidan ortiq bo’lib, shundan katoliklar – 700 mln, protestantlar – 400 mln va pravoslavlar – 100 mln kishi atrofida. Katoliklarning asosiy qismi Amerikada (ular umumiy sonining yarmidan ko’prog’i) to’plangan; Yevropada, taxminan, 200 mln kishi, Osiyo va Afrikada – 100 mln kishidan iborat. Protestantlarning 40 foizi Amerikada, 1/3 qismi Yevropada (asosan, qit’aning shimoliy qismida), Afrika va Osiyoda, mos ravishda, 40 va 70 mln, Avstraliya va Okeaniyada –20 mln kishi. Pravoslavlar va boshqa Sharqiy cherkovlar izdoshlari Janubi-Sharqiy Yevropa, Rossiya va Shimoli-Sharqiy Afrika aholisi orasida keng tarqalgan. Protestantlarning eng yirik guruhlaridan baptistlar – 75 mln, lyuteranlar – 70 mln, anglikanlar – 67 mln, reformatlar va presviterianlar – 52 mln, metodistlar – 43 mln, pyatidesyatniklar – 8 mln, Iegova guvohlari – 5 mln, ―qutqarish armiyasi‖ izdoshlari – 5 mln, mormonlar – 4 mln, kongregasionalistlar – 3 mln, yettinchi kun adventistlari – 3 mln kishini tashkil etadi. Sharqiy cherkovlar vakillari orasida –

taxminan 20 mln monofisitlar va 100 ming kishi nestorianlardan iborat. Induistlar taxminan 550 mln, buddistlar – 300 mln (ular orasida maxayanistlar – 60% atrofida), konfutsiylar – 200 mln, sintoistlar – 100 mln, daosistlar – 30 mln, sikxlar – 15 mln, jaynlar – 4 mln, zoroastrizm tarafdorlari – 300 ming, yazidlar – 100 ming kishiga teng. Iudaistlar (yevrey yoki yahudiylar) 15 mln kishi atrofida bo’lib, ularning yarmidan ko’prog’i Amerika xalqlari hissasiga to’g’ri keladi. Musulmonlar orasida tug’ilishning yuqoriligi tufayli keyingi yillarda ularning soni nasroniylardan oshib ketdi (1,5 mlrd. kishi atrofida). Ularning, taxminan, 90 foizi sunniylar, 9.5 foizga yaqini shialar va 0.5 foizi xorijiylardan iborat. Islomga e’tiqod qiluvchilar, asosan, Shimoliy Afrika va Osiyoda (uning Sharqiy qismi bundan mustasno) jamlangan. Boshqa barcha dinlarning izdoshlari, asosan, Osiyo aholisi. Afrika, Osiyo va Okeaniyada saqlanib qolgan mahalliy dinlarga sig’inuvchilar sonini aniqlash ancha murakkab. Ularni hisoblashda muayyan dinga mansublik haqidagi ma’lumot doim ham haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Bundan tashqari, mazkur mintaqalar aholisi statistik jihatdan ham yaxshi o’rganilmagan. Nihoyatda taxminiy hisob-kitoblarga ko’ra, mahalliy dinlarga sig’inuvchilar soni dunyo bo’yicha 100 mln kishi atrofida. Aholi diniy tarkibi haqidagi ma’lumotlarning noaniqligi tufayli, turli dinlarga sig’inuvchilar soni bo’yicha o’sish dinamikasini belgilash ancha mushkul. Shunga qaramasdan, musulmonlar va induistlar sonining jadal o’sishi, boshqa dinlarga e’tiqod qiluvchilar o’sish sur’atining esa pastligi yoki, hatto, kamayishi kuzatilmoqda. Buning sababi, induizm va islom hukmron bo’lgan davlatlarda aholi orasida tug’ilish sur’atlarining yuqoriligi bilan bog’liq. Bundan tashqari, islom dini Afrikada janubga, uning tropik qismiga tomon jadal siljimoqda, induizm esa Hindiston qabilalari orasida keng tarqalmoqda. Yer sharining yirik mintaqalari bo’yicha diniy guruhlar tarqalishi quyidagi ko’rinishga ega:

MDHning katta qismini pravoslav diniga mansub kishilar guruhlari (Rossiyaning katta hududlari, Ukraina, Belorus, Moldova va Gruziya) tashkil etadi. Armanistondagi xudojo’ylar monofisit arman-grigorian cherkoviga mansub, Litvada katolik dini, boshqa Boltiqbo’yi davlatlarida – lyuteranlik keng tarqalgan. Islom diniga Markaziy Osiyo va Qozog’iston, Kavkazning katta qismi, Tatariston va Boshqirdiston aholisi e’tiqod qiladi. Ozarbayjonda, asosan, shia oqimiga mansub musulmonlar, boshqa hududlarda – sunniylar ko’pchilikni tashkil etadi. Buddizm-lamaizmga Buryatiya, Tuva va Qalmig’iston tub joy aholisi e’tiqod qiladilar. Xudojo’y yahudiylar – iudaistlardir. Yevropa shimolida protestantlik, Skandinaviya davlatlari, Finlandiya va Islandiyada – lyuteranlik, Angliyada – anglikanlik, Shotlandiyada – presviterianlik ustunlik qiladi. Belgiya, Lyuksemburg, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya, Avstriya va Maltada katolik dini tarqalgan. Markaziy Yevropada katoliklar va protestantlar soni deyarli teng, biroq, Germaniyada protestantlar orasida lyuteranlar, Shveytsariya va Gollandiyada esa – reformatlar ustunlik qiladi. Gretsiyada ko’pchilik xudojo’ylar pravoslavlardan, Turkiyaning Yevropa qismida esa musulmonlardan iborat. Polsha, Chexiya, Slovakiya va Vengriya aholisi orasida katoliklar, Bolgariya va Ruminiyada – pravoslavlar, Germaniyada – protestantlar (asosan, lyuteranlar), Albaniyada – musulmonlar (sunniylar) ko’pchilikni tashkil etadi. Sobiq Yugoslaviya respublikalarida ko’proq pravoslavlar, qisman katoliklar va musulmonlar mavjud. Osiyo aholisi diniy jihatdan nihoyatda xilma-xil. Islom barcha Old Osiyo mamlakatlarida (Isroil, Kipr va Livandan tashqari), Pokiston, Bangladesh, Maldiv orollari, Indoneziya va Malayziyada yetakchilik qiladi. Kipr, Sharqiy Timor, Hindiston, Shri-Lanka, Filippin aholisining muayyan qismi musulmonlardan iborat. Ko’pchilik mamlakatlarda islom-ning sunniy mazhabi hukmronlik qilsa, Eronda shialikning mavqei yuqori. Iroq, Yaman Arab Respublikasi va Bahraynda sunniylar va shialar soni deyarli teng. Eron, Hindiston, Pokistonda

zoroastriylarning, Eron, Iroq va Turkiyada – yazidlarning kamsonli guruhlari mavjud. Hindiston va Nepal induizm tarqalgan asosiy hududlardir. Induistlar ShriLanka va Bangladesh hamda Indoneziyaning Bali oroli aholisi orasida ham uchraydi. Hindixitoy mamlakatlari va Shri-Lankada aholining ko’pchiligi buddistlardan iborat (Vyetnamda – maxayana mazhabi, boshqalarda – txeravada). Shu bilan birga, ayrim Sharqiy Osiyo mamlakatlari aholisi maxayana buddizmidan tashqari, bir vaqtning o’zida boshqa dinlarga: jumladan, Xitoyda – konfutsiylik va daosizmga, Koreyada – konfutsiylikka, Yaponiyada – sintoizmga ham e’tiqod qiladilar. Mo’g’ulistonning xudojo’y aholisi – lamaist buddistlardir. Osiyoning faqat ikki mamlakati, ya’ni Filippin (asosan, katoliklar) va Kiprda (pravoslavlar) nasroniylar yetakchilik qiladi. Mazkur dinga sig’inuvchilar Livan aholisi yarmidan ozrog’ini tashkil etadi (maronitlar). Osiyoda qabilaviy ibodat izdoshlari soni izchil kamayib bormoqda. Hozirgi paytda ular faqat Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning borish qiyin bo’lgan tog’li o’lkalaridagina saqlanib qolgan. Afrikaning barcha arab davlatlarida, Somali va Jibutida islomning sunniy mazhabi hukmronlik qiladi. Sahroi Kabirdan janubda joylashgan bir qator mamlakatlarda (Sudan, Chad, Niger, Yuqori Volta, Mali, Senegal, Gambiya, Gvineya, Gvineya-Bisau, Serra-Leone, Liberiya) musulmonlardan tashqari, mahalliy dinlarga sig’inuvchi muayyan guruhlar saqlanib qolgan. Efiopiya aholisining 2/3 qismi nasroniylikning monofisit mazhabiga mansub. Nigeriyada musulmonlar, asosan, mamlakat shimolida joylashgan bo’lib, aholining yarmidan ko’prog’ini tashkil etadi. Shu bilan birga, bu yerda nasroniylar va mahalliy dinlarga sig’inuvchi guruhlar ham mavjud. Qit’aning boshqa mamlakatlarida nasroniylar (protestantlar va katoliklar) hamda mahalliy dinlarga sig’inuvchi guruhlar turlicha nisbatda taqsimlangan. Umuman, yer sharida saqlanib qolingan mahalliy dinlarga sig’inuvchilarning deyarli 80 foizi Afrikada jamlangan.

Deyarli barcha Amerika mamlakatlarida nasroniylik boshqa dinlardan ustunlik qiladi. AQSh va Kanadada protestantlar ko’p bo’lib, ular, o’z navbatida, xilma-xil diniy oqim va sektalarga bo’linib ketganlar. Janubiy va Markaziy Amerika aholisining ko’pchiligi – katoliklar. Vest-Indiyaning bir orolida son jihatdan katoliklar ustun bo’lsalar, boshqasida – protestantlar. Kuba, Gayana, Surinam hamda Trinidad, Tobagoda katolik hamda protestantlardan tashqari induistlar va musulmonlarning ma’lum guruhlari joylashgan. Janubiy Amerikaning ichki hududlaridagi hindu qabilalari mahalliy dinlarga sig’inadilar. Avstraliya va Okeaniyada xudojo’ylarning katta qismini turli oqim va sektalarga bo’lingan protestantlar, ozroq qismini esa katoliklar tashkil etadi. Yangi Kaledoniya, Guame hamda Uollis va Futun orollarida katoliklar protestantlarga nisbatan ko’proq. Fijida xristianlar bilan bir qatorda, induistlar va musulmonlar mavjud. Mahalliy dinlarning tarafdorlari, asosan, Vanuatu, Papua-Yangi Gvineya va Avstraliya tubjoy aholisi orasida saqlanib qolgan. Xulq-atvor geografiyasi. Insonning mohiyati va jamiyatda tutgan o’rni, o’zini tutishi, ruhiyati fanlar doirasida keng o’rganiladi. Turli ilmiy va diniy ta’limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan. Shunday bo’lishi tabiiy. Chunki, inson ijtimoiy-tarixiy va madaniy mavjudot sifatida har bir yangi tarixiygeografik sharoitda o’zligini teranroq anglashga, yangidan-yangi shart- sharoitlarga chuqurroq moslashishga, insoniy mohiyatini ro’yobga chiqarishga intilaveradi. Suqrotning ―O’zingni angla‖ degan hikmatli so’zi ham har bir tarixiy davrda yangicha ahamiyat kasb etadi. Zero, insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlashgan. Ulug’ mutasavvuf Abdulxoliq G’ijduvoniy insonni ―kichik olam‖ deb hisoblagan. Yuqoridagi fikrlar kengroq mushohada qilinsa, ularning tub mohiyati insonning xulq-atvori, ruhiyati, yurish-turishi bilan ko’proq aloqador ekanligi ko’zga tashlanadi. Inson – o’zida biologik, ijtimoiy va ruhiy xususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli mavjudot. Uning biologik xususiyatlariga: ovqatlanish, himoyalanish,

o’zidan zurriyot qoldirish, sharoitga moslashish kabilar xos bo’lsa, sotsial xususiyatlariga: til, muomala, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste’mol qilish, boshqarish, o’z-o’zini idora etish, badiiy ijod, axloq, nutq, tafakkur, qadriyatlarni kiritish mumkin. Inson shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni tashkil etadi. U mukammal va murakkab mavjudot sifatida o’z ehtiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta’minlaydi. Shu bos, insonga xos bo’lgan biologik xususiyatlarni ijtimoiy xususiyatlardan ustun qo’yish yoki ruhiy xususiyatlarni bo’rttirish uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi. Insonning ruhiy xususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, g’amtashvish, qayg’u, iztirob chekish, zavqlanish, kayfiyat va boshqalar kiradi. Aynan ana shu holatlarga atrof-muhitning ta’siri va uning hududiy jihatlari xulq- atvor geografiyasi tomonidan o’rganiladi. Ta’kidlash joizki, bu boradagi izlanishlar ancha ilgari buyuk mutafakkirlar asarlarida batafsil yoritib berilgan. Jahon tibbiyotida o’chmas iz qoldirgan mashhur yunon olimi Gippokrat (mil.avv. 460-377) ham inson ruhiyatida tashqi muhit ta’sirini alohida uqtirib o’tgan. Gippokrat tabib va sayyoh edi, ya’ni u ko’p sayohat qilar, turli mamlakatlarda bo’lar ekan, o’sha yerlardagi odamlarning turmush tarzi va urf-odatlari, davlatlarning iqlimi, suvi, havosi va boshqa tabiiy sharoitlarining inson ruhiyatiga ta’sirini ham o’rgangan. Gippokrat har xil geografik sharoitlarda turlicha odamlar yashashini ko’rdi, ularning o’z tana tuzilishlari, yurish-turishi bilan farq qilishlarini aniqladi. Olim bu haqda ―Havolar, suvlar va joylar‖ nomli asarida shunday degan edi: ―Odam organizmining tabiatini tashqi muhit belgilaydi. Jamiyat esa o’z qonunqoidalari bilan odam tabiatini o’zgartirishi mumkin‖. Bundan shuni e’tirof etish mumkinki, Gippokrat inson organizmiga ijtimoiy muhitning ta’sirini ham yaxshi anglagan. Beruniy o’zining ―Qadimiy xalqlardan qolgan yodgordiklar‖ asarida birinchi bo’lib odam rangi, qiyofasi, tabiati va axloqi turlicha bo’lishini ular yashaydigan

tuproq, suv, havo va yerga ham bog’liqligini ta’kidlab, geografik aloqadorlik g’oyasini ilgari suradi. Beruniyning fikricha, inson ichki va tashqi qiyofasi tabiat ta’sirining natijasidir. Shu bilan birga, uning ichki qiyofasi cheksiz sa’y-harakatlar oqibatida tubdan o’zgartirilishi mumkin. Har bir kishi o’z xulq-atvorining sohibi ekanligi olim fikrlarida chuqur mushohada qilingan. Shuningdek, vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino asarlarida ham issiq o’lkalar tabiati va ularning inson jismiga ta’siri haqidagi fikrlarni uchratish mumkin. Chunonchi, u issiq o’lkalarda odam tanasining qoramtirligi, sochlarining jingalakligi, havoda namlikning ko’p bug’lanishi natijasida keskin kamayib ketishi inson jismining tez qarishiga olib kelishini ta’kidlagan edi. Olim pastlikda joylashgan hududlar aholisining doimiy issiqlik va dimlikda yashashlari, bunday o’lkalarda sho’rxok va botqoqliklarning ko’pligi sababli suvlar tarkibi ham salbiy xususiyatlarga ega ekanligini batafsil yoritib bergan. Bunday hududlar aholisi ruhiyatida jizzakilik, jahldorlik birmuncha yuqoriligini ta’kidlab o’tgan (Abu Ali Ibn Sino, 1994). V.P.Semyonov Tyan-Shanskiy Rossiya antropogeografiyasining eng yirik nomoyandasi sifatida geografiya fani – ko’rish, tasavvur qilish, ko’rish xotirasi orqali egallanadigan fan deb ta’riflaydi. Ko’pgina sohalardagi kabi geografiyada ―intuitsiya‖ muhim o’rin egallaydi. Aynan intuitsiya xuddi san’atdagi singari geografiya fanini aniqlikka yetaklaydi, deya ta’kidlaydi. Ushbu fikrlar esa xulqatvor geografiyasining asosiy g’oyalaridan biridir. Xulq-atvor geografiyasi bilan bog’liq tadqiqotlar Rossiyada ilk marta 19401950-yillarda olib borilgan va bunda aholi migratsiyasi bilan bog’liq ilmiy ishlarda mazkur sohaga doir ma’lumotlarga zarurat tug’ildi. Chunonchi, L.I.Mechnikov insoniyat tarixida turli tabiiy geografik omillar ta’sirini o’rganib, buyuk daryolar sivilizatsiyasi yoki daryo madaniyati konsepsiyasni yaratdi. E.F.Zyablovskiy o’z fikrlarida ko’proq xulq-atvor geografiyasi atamasi o’rnida urf- odat geografiyasi atamasini qo’llashni lozim, deb bilgan. E.G.Milyukov jinoyatchilik bilan bog’liq masalalar ham aynan xulq-atvor geografiyasi tomonidan

o’rganilishi zarurligini uqtirib o’tgan. B.B.Rodoman, V.L.Kaganskiy singari olimlar ―zehn va fe’l-atvor landshaft muhitiga, ayniqsa, madaniy landshaftlar bilan aloqador‖ligi borasida o’z fikr-mulohazalarini bildirdi. K.Zauer tabiiy va madaniy landshaft insonning tashqi muhit bilan o’zaro muvofiqligini ta’kidlab o’tadi. Ta’kidlash joizki, tuproqning turli, hatto siyosiy-iqtisodiy, ijtimoiy xususiyatlariga o’z davrida Fridrix fon Rattsel va Vidal de la Blashlar ham e’tibor qaratishgan. Jumladan, Blash: ―Inson – tuproqning ishonchli o’quvchisidir. Binobarin, uni o’rganish aholining xarakteri, urf-odati kabi holatlarini aniqlashga yordam beradi‖, degan edi. XIX asrning oxirlarida Germaniyada F.Rattsel tomonidan antropogeografiyaga asos solindi. Olim g’oyasining negizida geografik determinizm, ya’ni inson, xalqlarning ruhi va jismiga tabiiy muhitning hal qiluvchi ta’sir etish g’oyasi yotgan edi. Mazkur g’oya asosida keyinchalik xulq-atvor geografiyasi shakllandi. F.Rattsel o’z qarashlarida muhitning ijtimoiy hayotimizga ta’sirini to’rt turga ajratdi va bunda tabiiy hamda psixologik ta’sirni alohida ta’kidlab o’tdi. 1960-yillarda xulq-atvor geografiyasi rivojida Karl Zauer, Dj.Rayt va U.Kirk singari amerikalik olimlarning xizmatlari katta bo’ldi. Dj.Rayt hududlar mazkur joyda yashovchi insonlarning mavjud aqliy jihatlariga ham ta’sir etishi borasida o’z fikrini bildirgan. U.Kirk o’z qarashlarida ― axloqiy muhit ‖ tushunchasini izohlab o’tadi. Muayyan hududlarda yashayotgan insonlarning madaniyatlilik darajasi ularning nigohlarida namoyon bo’ladi. Xuddi shunday jinoyatchilar qilmishlari ham ularning ko’z qarashlarida, nigohlarida o’z aksini topishi olim tomonidan e’tirof etilgan. Shuningdek, u har bir joy aholisi o’z o’lkasiga nisbatan o’zgacha mehrmuhabbat hissini tuyishi, jumladan, tog’li hududlar aholisi ko’proq tog’larga sig’inib, tog’larga hurmat-ehtirom bilan qarashsa, sug’orma dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi xalqlar ko’proq daryolarni (Nil, Gang va h.k.) ilohiylashtirishlari

haqida o’z ilmiy qarashlarini bildirgan. Bizning fikrimizcha, chindan ham joylarning inson ruhiyatiga, axloqiy jihatlariga ta’siri katta. Bu esa o’sha joyda yashovchi kishilar orasida jinoyatchilik yoki axloqiy me’yorlar bilan bog’liq nomutanosibliklarning oldini olishga yordam beradi. Binobarin, ayrim manbalarda ―Xulq-atvor geografiyasi‖ joyning aqliy suratini anglatuvchi tushuncha sifatida ham qaraladi. Xulq-atvor geografiyasi borasidagi tadqiqotlarda makon bilan bog’liq ramziy jihatlarga alohida e’tibor qaratiladi. Bunda: – joy (muhit)ning muhim ramziy belgilari sifatida qorli, yomg’irli, shamolli, tumanli, shovqini va boshqa jihatlari muhim o’rin egallaydi; – joy tavsifi mohiyatiga ko’ra (kvintessensiyasi) muqaddas joylar, modalar markazlari, musiqa madaniyati markazlari, qimorbozlik markazlari va h.k. Aytish o’rinliki, xulq-atvor geografiyasi sotsial va Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya borasidagi tadqiqotlarning no’ananaviy jihatlarini o’zida jamlaydi. Unda hududlar (makon, manzil) quyidagicha talqin etiladi: Sotsial makon – avvalo, shuni e’tiborga olish lozimki, insonning o’rab turgan tabiiy va madaniy muhit bilan munosabatlarini (anglash va xulq-atvor) namoyish qilish xususiyati muayyan hududda sodir bo’ladi. Insonlar istiqomat qiladigan hudud yoki makon – sotsium jamoa ehtiyoj va zaruratlari natijasida shakllanadi. Shaxsiy makon – insonlar tanasi atrofidagi boshqa odamlardan ajratib turuvchi chegaraviy ko’rinmas hudud hisoblanadi. Xulq-atvor geografiyasida insonlar yashash tarzi, yurish-turishi shakllanadigan makonlar, ya’ni hududlar bir necha turlarga ajratiladi:  asosiy makon – uy: insonning o’z shaxsiy ehtiyojlarini amalga oshiruvchi, hayotiy faollik darajasi yuqori bo’ladigan, xavfsizlik vazifasini o’tovchi hudud;  ikkilamchi makon – sotsial hududlar (guruhlar). Bunda bir xil o’xshash hodisalar ko’zga tashlanadi, hayotiy faollik darajasi ancha past, xulq- atvorida ochiq munosabatlar ko’zga tashlanadi;

 jamoaviy makon – sotsial huquq va me’yorlar amal qiladigan, yurishturishda chegaradan chiqmaydigan, istalgan kishi foydalanadigan, vaqtinchalik hudud. Xulq-atvor geografiyasidagi muhim tushunchalardan biri – bixeviorizm tushunchasi bo’lib, u inson xulq-atvorining xilma-xil jihatlarini o’rganuvchi ilmiy qarashlar majmuidir. Shuningdek, u kishilarning tabiiy va sotsial muhitga moslashuvi, ularning aqli va qilmishlariga bunday muhitning ta’sirini o’rganadi. Muhit bilan bixeviorizm birgalikda xulq-atvor geografiyasi mazmun-mohiyatini tashkil qiladi. Umuman olganda, inson xulq-atvori, urf-odatlari, yurish-turishi va ruhiy kechinmalari ham hududiy tafovutlarga ega. Chunki hududlar o’z iqlimi, relyefi, suv va tuprog’i, iqtisodiy-ijtimoiy jihatlari bilan o’zaro farqlanadi. Ularning barchasi kishilar xulq-atvorining hududiy tomonlarini va uning geografik xususiyatlarini izohlab beradi.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Madaniyat geografiyasi nimani o’rganadi? 2. Jahon aholisining til oilalarini aytib bering. 3. Jahon aholisining diniy tarkibini izohlang. 4. Xulq-atvor geografiyasi borasida ilmiy izlanishlar olib borgan xorij olimlari kimlar? 5. Inson xulq-atvori, urf-odatlari, yurish-turishi va ruhiy kechinmalari hududiy tafovutlarga ega ekanligini izohlab bering. 6. Doimiy tumanli yoki bulutli o’lkalar tabiati kishilarning xulq-atvoriga va umumiy kayfiyatga qanday ta’sir qiladi? 7. Xulq-atvor geografiyasi mazmun-mohiyatini nima tashkil qiladi? 8. Urf-odatlar geografiyasi haqida nimalarni bilasiz?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

Похожие

Sanoat geografiyasi

Xo’jalik geografiyasi

Transport geografiyasi

Agroturizm geografiyasi

Tibbiyot geografiyasi