Ланшаф компонентлари ва хосил килувчи омиллар - География - Рефераты

Ланшаф компонентлари ва хосил килувчи омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

www.arxiv.uz Л андшафт компонентлари ва ландшафт ҳосил қилувчи омиллар Р е ж а: 1. Компонент тўғрисида тушунча 2. Ландшафт компонентлари 3. Ландшафт ҳосил қилувчи омиллар 4. Фация ва урочише ҳақида тушунча

www.arxiv.uz Компонент - лотинча сўз д ан олинган бўлиб таркибий қисм деган маънони англатади. Ландшафт ҳам барча катта-кичик геотизимлар сингари агр е г а т ҳолати нисбатан бир хил бўлган моддий қисмлар- компонентлардан ташкил топгандир. Умуман олганда географик адабиётда компонент тушунчаси анчагина эркин тал қ и н қ илинган. Баъзан ландшафт компонентларига қ ум қ оратупроқ, муз, яшил 6арглар , сув юзаси кабиларни ҳам киритишади. Баъзан эса инсон томонидан бунёд этилган техник иншо о тлар, шаҳарлар, я шил майдонлар ҳам ландшафт компонентлари деб ҳисобланади. Масалан, Д. Л.Ардманд (1975) агрегат таркиби бир хил бўлган қисмларни ҳаёт бор ёки йўқлигини ҳисобга олган ҳолда, л андшафтнинг компонентлари деб ҳисоблайди. У табиий компонентларга турли газлар сую қ ликлар , тоғ жинслари, тупроқ. ўсимлик, қ ор ва муз, ҳ атто техн и к иншоатларни ҳам киритади. Унинг фикрича иқлим ва рельеф компонент эмас, балки компонентнинг хусусиятидир. Ф.Н.Милько в (1990) ландшафтнинг компонентларига тоғ жинслари , ер ос - ти ва усти сувлари, тупроқ. ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини киритади. Шунга ў хшаш таърифни биз "Охрана ландшафтов" (1982) номли изохли лу ғ атда ҳам кўрамиз. Унда л а ндшафтн и нг компонентига географик қобиқнинг литосфера, гидросфера, атмосфера ва биосфераларнинг ландшаф т чегарасидаги қисмлари кирад и деб кўрсатилган. Л а ндшафт компонентлар и бир-бири била н ўзаро алоқа д а бўлиб, бирининг ўзгариши қолганларини нг ҳам ўзгаришига олиб келади. Л у ғ ат муаллифлари компоненларни иккига: табиий ва антр по оген комп о нентларга бўлишган. Биринчисига тоғ жинслари, ҳ аво ер ости ва усти сувлари , тупроқ. ўсимлик, ҳайвонот дунёсини киритсалар, иккинчисига турли иншоотлар, қишлоқ хўжалик майдонлари кабиларни киритадилар. Лан д шафтшунос олим Н.А.Солнц ев иккинчи ландшафт ташкил топиши ва ривожланишида турли компонентлар турлича ўрин ту тади дейди .

www.arxiv.uz Уларнинг баъзилари кучли бўлса, баъзилари кучсиз ҳисобланади, Н.Л.Сол н ц е в ландшафт - нинг компонентларини кучлиси д ан кучсизига томон қуйидаги тар т ибда жой - лаштирган: тоғ жинслари – атмосфера - сувлар - ўсимлик - ҳайвонот дунёси. Унингча ландшафтнинг геологик тузилиши, тоғ жинсларининг литологи к тар - киби, рельеф, иқлим, тупроқ кабилар лан д шафтнинг компонентлари ҳисоблан - майди. Шундай қилиб, юқорида келгирилган фикрларни умумлаштириб қуйидаги - ча хулоса чи қ ариш мумки н . Ландшафтнинг компонентлари деб, унинг таркибий қисмлари: тоғ жинслари, ҳаво, сувлар , ўсимлик ва ҳайвонот дунёси кабиларга айтилади. Иқлим, рельеф, тупроқ эса, компонент эмас. Улардан биринчиси ҳ ав о нинг, иккинчиси тоғ жинсларининг хусусиятларидир. Учинчиси эса тоғ жинсларини н г ҳаво, сув ва органи к ҳаёт таъсирида ў згаришида н юзага келган ҳосиладир. Лан д шафтни н г ташкил топиш ва ривожланишида санаб ў тилган компонентларнинг қайси бири етакчи, қайси бири иккинчи даражали аҳам и я т га эга деган саволнинг жавоби ҳам мулоҳа з алидир. Табиий географлар орасида бирламчи ва икк и ламчи , е т акчи ёки етакчи бўлмаган , кучли ёки кучсиз компонен т ларни аниқлашга у риниш бор. Масала н . Н .Л.Сол ь нц е в (1960) ту зган компонентлар тизимида геоматик компонентлар кучли ёк и рельеф, сув, ҳаво каби компонентлар , биотик компонен т лар (ўсимлик в а ҳ айвонлар) иккин чи даражали ёки кучсиз ҳисобланади. Табиий географик мужассам а ларни н г шаклланиши ва ривожланишида иштирок этадиган омилларнинг ўзаро тенг эмаслиги ҳақида ги фикрни дастлаб биз Л.Л.Грмюрьски й нинг (1946) ишида учратамиз. У табиий географик омилл а рнинг энг кучлисини "ҳаракатлантирув - чи кучлар" деб атайди. Унинг фикрича , ҳарак ат ланувчи кучлар табиий гео г- рафик мужассаманинг кўламига боғлиқ ҳ олда ўзгариб туради . Г еографик минтақаларда иқлим ҳодисалари ҳаракатлантирувчи, материкларда геоморфологик, секторларда яна иқлим, зона ва кичик зоналарда яна геоморфологик ва ни ҳ оят ландшафтларда гидрологик,

www.arxiv.uz аэрогеоморфологик ва фито г еографик ҳ одисалар ҳаракатлантирувчи кучлар ҳисобланади. Бунга қўшимча қилиб А.А. Григорьев айтадики, ҳар бир алоҳида ҳ олатда қайси бир компонент энг кучли ў згаришни бошидан кечираётган бўлса, ў ша компонент ҳарак а тлантирувчи куч ҳисобланади. Бу фикрларни хато деб билган Д.Л.Арманд (1975) , компонентларнинг етакчи ва етакчи эмаслиги ҳақида сўз юритар экан, компонентларни омиллар билан чалкаштириб юборади. Унинг фикрича ҳар қандай компонент ва унинг хусусияти бошқа компонентларга таьсир кўрсата олса, у ландшафт ташкил қилувчи омил ҳисобланади. Қайси бир омил бошқа компонентларга кучли таъсир кўрсата олса - ю ва уларнинг таьсирида ўзи камрок ў згарса , уни етакчи омил деб аташ мумкин. В.Б.Сочава (1974) ҳам геотизимларнинг энергетика ва динамикасини белгилаб берувчи энг ҳаракатчан ва тез ў згарувчан компонентлари исси қ лик, намлик ва биота кабиларни "критик компоненглар" деб атайди". Табиий географик шароитга боғлиқ ҳ олда турли хил компонентлар критик компонентларга айланиши мумкин. Булардан био т а компоненти критик компонент бўлибгина қ олмасдан, балки геотизимни бар қ арорлаштириб турадиган омил ҳамдир. Ушбу масалада А.А.Крауклис (1979) билдирган фикрлар ҳам эътиборга лойиқдир. Унинг ёзишича геотизимларнинг мавжудлигида ва ривожланишида унинг таркибий қисмларининг барчасининг аҳамияти каттадир. Қайси компо - нент етакчи ва қайси компонент етакчи эмаслигини аии қ лашдан к ў ра геотизим - ларнинг ў з ҳ олатини са қ лашда қайси компонент қ ай тарзда иштирок этишини аниқлаш аҳамиятлиро қ дир. А. А. Крауклиснинг ўзи эса компонентларни гео - тизимда бажарадиган ўзига хос вазифасига қараб уч гуру ҳ га бўлади: 1) С уст компонентлар (тоғ жинслари ва релъеф) , у лар геотизимларнинг " ў заги" ҳисобланади. 2) Ҳаракатчан компонентлар (асосан ҳ аво ва сувлар) геотиз и млар ни нг ички қ исмларини бир - бири билан ва таш қ и муҳит , жумладан қў шни геотизимлар билан бо ғ ловчи компонентлар ҳисобланади. У ўзидан катта

www.arxiv.uz бўлган бошқа геотизимларга нисбатан таш қ и кучлар таъсирига берилувчан ва тез ў згарувчан бўлади. Бунинг сабаби шу н даки, фация доирасида унинг компонентлари орасидаги алоқадорлик ва боғлиқлик бошқа геотиз и млардагидан к ў ра муртро қ , тез ш и кастланувчан таш қ и омиллар таъсирида чидамсизро қ эканлигидадир. Шунинг учун ҳам инсоннинг хўжаликдаги фаолиятини геотизимларга таъсири ва унинг ўзига хос оқибатлари даставвал фациялар миқёсида рўй беради. Жумладан бундай ўзгаришлар фацияларнинг энг ҳаракатчан, тез ўзгаришга мойилро қ бўлган биотик компонентларида к ў зга ташланади ва кейинчалик уларнинг бошқа хусусиятлари , микроиқлими, намланиши, исси қ лик тартиби кабиларни ўзгариш и га олиб келади. Геологик-геоморфологик шарт-шароитлари эса кўпинча ў згармай қолади. Шу сабабли фациялар г а бўладиган инсон таьсири кўрсатилса, ўзгарган фациялар яна ўзининг аввалги ҳ олатига қ айтишига ҳаракат қилади. Фациялар одатда йирик миқёсдаги ландшафт хариталаридагина акс эттирилиши мумкин. Аммо ландшафтларнинг морфологик тузулишини қайси миқёсда ўрганилишидан қатъий назар, бари бир фацияларни тадқиқ қилишга алоҳида эътибор берилиши керак. Чунки ҳар қандай ландшафтнинг пайдо бўлиши, яшаши ва ривожланишида фацияларнинг ва уларда рўй берадиган модда ва энергия алмашинишини билишнинг аҳамияти катта. Фациялар табиатан сон жиҳатидан жуда кўп бўлганлиги учун уларнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида ҳамда мукаммал тадқиқ қилишнинг иложи бўлмайди, натижада уларни тасниф қилиш зарурияти туғилади. Эллювиал фациялар асосан рельефнинг дўнг жойларига, атмосферадан кўтарилиб турган сув айирғич ерларга тўғри келади. Бундай фацияларда тупроқ ҳосил бўлиш жараёни, ўсимликлар ҳаёти, модданинг фацияга кириб келиши асосан атмосфера орқали бўлиб, ер ости сувларининг иштирокисиз ўтади. Мод-данинг фациядан чиқиб кетиши эса атмосферадан тушган ёғин- сочиннинг транспирацияси, инфильтрацияси ва оқим ҳосил қилиши орқали бўлади. Нати-жада бундай фацияларда модданинг кириб келишига нисбатан

www.arxiv.uz чиқиб кетиши кўпроқ бўлади, яъни модда алмашинишида нисбий баланс юзага келади. Супераквал фациялар асосан ер ости сувлари ер юзасига яқин жойлашган пастқам ерларда ҳосил бўлади. Бундай фацияларда модданинг кириб келиши фақат атмосфера орқалигина эмас, балки ер ости сувлари орқали ҳамда теварак атрофдаги релъефи баландроқ жойлардаги фациялардан ҳам оқар сувлар орқали кириб келиши мумкин. Шунинг учун супераквал фацияларда модданинг чиқиб кетишидан кириб - келиши ва тўпланиш жараёни устун келади. Субаквал фациялар асосан релъефнинг пастқам жойларида сув тўпланиб қолиши натижасида ҳосил бўлган, катта-кичик сув ҳавзаларининг остида ҳосил бўлади. Бундай фацияларда ҳам модданинг келиши кетишидан устун бўлади. Субаквал фацияларда ўсимлик ва ҳайвонларнинг алоҳида ўзига хос яшаш шакллари кузатилади. Сув ҳавзаларида теварак атрофдаги баланд жойлардан ювилиб келган кимёвий унсурлар ичида энг ҳаракатчанларининг устунлиги кузатилади. Б.Б. Полинов томонидан ишлаб чиқилган бу таснифнинг кўриниши турли ландшафтлар шароитида ишлатилиши мумкин бўлган умумий кўринишдагидек бўлиб, ҳар бир ўзига хос маҳаллий шароитда оралиқ фация турлари билан тўлдирилиши ва аниқлаштирилиши мумкин. Масалан, М.А.Глазовская (1964) ёнбағирларнинг юқори қисмида трансэлювиал ёнбағирларнинг қуйи қисмида элювиал-акқумуляция, пасткам, аммо ер ости сувлари чуқур бўлган жойларда акқумлятив-элювиал фацияларни ажратиш ҳамда супераквал фацияларни транссупераквал фацияларга, субаквал фацияларни эса аквал ва трансаквал фацияларга ажратишни таклиф этади. Ландшафтларнинг морфологик қисмлари ичида энг асосийларидан бири урочишедир. Урочише бир мезорельефда жойлашган табиий ҳудудий мужассама бўлиб, генетик ва динамик жиҳатидан узвий боғлиқ бўлган фациялар тизимидан иборатдир. Ландшафтларнинг алоҳида урочшеларига бўлинишида унинг литоген асоси рельеф ҳамда тоғ жинсларининг экологик

www.arxiv.uz тузилиши асосий аҳамиятга эгадир. Урочишелар ландшафтда эгаллаган майдони ва тарқалишига қараб асосий (ёки хуқумрон) ҳамда иккинчи даражали урочишеларга бўлинади. Асосий урочишелар ландшафтларнинг морфологик таркибсини белгалаб бериши билан бирга кенг кўламда тарқалганлиги билан иккинчи даражали урочишелар эса тарқалиш кўлами камлиги билан тавсифланади. Урочишелар ўзини ички тузилишига қараб оддий ва мураккаб бўлиши мумкин. Оддий урочишелар мезорельефнинг ҳар бир қисми фақат битта фация билан банд бўлади. Мураккаб урочишелар таркибида эса мезорельефнинг бир қисмида фация қисми ёки урочишечалар (подурочише) жойлашган бўлади. Урочишеча оралиқ бирлик бўлиб, асосан мезорелъефнинг бир қисмида жойлашган фациялар тўйимли моддалар, намлик ва иссиқлик тақсимланишидаги жараёнларнинг умумийлиги билан бир-бирига боғлиқдир. Масалан, урочишечалар бир урочишенинг ичида турли экопозицияга эга бўлган ҳолларда ажратилиши мумкин. Урочишелар ҳам фациялар ёки ландшафтлар каби ер юзида кенг тарқалганлиги сабабли уларни ҳам маълум гуруҳларга ёки синфларга бирлаштириш, яъни тасниф қилишга тўғри келади. Урочишеларнинг дастлабки таснифини Ю.М.Цесельчук (1963) бажарган. Т ў рт поғоналик бу тасниф тур-кичик тур-хил-кичик хил к ў ри н иш и да бўлиб, энг кат т а бирлик сифатида урочише тури ажра т и ли ши кераклигини у қ тиради. Урочише турлари мезорелъеф шаклларииинг келиб чиқиши, динамикаси ҳамда биокимёвий ва механи к ривожланиши йўналишидаги ў хшашликлар асосида ажратилади. Урочишеларнинг кейинги тасниф бирлиги хилдир. Хиллар асосан урочи - шеларни ташкил қилувчи туб фацияларнинг тупроқ-ўсимлик қопламидаги ўх - шашликларга асосан аниқланади. Кичик хиллар эса урочишелардаги тупроқ-ўсимлик қопламининг шаклланишидаги азонал (зонал бўлмаган) омиллар ўхшашликлар асосида аниқланади.

www.arxiv.uz Урочишелар таснифининг янада мукаммалрок кўринишдагисини А.А.Видина (1973) тавсия этган. У ў рта рус баландли ги нинг ғ арбий ёнба ғ ридан о қ иб тушадиган икки дарё (Витебети ва Нугра) ҳавзаларида жо й лашган 950 та урочише ва урочишечаларни аниқлаб харитага туширган ва тасниф қилган. У бажарган урочишелар таснифи 8 та жадвал кўринишида бўлиб, уларда урочи - шелар ва урочишечалар энг аввал морфогенетик жиҳатдан тутган ў рнига к ў ра 5 та катта гуруҳга, кейин геоморфологик белгилар асосига 48 та вариантга ва тупроқ ҳосил қилувчи она жинсларнинг хусусиятлари асосида яна 50 та вари - антга бўлиб ташланган. Мазкур тасниф урочише ва урочишечаларнинг асосий хусусиятлар и ни белгилаб берадиган 4 та геологик, геоморфологик гидрологик ва тупроқ, айрим ҳоллардагина геоботани к омиллар ҳисобига олинган. А.Г.Исаченко (1965) фикрича урочишеларни тасниф қ илаётган вақтда уларнинг зонал ва провинциал хусусиятлари ҳисобга олиниши ва ҳар бир тур ёки хилга мос бўлган фациялар мажмуасига эътибор бериш керак бўлади. Умуман олганда урочишелар таснифи худди фациялар таснифи каби пухта ва ҳар томонлама мукаммал ишлаб чи қ илмаган. Бунинг асосий сабаби ландшафтларнинг морфологик қисмларини харитага тушириш тажрибаси ҳам кам эканлигидадир. Ландшафтларнинг морфологик қисмлари ичида энг каттаси жой (местность) деб аталади. Жой деганда маълум ландшафт учун хос бўлган урочишелар йиғиндисининг алоҳида варианти тушунилади. Географик адабиётда "жой тури" деган атама ҳам тез-тез учраб туради (Ф.Н.Мильков, 1956). Жой тури ландшафтларнинг морфологик қисми ҳисоб - ланмайди, аммо у ҳам хўжаликда фойдаланиши нуқтаи - назаридан қараганда нисбатан бир хил бўлган йирик табиий ҳудудий мужассама ва урочишеларнинг мажмуидан иборатдир. Шундай қилиб, ландшафт ўзидан кичик бўлган мужассамалардан, яъни морфологик қисмлардан ташкил топган мураккаб табиий ҳудудий мужассамадир. Ландшафтнинг ҳар бир морфологик қисми ҳам ўзига хос

www.arxiv.uz хусусиятга эга бўлган мужассама деб қ аралиши билан бирга, улар айрим ўхшаш белгиларга асосланган ҳолда тасниф қилиниши мумкин, яъни типологик бирлик сифатида қ аралиши мумкин. Ландшафтнинг морфологик қисмлари орасидаг и алоқадорлик тавсифи ландшафтнинг горизонтал ёки морфологик тузилиши дейилади. Ла н дшафтнинг морфологик тузилиши уни бошқа тоифадаги табиий ҳудуди й мужассамалардан ажратиб олишда ишончли белги бўлиб хизмат қилади ва ландшаф т ларни чегаралаб олишда аниқ мезон б ў ла олади. Ҳар қандай ландшафтнинг морфологик тузилиши ни тарихий шаклланган тизим деб қараш керак бўлади. Шунинг учун ландшафтнинг морфологик тузилишини ўрганиш учун генетик қоидага асосланиш лозим. Бунда ҳар бир табиий ҳудудий бирлик тарихан шаклланган деб каралиши ва унинг ривожланиши қонуниятлари ҳам аниқланиши керак. Шундай қилиб, ландшафтлар, бошқа ҳар хил геотизимлар сингари компонентлардан, яъни таркибий қисмлардан тузилгандир. Шу билан бирга ўзидан кичикро қ бўлган геотизимлардан, яъни морфологик қисмлар мажмуидан иборатдир. Ландшафтлар очиқ геотизим бўлганлиги учун улар маълум муҳитда шаклланади ва яшайди, ён атрофдаги қў шни ландшафтлар билан ҳам ўзаро алоқада бўлади, яъни ҳар бир ландшафт ўзидан катта бўлган геотизимнинг бир қисми ҳисобланади .

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. www.ziyonet.uz 2. Свиридов А. А. Координация и функционирование структур системы обеспечения национальной безопасности и геополитики России. Понятие о структурных и безструктурных способах управления. Национальная безопасность и геополитика России, 2002, 1-2 (30-31) - сон , 2002 г. 3. Касымова Н.А. Соединенные Штаты Америки в региональных интеграционных процессах. Политико-экономический аспект. - Т. : УМЭД , 2002 , 183 -бет . 4. Свиридов А. А. Геополитика России в вопросах военной и пограничной безопасности России, регионов, предприятий и фирм. Национальная безопасность и геополитика России, 2002, 1-2 (30-31) -сон, 2002 .

Похожие

Ахоли уртасида улим курсаткичлари ва унга тасир килувчи асосий омиллар

Дул хосил буладиган асосий синоптик жараёнлар

Демографик прогнозлаштириш

Худудий рекреация тизимларини шаклланишига таъсир этувчи омиллар

Табиат компонентларини экологик хавфни вужудга келтирувчи ички ва ташки омил сифатида белгилаш