Landshaftshunoslikning muammoli masalalari - География - Рефераты

Landshaftshunoslikning muammoli masalalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149 KB

Landshaftshunoslik ning muammoli masalalari REJA: 1. Geografiyada differensiatsiya va integratsiya jarayonlari 2. Geografiyaning birligi va yagona geografiya to`g`risida

Geografik qobiq va uning ayrim sferalari – litosfera, hidrosfera, atmosfera va biosfera parchalaridan iborat bo`lgan asosiy tarkibiy qismlari landshaft yoki geografik komponentlar deyiladi. Landsaft komponentlariga Yer po`stining qattiq massalari, hidrosferaning turli shakllari, ya’ni yer usti va yer osti suvlari, atmosferaning havo massalari, organizmlarning turkumlari (o`simlik qoplami, hayvon dunyosi va mikroopganizmlar), tuproqlar mansub. A.G.Isachenkoning (1990) fikricha, relyef (Yer po`stining muhim xossasi va shakllari) va iqlim (atmosfera xossalari va jarayonlarining majmuasi) ham tabiiy kompleks faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo`lganligi sababli mustaqil geografik komponentlardir.Bu komponentlar tabiiy-hududiy kompleksning moddiy kompontlaridir. Tabiiy- hududiy kompleksning energetik komponentlarini dastavval Quyosh energiyasi va, shuningdek Yerning ichki energiyasi hosil qiladi. I.M.Sabelin (1973) fikricha, tog` jinslari,suv, havo, tuproq, bakteriyalar, o`simliklar, hayvonlar, qo`ziqorinlar va Quyosh radiatsiyasi geografik qobiqning komponentlaridir. A.M. Ryabchikov (1972) esa issiqlik, nam, havo, morfostruktura, tuproqlar va biogeosenozlarni asosiy landshaft komponentlari deb hisoblagan edi. Lanshaft komponentlari makonda va zamonda bir-biri bilan chambarchas bog`liq bo`lib, komponentlardan birining o`zgarishi bilan boshqalari ham o`zgaradi va “zanjirli reaksiya” vujudga keladi. Landshaft komponentlari odatda ularning ayrim xossalari yoki holatini ifodalaydigan elementlar ga ajratiladi. Amalda komponentni mustaqil sistema sifatida landshaftdan tashqarida o`rganib bo`lmaydi. Tabiiy-hududiy kompleksning shakllanishida ishtirok etadigan barcha landshaft komponentlari landsaft hosil qiluvchi omillar deyiladi. Bu tabiiy omillar zonal (iqlim, tuproqlar, osimlik va hayvonot dunyosi) va azonal (relief,geologik tuzilish) landshaft hosil qiluvchi omillar ga ajratiladi., Barcha komponentlarni mujassamlashtirgan komplekslar to`liq tabiiy komplekslar, 3, 2 va 1 komponentdan tashkil topgan komplekslar esa (masalan, biosenoz, fitosenoz, havo massasi, suv massasi va b.) noto`liq tabiiy komplekslar deyiladi. Noto`liq komplekslar to`liq komplekslarga birlashadi. To`liq tabiiy

komplekslar umumiy holda tabiiy-hududiy komplekslar deb ataladi va quruqlikda tabiiy-hududiy , okeanda – tabiiy-akval komplekslar ni hosil qiladi. Geografik qobiq, yuqorida ta`kidlab o`tilganidek, murakkab tabiiy sistemalar yoki komplekslardan tashkil topgan. A.N.Krasnov (1895) geografiya alohida hodisalar va jarayonlarni emas, balki ularning birikmasini, geografik komplekslarni - cho`llar, dashtlar, doimiy qorlar va muzlar, issiq va doimiy nam va boshqa oblastlarni o`rganishi lozimligini ta`kidlagan edi.Shu sababli to`liq tabiiy kompleksga “geografik kompleks (GK)” tushunchaqsi ham to`liq mos keladi. Chunki, zoologik, tuproq, o`simlik, geomorfologik va boshqa komplekslarni o`rganadigan juziy fanlardan farq qilgan holda tabiiy geografiya tabiatni barcha komponentlari bilan o`rganadi. Ko`pgina hollarda “tabiiy-hududiy kompleks” terminining sinonimlari sifatida “tabiiy-geografik kompleks”, “geografik kompleks (geokompleks)”, “landshaft”, “geosistema” terminlari ham qo`llaniladi. Ayniqsa, “geosistema” termini tabiiy-hududiy kompleksning tarkibiy qismlarini o`zaro ta’sir va dinamik holatda tasavvur qilishga imkon beradi. Tabiiy- geografik ko mpleks - bu rivojlanishning muayyan bosqichida qayd qilingan geosistemadir. Bu tushunchalar mohiyatiga ko`ra umumiylikka ega, ammo ayni paytda ularning har biri batamom individualdir.Ularning ilmiy salohiyati, dalil- isbotlari, nazariy va amaliy rivojlanishi juda xilma-xil. Tabiiy hududiy kompleks (THK) haqidagi tushuncha hozirgi tabiiy geografiyaning asosini tashkil etgan holda geografiya fanlarining barcha tizimi uchun muhim ahami yatga ega. tabiiy-hududiy kompleks to`g`risidagi tasavvur alohida geografik kompo nentlar orasidagi o`zaro aloqa va o`zaro bog`liqlikning mavjudligidan kelib chiqadi. Turli tabiat komponentlari Yer yuzasida tasodifiy birikmalarni emas, balki qonuniy kom plekslarni yoki sistemalarni hosil qiladi. Tabiiy hududiy kompleks – geografik qobiqning tabiiy chegaralarga ega bo`lgan, bir-biridan sifat jihatidan farq qiladigan, o`zaro ta`sirda va o`zaro taqozada bo`ladigan va bir butun bo`linmaydigan sistemalrni hosil qiladigan landshaft komponentlarining murakkab qonuniy birikmasidir. Energiya va modda almashinuvi va o`zgarishining barcha majmuasi tabiiy hududiy kompleksning

mavjudligini ta`minlaydi. Tabiiy-hududiy kompleks – ko`plab o`ziga xos sifatlarga ega bo`lgan o`ta murakkab tadqiqot ob`yektidir. Bu xildagi sistemalarni anglab yetish tabiiy geografiyaning ilmiy vazifasini tashkil etishi tufayli ularning uyu - shuvining turli darajalari to`g`risida to`liq va aniq tasavvurga ega bo`lish lozim. Tabiiy-hududiy komplekslar o`zlarining ko`lamlari va tuzilmasiga ko`ra xilma- xildir. Qarshi, cho`lidagi sho`rxoklar ham, cho`ning o`zi ham, mu`tadil va subtropik mintaqalar doirasida joylashgan Turon pasttekisligi ham, mintaqalar va zonalarning o`zlari ham tabiiy-hududiy komplekslardir. Bu ob`yektlar umumiy juz’iyatlarga ega, ular bir xil komponentlardan tarkib topgan. Ammo, ular kattaligi va tuzilishining murakkablik darajasiga ko`ra bir-biridan tubdan farq qiladi. XX asrning boshida A.N.Krasnovning geografik komplekslar to`g`risigagi g`oyasi hozirgi paytda tabiiy geografiyada keng qo`llaniladigan “ landshaft ” tushuncha s i da mujassamlashdi hamda landshaftshunoslikning mustaqil fan sifatida tarkib topishiga imkon berdi. “Landshaft” halqaro miqyosda tan olingan ilmiy termindir. P. Jeymsning yozishicha 1000-yilga qadar qadimiy ingliz tilida “the landscape” so`zi hududning ko`lamini anglatgan. “Landscape” so`zi esa ingliz tiliga XYII asrning boshida holandcha “landshap” so`zining ko`chishi bilan bog`liq. Nemis tilidagi Landschaft so`zi XY asrdan boshlab rassomlar tomonidan Yer yuzasi qiyofasining biror-bir jihatini - tabiiy manzarasini ifodalash uchun qo`llanilgan (Schmithyuzen, 1963). Hozirgi paytda ilmiy mazmundagi “landshaft” termini nemis so`zlashuv tilidan olingan ( die Landschaft; land yer, hudud, o`lka, joy schaft o`zaro aloqa). K. Byurgerning (K.B ü rger. Der Landschaftsbegriif. Drezden,1935) tasdiqlashicha, landshaft termini ilmiy geografik adabiyotlarga aniq chegaralangan mazmunga ega holda 1805 – yilda nemis geografi A. Gommeyer tomonidan kiritilgan. Geografiya muayyan hududlardagi ob`yektlar va hodisalarning o`zaro aloqalarini o`rganishda bu ob`yektlar va hodisalarning landshaft hosil qiluvchi majmuasiga qaratmog`i lozimligi to`g`risidagi g`oyani 1885-yilda I.Vimmer o`zining “Historische Landschaftskunde” deb nomlangan kitobida bildirgan edi. A. Humboldt o`zining tadqiqotlarida Landschaft so`zidan ham foydalangan. Ammo u landshaft deb

tevarak atrofning ko`z bilan ko`rib (visual) idrok qilinadigan va estetik jihatdan baholanadigan go`zalligini tushungan.Shu sababli A. Humboldtni badiiy landshaftshunoslik ning asoschisi deb hisoblash mumkin (Milkov,1990). O. Shlyutter dastavval o`zi foydalangan Urlandschaft so`ziga ta`rif beradi. Uning fikricha, Urlandscaft – bu inson faoliyati tufayli sodir bo`lgan katta o`zgarishlarga qadar mavjud bo`lgan landshaftdir. Inson madaniyati tomonidan yaratilgan landshaftni esa u madaniy landshaft deb ataydi. O. Shlyutter landshaftga uning komponentlaridan biri sifatida insonni ham kiritgan. O. Shlyutterdan keyin ko`pgina nemis geograflari “landshaft” tushunchasiga katta e`tibor bergan holda geografiyani landshaftshunoslik sifatida belgilaydilar. L.Vaybel (1933) Landschaft terminining mohiyatiga bag`ishlangan maqolasida Germaniyada bu termin geograflar o`z e`tiborini kichikroq hududlarni o`rganishga qaratgan ayni bir paytda keng qo`llanila boshlanganligi to`g`risida yozadi. Chunki kichikroq hududlarni uncha katta bo`lmagan rayon ma`nosidagi Landschaft so`zi yirik rayonlar uchun qo`llanilgan Gebiyet (oblast) so`ziga nisbatan qulay bo`lgan. Ularning ko`pchiligi F.F.Rihtgofenning ob`yektlar va hodisalarning o`zaro aloqalari konsepsiyasini qo`llaganlar. Ular Landschaft so`zini bir - biri bilan bog`liq bo`lgan elementlar orasidagi uyg`unlikning sinionimi sifatida qaragan edi. Ular dastlab Landschaft ni bevosita kuzatish mumkin bo`lgan hodisa deb hisoblagan bo`lsalarda, Landschaft so`zi bir xil juz’iyatli hudud yoki rayonning sinonimi deb hisoblaydilar. H.Lautenzah keyinroq (1952) Germaniyadagi geograflarning ko`pchiligi O. Shlyutter izidan boprib geografiyaning bosh maqsadi landshaftni o`rganishdan iborat deb hisoblaydilar, deb yozgan edi. Germaniyada geografiyaning lanshaftshunoslik (Landschaftskunde) sifatida rivojlanishiga katta hissa qo`shgan olimlardan biri Z. Passargedir (1867 - 1958). U nafaqat uncha katta bo`lmagan hududlarni (rayonlarni) o`rganish jarayonidagina emas, balki global miqyosdagi xulosaslarga asoslangan holda landshaftlarni tadqiq qilgan edi. Uning fikricha, geografning bosh vazifasi tabiiy landshaftlarni o`rganishdan iborat, deb hisoblagan edi. 1913-yilda Z. Passarge landshaftlarni

o`rganishga maxsus nazariy ishini bag`ishlagan. Bu ishida u landshaftni hamma tabiiy komponentlar barcha muhim punktlarda (lot. punctum nuqta) moslik topadigan oblast sifatida qaraydi. Z. Passarge o`simlik landshaft tipining eng yaxshi ko`lamli indikatori bo`lib xizmat qilishi lozim, degan xulosaga kelgan. Z. Passarge tomonidan ajratilgan Yerning landshaft zonalari (Landchaftsgurtel der Erde) o`simliklarning asosiy toifalariga mos keladi. Z. Passarge tomonidan tuzilgan dunyo kartasida Yerning asosiy landshaft zonalarining kenglik va materik ichkarisida joylashishining bir qator qonuniyatlarini belgilash mumkin. J.Shmithyuzen esa “har bir landshaft bir butun Geosfera (Geosphдre) ichidagi dinamik strukturadan, moddiy – makon – zamondagi (Sach – Rum – Zeit) sifat jihatdan aniq sistemadan iborat, deb hisoblagan. Boshqacha so`z bilan aytganda, uni makoniy sistema sifatida belgilash mumkin edi. Organizmlarga o`xshash berk sistemalardan farq qilgan holda bu - ochiq sistemadir” (Schmithyuzen, 1963). Italiyada landshaft to`g`risidagi tushuncha A.Sestini tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, landshaft – tabiiy va sotsial-iqtisodiy juz’iyatlarining majmuasi sifatida tushuniladi.Landshaft uchun barqaror bo`lmagan muvozanat holati xos. Fransuz geograflari qishloq joylarini tavsiflashda mamuniga ko`ra “landshaft” terminiga o`xshash “pey” terminini qo`llaydilar.E.Reklyu dastlabki fransuz geograf – landshaftshunoslaridan biri hisoblanadi. Uning XIX asr oxirida nashr qilingan ishlarida lanshaft tushunchasi garchi markaziy o`rin tutmasada aniq tabiiy joylarning ifodalanishi tabiiy geografiyada asosiy tushunchalarning shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. XX asrning birinchi yarmida chegaralari asoslangan tabiiy rayonlarni ajratishga doir tavsifiy yo`nalish ustuvorlik qiladi. O`tgan asrning 30-yillarida A.Xolli bir qator regional muammolarni qo`ygan holda Fransiya landshaftlarining ayrim tiplarini tasniflagan. V.V.Dokuchayevning tuproqlar to`g`risidagi ta`limoti tabiiy geografik kompleks g`oyalarini ishlab chiqish uchun tayanch bo`lib xizmat qildi. Zero, V.V.Dokuchayevning g`oyalarini rivojlantirgan holda uning izdoshlari geografik

tadqiqotlarning asosiy ob`yekti sifatidagi landshaft to`g`risidagi ilmiy tasavvurga kelishdi (Isachenko,1979). L.S.Berg V.V.Dokuchayevni landshaftshunoslik va hozirgi geografiyani asoschisi deb atagan edi (Isachenko, 1991). L.S.Berg rus olimlari orasida birinchi bo`lib landshaftlarga aniq ta`rif beradi. Uning fikricha (1913), “tabiiy lanshaftlar deganda relyef, iqlim, o simlik va tuproq qoplamining yetakchi belgilarining o`xshashligi bilan ajralib turadigan joyni tushunmoq lozim” XX asr davomida landshaftning morfologiyasi, geofizikasi, geokimyosi, dinamikasi, rivojlanishi, o`z-o`zini boshqarishi va boshqa jihatlari ancha mukammal o`rganidi, landshaft tushunchasining talqini takomillashdi.Ayniqsa, XX asrning 60-70-yillarida landshaftshunoslik sohasida qilingan ilmiy izlanishlar yuqori pog`onaga ko`tarildi. Shu sababli F.N.Milkov (1973) tabniiy geografiyaning 1955-yildan keyingi davrini landshaft bosqichi deb baholaydi. Tabiiy landshaftlarni sistemalar nazariyasi asosida o`rganishni boshlab bergan V.B. Sochava (1963) lanshaftga mazmundosh bo`lgan “geosistema” terminini fanga kiritdi.Binobarin, landshaft geosistma sifatida individual tashqi qiyofa, tuproq, biotiik, abiotik va antropogen subsistemalar orasidagi to`g`ri va teskari o`zaro aloqalar va o`zaro ta`sirlar xosil qiladigan individual ichki tuzilma,muayyan energiya balansi, Yer yuza sidagi aniq o`rni va chegaralari, makon va zamonda modda va energiya nisbatidagi o`zgarishlarga bog`liq bo`lgan rivojlanish kabi xossalari bilan ifodalanadi ( Y. Demek, 1977). Har qanday landshaft makonda ham, zamonda ham o`zining doimiy tuzilma - siga ega. Har bir landshaft moddiy sistema bo`lib, o`z navbatida kichikroq sistemalar dan tashkil topgan. A.G. Isachenkoning (1991) fikricha, landshaftshunoslik tabiiy geografik fanlar qatoriga kiradi va ularning o`zagini tashkil qiladi handa ularni bog`lab turadi, deb qayd qiladi.Uning fikricha landshaftshunoslikning vazifasi quruqlikdagi geosistemalarni, ya`ni tabiiy hududiy komplekslarni o`rganish bilan cheklanadi. Okean va okean tubi geosistemalari geografik qobiqning litosfera – atmosfera va litosfera – hidrosfera tutashuvidagi yuzalarda shakllanadi, ammo ular hozircha juda

kam o`rganilgan.Bunday geosistemalar okeanologiya negizida uning sintetik qismi sifatida o`rganilishi lozim.Landshaftshunoslikning vazifasi quruqlikning regional va lokal geosistemalarini, ya`ni tabiiy hududiy komplekslarnining differensiatsiya va integratsiya, rivojlanish va joylanish, ularning turli xossalarini, mavjudligini, dinamikasi va evolyutsiyasining qonuniyatlarini har tomonlama o`rganishdan iborat. Landshaftshunoslikning landshaftning ichki hududiy bo`linishi va morfologik tarkibiy qismlardan iborat bo`lgan lokal geosistemalarning qonuniyatlarini o`rganish bilan shug`ullanadigan bo`limi landshaft morfologiyasi deyiladi. Morfologik jihatdan landshaft fatsiya, urochisha va joy dan tashkil topgan. O`zbekistonda landshaftshunoslikning rivojlanishi rossiyalik geograflar V.V. Dokuchayev, L.S.Berg, S.V.Kalesnik, N.A.Solnsev, A.G.Isachenko, V.B.Sochava, P.S.Preobrajenskiy, F.N. Milkov, N.A. Gvozdetskiy va boshqalarning nomi bilan bogliq.O`zbekiston landshaftlarini nazariy va amaliy jihatdan o`rganishda va landshaftshunoslikning rivojlanishida S. Abbosov, A.A.Abdulqosimov, I.Abdug`aniyev, L.Alibekov, L.N.Babushkin, P.Baratov, Sh.S.Zokirov. N.A.Kogay, A.Mamatov, I.Nazarov, S.A. Nishonov, A.A.Rafiqov, O. Rahmatullayev, Y.Sultonov, M.Umarov, P.N.G`ulomov, I.A.Hasanov, R.Y. Holiqov va boshqa bir qator olimlarning xizmatlari katta. Landshaft – Yer yuzasining mustaqil tabiiy xosilalaridan tashkil topgan, ob`yektiv holda mavjud bo`lgan mustaqil geografik xosila bo`lib, geografik qobiqning boshqa qismlaridan sifat jihatidan farq qiladi.Landshaft tabiiy chegaralarga ega bo`lib, o`zining ichki bir xilligi, tuzilmasi, jarayonlar va hodisalarning muyayyan ma jmuasi bilan ifodalanadi. Geologik tuzilish, relyef, iqlim, tuproqlar, suvlar va muayyan landshaftning shakllanishida ishtirok etadigan boshqa tabiat komponentlari landshaft xosil qiluvchi omillardir. Har bir landshaft individual tashqi qiyofaga va ichki tuzilmaga ega. Bu tuzilmani landshaft xosil qiluvchi tabiiy komponentlarning to`ri va aks aloqalari va o`zaro ta`siri, Yer yuzasidagi konkkret joylashuvi va chegaralari makon va zamonda modda va

energiya balansining nisbatidagi o`zgarishlarga bog`liq bo`lgan rivojlanishi bilan bog`liq. Landshaft – o`zaro ta`sirda bo`lgan tabiiy va antropogen komponentlarning nisbiy birligi ifodalanadigan, shuningdek kichik taksonomik birlikdagi kompo - nentlarning hamda inson ta`sirida bo`lgan xosil bo`lishiga ko`ra bir xil tabiiy hududiy sistemasidir. Hozirgi geografik adabiyotlarda “landshaft” tushunchasi asosan 3 xilda talqin qilinadi: 1) regional talqinda landshaft – vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga ko`ra bir xil, zonal va nozonal belgilariga ko`ra bo`linmaydigan, yaxlit geologik poydevorga, bir xil tipli relyefga, umumiy iqlimga, hidrotermik sharoitlar, tuproqlar, biosenozlarning bir xil birikmasiga va, binobarin, oddiy komplekslarning (fatsiya, urochisha) bir xil sajiyali to`plamasiga va tabiiy chegaralariga ega bo`lgan aniq hududdir. Landshaftni regional birlik, ya`ni geografik individuum sifatida talqin qilish dastlab L.S.Berg ishlarida bayon qilingan. U geografik landshaftlarga misol sifatida Valday qirlarini va O`rta Sibir yassi tog`ligini keltiradi. Landshaft A.A.Grigoryev, S.V.Kalesnik, A.G.Isachenko, N.A.Solnsev, K.I.Gerenchuk, N.I.Mixaylov, A.Saidov, Y.Sultonov, L.Alibekov, T. Jumaboyev, A.Raxmatullayev va boshqa ko`pgina olimlar tomonidan regional mazmunda talqin qilinadi. Ularning fikriga ko`ra, landshaft Yer yuzasidagi hududiy jihatdan chegaralangan aniq joyddir. A.A.Grigoryev, V.M.Chetirkin, A.G.Isachenkova boshqa bir qator olimlar landshaftni geografik rayonning sinonimi, deb hisoblaydilar. S.V. Kalesnikning ta`rificha landshaft - “vujudga kelishi va rivojlanish tarixiga ko`ra bir xil, yagona geologik poydevorga, bir xildagi relyefga, umumiy iqlimga, hidrotermik sharoitlarning, tuproqlarning, biotsenozlarning bir xil birikmasiga ega bo`lgan aniq hududdir”. Regional talqinda landshaft tabiiy- geografik rayonlashtirishning eng kichik birligini xosil qiladi.N.A.Solnsevga ko`ra “landshaft – vujudga kelishiga ko`ra bir xil tabiiy hududiy kompleks bo`lib, u bir

jinsli geologik fundament (asos)ga, relyefning bir xiliga, bir xil iqlimga ega va faqat shu lanshaft uchun xos bo`lgan dinamik jihatdan bir-biri bilan bog`liq bo`lgan va makonda qonuniy ravishda takroranadigan asosiy va ikkinchi darajali urochishalarning yig`indisidan taskil topgan”. Regional talqinda landshaft makonda individual, hududiy jihatdan takrorlanmaydigan komplekslar bo`lib, uning uchun rivojlanishning umumiy belgilariga ega bo`lgan hududning nisbiy bir xilligi va arealning uzluksizligi xos. 2) tipologik talqinida landshaftning nisbiy bir xilligi to`g`risidagi tasavvur e`tiborga olinadi, ya`ni landshaft tabiiy komponentlarning mujassamasi, birdamligi sifatidagi xossalariga ko`ra va uning tarqalishi hududga bog`liq bo`lmagan holda qara ladi. Bu talqinda “landshaft” termini har qanday tasnifiy toifalarga, hududning xos salariga ko`ra har qanday tasnifiy birliklarga qo`llanilishi mumkin. Landshaft tipologik tushuncha sifatida qaralganda har qanday tabiiy hududiy kompleks emas, balki nisbiy bir xil tabiiy hududiy kompleks tushuniladi. Shuningdek, tipologik talqinda landshaftlar regional birliklar, ya`ni tabiiy geografik rayonlashtirishning bir liklari hisoblanmaydi. Tabiiy – geografik rayonlashtirishning bir liklarini landshaft tipologik birikmalari xosil qiladi. Tipologik talqinda landshaft tashqi qiyofasiga ko`ra o`xshash, ammo rivojlanishining turlicha tarixiga ega bo`lgan tabiiy hududiy komplekslarning takrorlanadigan va yagona tipini xosil qiladi (landshaft turi, landshaft sinfi, landshaft tipi). Tipologik talqinda landshaftlarni tadqiq qilishda regional komplekslardagi kabi individual juz’iyatlar emas, balki muayyan tipga xos bo`lgan umumiy juz’iyatlar e`tiborga olinadi. Shu sababli landshaftlar uchun o`zaro bog`lanmaganlik, ko`p konturlilik xos bo`lib, ular bir xillik, o`xshashlik tamoyillariga ko`ra ajratladi. L.S.Berg, B.B.Polinov, I.M.Krashennikov, S.S.Neustruyev, N.A.Gvozdetskiy, E.M.Murzayev, N.Babushkin, N.A.Kogay,V.M.Chupaxin, A.Y.Fedina, M.U.Umarov, F.Baratov, Sh.S.Zokirov va boshqa bir qator olimlar tomonidan landshaft tipologik kompleks sifatda talqin qilinadi. Landshaft tushunchasining tipologik talqinining tarafdorlaridan biri N.A. Gvozdet skiyning fikricha,“landshaft - hudud (joy)ning tabiiy – geografik

kompleksi sifatidagi tipi, kichik tipi, turidir”. Har qanday hududda ham umumiy, ham juz’iy juz’iyatlar mavjud bo`lib, shu juz’iyatlarga asoslangan holda landshaftlarni tasniflash mumkin. Tipologik talqindagi landshaft har qanday tasnifiy toifaga, hududiy birlikka qo`llanilishi mumkin. Tipologik talqinda landshaft areali katta maydonni ham, kichik joyni ham egallashi mumkin. Masalan, “cho`l landshafti” (tip), “qumli cho`l landshafti” (kichik tip), harakatdagi qumlar landshafti (guruh) va h.k. Tipologik talqindagi “landshaft” tushunchasi “tuproqlar” tushunchasiga yaqin turadi. Masalan, cho`l landshaftlari, dasht landshaftlari ba b. 3) lanshaft umumiy talqinda har qanday kattalikdagi regional va tipologik kom plekslarning sinonimidir. Bunda landshaft tushunchasini iqlim, tuproq,_it a_ kabi umumiy tushunchalar bilan qiyoslash mumkin. F.N. Milkovning (1990) fikricha, “landshaft – tarihan shakllangan, uzluksiz rivojlanadigan geografik komplekslar ko`rinishida namoyon bo`ladigan o`zaro taqozada va o`zaro bog`liqlikda bo`lgan predmet va hodisalarning majmuasidir”. Umumiy talqinda “landshaft” termini birlikda qo`llaniladi. Masalan, “Qashqadaryo havzasining landshafti”,“cho`l landshafti” va b. Landshafning barcha xildagi talqinlari uchun uning tabiiy hududiy komplekslar sifatida tushunilishidir. Farqi esa landshaft tushunchasiga qanday tip va taksonomik kattalikda qaralayotganligidadir. ”Landshaft” tushunchasining har uchala talqini tabiiy muhitning nazariy modeli sifatida qarash mumkin.Yo`nalishlarning har biri muayyan darajada amaliyotga xizmat qiladi. Landshaftni (geografik) tabiiy - hududiy kompleks sifatida qarash uning barcha talqinlari uchun umumiydir. Bu talqinlardagi asosiy farq esa landshaft tushunchasiga qanday tip va taksonomik kattalikda qaralayotganligiga bog`liq. Dastlab landshaftshunoslikning muhim vazifalaridan birini real mavjud bo`lgan tadqiqot ob`yektlari – tabiiy hududiy komplekslarni asoslash va ularning kartalarini tuzishdan iborat bo`lgan edi. Garchi bu vazifalar to`liq yechilmagan bo`lsada geografik bashoratlarni tuzish ishlari batamom yangi muammolarni oldingi planga qo`ydi. Endilikda tabiiy hududdiy komplekslar bir butun

mexanizmlar – sistemalar sifatida qanday mavjud bo`ladi, ularning rivojlanish qonunlari qanday, degan savollarga javob olish lozim edi. Shu sababli tabiiy hududiy komplekslarning birgalikda, teng huquqda bo`ysunishini tadqiq qilish nafaqat kartalarini tuzish bilan chegaralanib qolmasdan, balki ularni funksional tarzini o`rganish asosida amalgam oshirishni taqoza eadi. XX asrning 60-yillaridan boshlab “geosistema” termini ko`proq talqin etila boshlandi va geografik tadqiqotlarda, ayniqsa landshaftshunoslikda keng qo`llanila boshlandi. Landshaft komponentlari turli tipdagi geosistemalardan ibo rat. Landshaftni abiotik (Yer po`sti relyef bilan, iqlim, suvlar) geosistemalar, pedos fera geosistemalari, biosferani xosil qiluvchi biotik geosistemalar va insonning faoli yati tufayli vujudga kelgan antropogen (sotsial-iqtisodiy) geosistemalar tashkil etadi.Geosistemalarning juz’iyatlari alohida mavzuda bayon qilinadi. [Ilgari landshaftshunoslikning asosiy vazifalaridan birini tadqiqotning real mavjud bo`lgan ob`yektlarini – tabiiy hududiy komplekslarni asoslash va ilarni kartaga tushirish tashkil etar edi. Bu vazifalar garchi hozirgi paytga qadar to`liq yechilmagan bo`lsada, geografik bashoratni tuzishga doir ishlar prinsipial yangi muammolarni ilgari surdi. Javob olinishi kerak bo`lgan asosiy savol - tabiiy hududiy komplekslar yaxlit (bir butun) mexanizmlar (sistemalar) sifatida qanday funksiyalashadi, ularning pivojlanish qonunlari qanaqa degan savolga javob berishi lozim edi. Shu sababli tabiiy hududiy komplekslarning hududiy tabaqalashuvini tadqiq qilish faqat kartalashtirish nuqtai nazaridangina emas, balki funktsional jihatdan ham amalga oshirilmog`I lozim. Chunki bir butun real sistemalarning chegaralarini aniqlab olingach bir butun ob`yektni tahlil qilish usullari va metodlarini hamda rivojlanish qonunlarini topish lozim bo`ladi. Shundan so`ngina shu ob`ektni va unga o`hshash ob`yeklarni bashoratlashtirish, ularni boshqarish jamiyat uchun optimal xossalarga ega bo`lgan yangi geosistemalarni konstruktsiya qilish haqiqiy bo`la oladi.] Landshaftlarni o`rganish muhim umumilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Zero, landshaftlar – tabiiy resurslarga ega bo`lgan va resurslar qayta tiklanadigan hamda genofond saqlanadigan tabiiy sistema, insonning hayoti va faoliyati

kechadigan muhit, tabiiy laboratoriya va estetik idrok qilish manbaidir. Landshaft – insonning hayoti va turli xil faoliyatining muhiti sifatida qaraladi. Insonning hayot faoliyatining muhitini o`rganishda nafaqat ishlab chiqarish va sotsial – maishiy holat, balki landshaftning tabiiy xossalari ham nazarda tutiladi. Landshaf - ning muhitni qayta tiklaydigan sistema bo`lishdek, kisxilarning hayoti uchun zarur bo`lgan sharoitlarni (havoning gaz tarkibi, suvning tarkibi va b.) doimiy holda qayta tiklash kabi muhim xossalarini saqlab qolish zarur. Ho`jalik tarmoqlari uchun landshaft qayta tiklanadigan resurslarni ishlab chiqarish manbai, qishloq va o`rmon ho`jaligi uchun biomassa qayta tiklanishining tabiiy mehanizmidir. Landshaftlar resursli tabiiy sistema sifatida muhofaza qilinayot ganda uning resurslarni qayta tiklaydigan xossalarini asrash, eroziya, ifloslanish tu fayli buzilishidan saqlash kabi tadbirlarni amalga oshirishga harakat qilish lozim. Buning uchun landshaft tuzilmasi va mavjudligining juz’iyatlarini bilish va aniqlash asosida bo`lishi lozim. Inson faoliyatining tabiatga va uning jarayonlariga ta`siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlartda bu ta`sirni optimallashtirish (tartibga soish, cheklash)ning muhim amaliy ahamiyatga ega. Jamiyatning tabiiy muhitdan oqilona foydalanish, muhofaza qilish va yahsxilashga doir ijtimoiy tadbirlarning barcha tizimi tabiiy – hududiy komplekslar to`g`risidagi ta`limot asosida ishlab chiqilishi lozim. Atmosfera, hidrosfera va litosferaning bir-biriga kirib turadigan va tutashgan qismida ularning eng faol va o`zaro bir–biriga kirib turishi va o`zaro ta`siri sodir bo`ladi, aynan shu joylarda hayotning to`planganligi kuzatiladi, tuproqlar xosil bo`ladi. Yuqorida ta`kidlangandek, Yer po`stining hipergenez (yun. hyper usti yuqorisi, boshqa tomon; genesis xosil bo`lishi, vujudga kelishi) qatlamida Quyosh energiyasi, havo va biologik muhit ta`sirida Yer bag`irlarida xosil bo`lgan dastlabki minerallar Yer yuzasi harorati va bosimi sharoitlaridagi ikkilamchi minerallarga aylanadi, tuproqlar xosil bo`ladi; hipergenez qatlamida va bevosita Yer yuzasida modda va energiyaningo`zaro almashuvi juda intensiv bo`ladi va bu yuza qatlamni A.M. Ryabchikov(1972) landshaft hosil bo`ladigan qatlam , A.G.Isachenko (1991) esa yer usti lanshaftlarining sferasi deb ataydi.

Yer po`sti, troposfera va hidrosferaning bir-biriga to`g`ridan-to`g`ri o`zaro tegib turadigan, tutashgan va faol o`zaro ta`sirda bo`ladigan yupqa qatlamini F.N.Milkov (1990). landshaft sfera nomlagan va ko`pchilik olimlar tomonidan bu sferaning mavjudligi e`tirof etilgan. Landshaft sferaning qalinligi qutbiy sahrolarda 30-50 m, mu`tadil mintaqa o`rmonlarida100-200 m, gileyalar zonasida 150 – 200 m ni tashkil etadi.. Okeanlarda landshaft sfera hidrosferaning barcha qatlamlarini o`z ichiga oladi, ammo hayot atmosferaning hidrosfera bilan tutashidagi yuza, va hidrosferaning litosfera bilan tutashgan okeantubi yuzasi yruslarida eng faol rivoj topgan. Landshaft sferada 1 atm ga yaqin bosim va Yerda ma`lum bo`lgan -94,5 0 dan +61 0 bo`lgan haroratlar doirasida nurash po`sti,havo, suv (qor va muz), tuproqlar va organizmlarning uzoq davom etan va xilma-xil o`zaro ta`siti natijasida juda ko`p xildagi tabiiy hududiy komplekslar (quruqlik va uning qirg`oqlari yaqinida) va tabiiy akval komplekslar (okeanlarda) xosil bo`lgan va bo`lmoqda. Binobarin, landshaft sfera – quruqlik, okeanlar va muzlik qoplamlarining akval – hududiy landshaftlarining majmuasidir. Landshaft sfera Quyosh energiyasi xilma-xil energiya turlariga aylanadigan joy, hayotning rivojlanishi uchin eng qulay muhitdir. Landshaft sferada yuza va yerosti suvlarining xilma-xil to`planmalari, sayyoramizdagi tirik tirik moddalarning asosiy qismi (qariyb 99 % i) mavjud. Bu sferada modda va energiya o`zgarishining asosiy mehanizmlari mavjud bo`lib, unda erish, oksidlan ish, tiklanish, hidratatsiya (suvning turli moddalar bilan birikishi), biologik sintez (yun. synthezis qo`qxilish, birikish, tashkil etish) va parchalanish, tog` jismlarining mexanik (yun. mëchanë qurol, asbob) buzilishi va g`ovvak jinslaning to`planishi, atmosfera yog`inlarining yog`ishi, oqim, filtratsiya (lot. filtrum kigiz, namat), bug`lanish, tuproqlar, muzliklar, relyefning xilma-xil shakllarining vujudga kelishi jarayonlari to`xtovsiz kechadi. Landshaft sfera geografik qobiqning markazini, tabiiy komponentlarning o`zaro aloqalari va o`zaro bir-biriga kirb turishi faol bo`lgan yadrosini va joylashuviga ko`ra eng ichki qismini xosil qiladi. Organik hayotga to`yinganligiga ko`ra landshaft sfera geografik qo biqning biologik fokusini tashkil etadi. Landshaft

sferada landshaftlarning kenglik zonalligi, balandlik mintaqalanishi va sektorligi ayniqsa yaqqol namyon bo`ladi. Barcha jonli moddaning 95 %dan ziyodrogi landshaft sferada to`plangan. Geografik qobiqdagi landshaft sfera uning tabiiy komponentlari o`zaro aloqada bo`ladigan va o`zaro bir-biriga kirb turadigan eng faol va joylanishiga ko`ra eng ichki qismini ishg`ol etgan bo`lib, bu yerda kenglik zonalligi, balandlik mintaqalanishi, shuningdek sektorlik ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Landshaft sferadan tash qarida bu qonuniyatlar yoki batamom amal qilmaydi, yoki juda sust namoyon bo`ladi. Landshaft sfera doirasidagi quyi troposferada haroratnng vertikal o`zgarishlari umumiy ravishda ma`lim bo`lgan sajiyaga ega emas. Bu yerda ba`zan har 100 m da 2-3 0 gacha yetadigan teskari temperetura gradiyenti kuzatiladi. F.N. Milkovning fikricha (1990), landshaft sfera funksional ahamiyatiga ko`ra o`zidan geografik qobiqning tashqi chegaralarigacha tarqaladigan tuzilmalararo modda va energiyaning generatori (to`plovchi) va trasformatori (o`zgartiruvchi) rolini bajaradi. Aynan shu sferada modda va energiya almashinuvi sodir bo`ladi. Chunki unda Quyosh, Yer ichki kuchlari (shu jumladan og`irlik kuchi) va inson faoliyatining energiyasi ta`sirida uning barcha komponentlarining bevosita tutashuvi sodir bo`ladi. Geografiyada differensiatsiya va integratsiya jarayonlari Fandfagi differersiatsiya va integratsiya jarayonlaridan iborat bo`lgan dialektik uyg`unlik fundamental va amaliy tadqiqotlarni rivojlantirish uchun zarur bo`lgan jarayonlardir. Differensiatsiya va integratsiya – bu bilish jarayonining ikki ozaro bog`liq tomonlaridir. Shu sababli ularni bir-biriga butunlay qarama–qarshi qo`yish mumkin emas. Fandagi differentsiatsiya chuqurlashgan sari anglab yetilmagan olamga ham chuqurroq kirib boriladi. Differentsiatsiya va integratsiya orasidagi nisbat fan rivojlanishining turli bosqichlarida o`zgarib turdi. Umuman fanning rivojlanishi uchun bu qarama-qarshi jarayonlarning muayyan nisbatining mavjudligi muhim.

Geografiyada differensiatsiya va integratsiya jarayonlari geografik ma`lumotlar ko`paygan sari tadqiqotlarning murakkablashib, ixtisoslashib borishi bilan bevosita bog`liq. Fanning tuzilishida ham o`zgarishlar ro`y bera boshladi. Bu, o`z navbatida, geografiyani fanlar sistemasida tabaqalashuviga olib keldi. Bir butun bo`lgan geografiya endi geografik fanlar sistemasiga aylandi. Geografiyada differensiatsiya ham, integratsiya ham doimo jamiyat ehtiyojlari, uning ishlab с hiqarish va noishlab chiqarish jabhalaridagi ixtisoslashuv va konsentratsiya jarayonlari, umumiy ilmiy-texnika taraqqiyoti va tadqiqot metodlarining takomillashuvi bilan mujassam bog`liq bo`lgan. Ammo differensiatsiya integratsiyaga nisbatan doimo murakkabroq kechgan. Eng qadimiy fanlardan biri bo`lgan geografiya o`zining rivojlanishining har bir tarixiy bosqichida jamiyat uchun foydali bo`lgan aniq vazifalarni bajarib keldi va bajarmoqda. Geografiya fani uzoq vaqt davomida Yer yuzasi va uning turli qismlarining tabiati, xo`jaligi va aholisi to`isidagi keng qamrovli yagona fan bo`lib keldi. Ammo jamiyat taraqqiyotiga bog`liq bu talab - ehtiyojlarning sajiyasi ham o`zgarib bordi, bu fanning jamiyat ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida moddiy olamning tuzilishi va rivojlanish qonunlarini bilish uchun qo`llaydigan metod va yondashuvlari ham takomillashib bordi. Geografiyadagi bu qonuniy tendensiya (lot. tendere yo`nalmoq, intimoq ) geografiya fanlarining nafaqat nazariy asoslarini rivojlanishinigina emas, balki uning ko`plab fanlarga bo`linib ketishiga ham sabab bo`ldi. Bu fanlardan ayrimlari mustaqil fan maqomiga ega bo`ldi. Geografiyaning nazariy va fundamental fanga aylanishi unda o`zaro ta`sirda bo`lgan komponentlarning garchi bir-biriga kuchli ta`sir ko`rsatsada, ular o`ziga xos qonuniyatlarga bo`ysunishini ko`rsatdi. Shu sababli geografiyada differensiatsiya boshlandi. M.V. Lomonosov 1760 yilda birinchi bo`lib iqtisodiy geografiyani ajratishni taklif qildi. XIX asrning birinchi yarmida A. Humboldt tabiiy geografiyaning ajralishiga, mustaqil fan bo`lishiga asos soldi. Keyinroq geografiyada boshqa fanlardagidek ixtisoslashuv tendensiyasi boshlandi va ayrim geologiya, meteorologiya va b.) fanlarning to`liq ajralishi va mustaqil fan maqomiga ega bo`lishi sodir bo`ldi. Ammo atrof moddiy olam (ya`ni hozirgi

ma`nodagi geografik qobiq) bir butun bo`lib, uzluksiz rivojlanadigan sistemadan iborat. Bu sistemaning strukturaviy tarkibiy qismlari bo`lgan tabiat, jamiyat, inson o`zaro bogliq, o`zaro taqozada bo`lib, ular hamjihatdir. Moddiy olam rivojlanishining bu ob`yektiv qonunida tabiiy fanlar tabaqalashuvining salbiy jihatlari – bo`linib ketishi V.V. Dokuchayevni ham tashvishlantirgan edi. Shu sababli u tabiatning jonli va jonsiz komponentlarining nisbati va o`zaro ta`siri, ularning rivojlanishini o`rganadigan yangi fanning vujudga kelishi zaruriyati to`g`risda fikr bildirgan edi. Olimning bu fikri keyinchalik kompleks integral fan bo`lgan landshaftshunoslikning tarkib topishiga nazariy asos bo`lib xizmat qildi. Landshaftshunoslikning asoschilaridan biri bo`lgan L.S. Berg V.V. Dokuchayevni landshaft to`g`risidagi ta`limotning boshlab beruvchisi va hozirgi geografiyaning asoschisi deb atagan edi. Differentsiatsiya va integratsiya orasidagi nisbat fan rivojlanishining turli bosqichlarida o`zgarib turdi, ammo yaqin paytlarga qadar differentsiatsiya ustuvorlik qildi. Geografiyada bu jarayon deyarli mustaqil bo`lgan bir qator (iqlimshunoslik, geomorfologiya, gidrologiya, aholi geografiyasi, sanoat geografiyasi, tarnsport geografiyasi va b.) fanlarning ajralishiga olib keldi. Hozirgi paytda ham barcha fanlarda axborotlar miqdorining uzluksiz ko`payishi va ularning murakkablik darajasining ortishi sababli differensiatsiya jarayoni kechmoqda. Fandagi differensiatsiya chuqurlashgan sari anglab yetilmagan olamga ham chuqurroq kirib boriladi. Ammo differentsiatsiya qanchalik chuqur bo`lmasin, bu jarayon umumiy ob`yektni bir butun sifatida bilib olishni ta`minlay olmaydi. Buning uchun integratsiya jarayoni nihoyatda zarur. Bilish jarayonida fanning umumiy ob`yektini ayrim qismlarga bo`laklab tashlaydigan differentsiatsiyaning asosiy kamchiligini bartaraf qilish imkonini beradigan sistemali yondashuv juda katta ahamiyatga ega. Sistema tushunchasining o`zi o`rganiladigan faktlarning aloqalarini, differensiatsiya jarayonida integratsiyaning zarurligini, o`rganilayotgan hodisalarga har tomonlama yondashishni ifodalaydi.

Sistemali yondashuv geografiyaning birligini, geografiya fanlari umumiy ob`yektini o`rganish va anglab yetish imkoniyatlarini kuchaytiradi. Differentsiatsiya bo`linib ketayotgan fanlar o`rganadigan umumiy ob`yektning yo`qolishini anglatmaydi, chunki bir butun - bu o`rganilayotgan qismlarning oddiy yig`indisi emas. Geografik qobiqni tashkil etuvchi alohida komponentlar (geosferalar)ni teranroq o`rganish bilan bir qatorda geografik qobiqni bu komponentlarni tadqiq qilishni umumlashtirgan holda, bir butun holda maxsus o`rganish hamma vaqt zarur. Shu bois geografiyadagi differentsiatsiya uning umumiy o`rganish ob`yekti va metodologik juz’iyatlari bilan birgalikda uni fan sifatida yo`qota olmaydi; ayni paytda integratsiya ham ajralayotgan fanlarni yo`qotilishiga yoki batamom qo`sxilib ketishiga olib kelmaydi. Shu sababli rivojlanish jarayonida yangi geografik fanlar tarkib topadi, ammo ayni paytda umumiy geografiya ham kuchayadi. Ijtimoiy taraqqiyotning muhiti bo`lgan geografik qobiqni bilish uchun uni faqat tabaqalashtirilgan holda o`rganish imkoni yo`q. Murakkab tuzilishga ega bo`lgan bir butun geografik qobiqning alohida (juz’iy ) o`rganadigan maxsus fanlardan birortasi ham hodisalarning o`zining sohasiga qanchalik chuqur kirib bormasin geografik tadqiqotlarning mohiyatini, mazmunini tashkil etadigan kompleks yondashuvni o`rnini bosa olish holatiga, imkoniyatiga ega emas. Iqlimshunoslik, hidrologiya, geomorfologiya, shuningdek aholi geografiyasi, sanoat geografiyasi, transport geografiyasi va qishloq xojalik geografiyasi va boshqa juz’iy fanlarning oddiy yig`indisi zarur bo`lgan umumgeografik sintezni bera olmaydi. Fanlarning integratsiyasi alohida qismlari bo`yicha o`rganiladigan butunni bilib olish zaruriyati bilan cheklanmaydi. Integratsiya jarayonlari differen- siatsiyaning “ichida” kuzatiladi. Chunki butunning qismlarini bilib olish ularni nafaqat alohida butunlarnigina emas, balki murakkabroq butunning qismlarini bilishni taqoza etai. Binobarin, ular orasidagi aloqalarni tadqiq etish ehtiyoji vujudga keladi va bu esa bo`linayotgan fanlar orasida integratsiyaning zarurligiga olib keladi. Zamonaviy fan buning uchun sistemali yondashuvdan va boshqa yangi

(kompyuter texnikasi, axborot sistemasi, modellashtirish va b.) usullardan keng foydalanadi. Shunday qilib, zamonaviy geografiya differentsiatsiya bilan bir paytda sintez qila olish, fakt va g`oyalarni integratsiyalash imkoniyatlarini ta`minlaydigan markazlashtiruvchi tendensiyalarni kuchaytiradigan metodologik usullarga ega. Geografiya fanidagi differentsiatsiya va integratsiya orasidagi nisbat fan rivojlanishining turli bosqichlarida o`zgarib turdi, ammo yaqin paytlarga qadar differentsiatsiya ustuvorlik qildi. Pirovardida geografiya ikki blokdan– tabiiy va sotsial – iqtisodiy geografiyadan tashkil topgan fanlar sistemasiga aylandi. Differentsiatsiya chuqurlashib borgan sari uning salbiy oqibatlari ham namoyon bo`la boshladi. Ilmiy bilimlarning bo`linishi, geografiyaning turli xo`jalik vazifalari yechimi uchun integral salohiyatini amalga oshirish darajasining pasayishi sodir bo`ldi. Geografiya hozirgi tabiiy va ijtimoiy fanlar orasida asosiy mumtoz fanlardan biridir. Geografik tadqiqotlar juda katta sintezlovchi ahamiyatga ega. Geografiyda global muammolarning keskinlashishi bilan bog`liq holda paradigmalar almashuvi sodir bo`lmoqda, ijtimoiy va tabiiy fanlar orasida bog`lab turuvchi bug`in funktsiyasini(lot. functio bajarish) to`liqroq amalga oshirmoqda. “Uy”imiz bo`lgan Yer sayyorasini o`rganar ekan geografiya an`anaviy ravishda jamiyat va tabiat o`zaro ta`sirini tadqiq qilishga mo`ljallangan. Geografiya fundamental fan sifatida shakllanmoqda va o`zining integrativ vazifalarini amalga oshirmoqda. Shu tufayli geografiyaning fanlararo aloqalari kuchaymoqda, yangi ilmiy yo`nalishlar vujudga keldi va kelmoqda. Yangi sotsial buyurtma tufayli integratsiya jarayonida tabiiy va sotsial – iqtisodiy geografiya hamda geografiyaga yaqin boshqa fanlar oralig`ida meliorativ geografiya, konstruktiv geografiya, tibbiiy geografiya, rekreatsion geografiya, Dunyo okeni geografiyasi, antropogen landshaftshunoslik, geoekologiya va boshqa integral ilmiy yo`nalishlar tarkib topdi. Geografiyada integratsiya tendentsiyalari hayotning o`zi tomonidan taqoza etiladi. Turli miqyoslardagi ekologik muammolarning kuchayishi, tabiiy sistemalarning qaytmaydigan o`zgarishlari geografiyada integratsiya

tendentsiyalarini rivojlanishiga sabab bo `ldi va va bir qator yangi ilmiy yo`nalishlar tarkib topdi. Buning uchun integratsiya jarayoni nihoyatda zarur. Ijtimoiy taraqqiyotning muhiti bo`lgan geografik qobiqni bilish uchun uni faqat tabaqalashtirilgan holda o`rganish imkoni yo`q. Murakkab tuzilishga ega bo`lgan bir butun geografik qobiqning alohida (juz’iy ) o`rganadigan maxsus fanlardan birortasi ham hodisalarning o`zining sohasiga qanchalik chuqur kirib bormasin, geografik tadqiqotlarning mohiyatini, mazmunini tashkil etadigan kompleks yondashuvni o`rnini bosa olish holatiga, imkoniyatiga ega emas. Iqlimshunoslik, hidrologiya, geomorfologiya, shuningdek aholi geografiyasi, sanoat geografiyasi, transport geografiyasi va qishloq xojalik geografiyasi va boshqa juz’iy fanlarning oddiy yig`indisi zarur bo`lgan umumgeografik sintezni bera olmaydi. Fanlarning integratsiyasi alohida qismlari bo`yicha o`rganiladigan butunni bilib olish zaruriyati bilan cheklanmaydi. Integratsiya jarayonlari differensiatsiyaning “ichida” kuzatiladi. Chunki butunning qismlarini bilib olish ularni nafaqat alohida butunlarnigina emas, balki murakkabroq butunning qismlarini bilishni taqoza etai. Binobarin, ular orasidagi aloqalarni tadqiq etish ehtiyoji vujudga keladi va bu esa bo`linayotgan fanlar orasida integratsiyaning zarurligiga olib keladi. Zamonaviy fan buning uchun sistemali yondashuvdan va boshqa yangi ( kompyuter texnikasi, axborot sistemasi, modellashtirish va b.) usullardan keng foydalanadi. So`ngi yillarda barcha fanlarda ham differensiatsiya, ham integratsiya jarayonlari bir paytda sodir bo`lmoqda.Bu qarama - qarshi jarayonlar ijtimoiy amaliyot talablari bilan bebosita bo`g`liq. Mavjud bo`lgan fanlar tutashuvida yangi fanlar tarkib topaborgan sari bir – biriga yaqin bo`lgan fanlar yanada ko`proq jipslashadi va bunda ilmiy saviyaning kengayishi sodir bo`ladi. R.B.Kapellening fikricha (1979), geografiya va boshqa fanlarning tutashuvida 75 dan ko`proq ilmiy yonalishlar tarkib topgan.

Geografiyada yangi fanlarning tarkib topishi ko`pgina hollarda uning boshqa fanlar bilan tutashuvida sodir bo`ladi (-rasm). Bir paytning o`zida bir xil tadqiqot ob`yektiga, ammo turli predmetga ega bo`lgan ikki va hatto ych fan ham vujudga kelishi mumkin.Masalan, geografiya va iqtisodiy fanlar sistemalariga mansub bo`lgan iqtisodiy geografiya va regional iqtisodiyot shunday juz’iyatga ega. Aholi sotsial geografiya, demografiya va regional sotsiologiyaning umumiy ob`ektini hosil qiladi (Anoxin, 1984). Integratsiyaning boshqa shakllari ham mavjud. Masalan, matematik geografiya matematika va geografiya tutashuvida xosil bo`lgan bo`lsada, u geografik integrative fandir.Yangi fanlarning integratsiyasi ayniqsa jamiyatning amaliy ehtiyojlari ta`sirida ikki yoki bir qancha geografik fanlarning tutashuvida xosil bo`ladi. Geografiyaning integratsiyaviy saloxiyati juda katta. Bu saloxiyat geografiya fanlari sistemasining tabiiy – geografik va ijtimoiy – geografik hodisalarning ob`yektiv ravishda mavjud bo`lgan mujassam o`zaro ta`siri va, shuningdek, hozirgi geografiyaning asosiy ilmiy tamoyillari (tarixiylik,regionallik, sotsiologik va antropgenetik)ning mustahkam bog`lab turuvchi ta`siri sifatida namoyon bo`ladigan unikal xossasi bilan bog`liq. Bu tamoyillar ilmiy geografik bilimlarning ixtisoslashuv va differentsisatsiyasi tendensiyalarining kuchli bo`lishiga qaramasdan geografiya-ning birligini saqlab qolishni ta`minladi va ta`minlamoqda. Geografiya fanining ikki qarama – qarshi dialektik o`zaro bog`liq bo`lgan integratsiya va differentsiatsiya jarayonlari tabiiy geografiyaning bo`limi sifatidagi murakkab tabiiy va tabiiy – antropogen geosistemalar bo`lgan landshaftlarni o`rganadigan landshaftshunoslikning ajralib chiqishiga olib keldi. Hozirgi paytda ham global ekologik va sotsial muammolarning yechimi uchun fanlararo bog`lanishning zaruriyatini ifodalaydigan umumiy geografiyaning mavqe mustahkamlanib bormoqda.

GEOGRAFIYANING BIRLIGI VA YAGONA GEOGRAFIYA TO`G`RISIDA XX asrning ikkinchi yarmida geografiyaning birligi barham topdi. Tabiiy geografiya geografiyaning ijtimoiy tarmog`i bilan aloqasini deyarli uzib qo`ydi va “odamsiz” geografiyaga aylanib qoldi. Iqtisodiy geografiya esa insoniyatning boy rangbarangligini ko`rsatishni HIChK, iqtisodiy rayon kabi quruq tarhlarni (sxemalarni) bayon qilish bilan almashtirdi. Pirovardida geografiya deyarli bog`liq bo`lmagan ikki yo`nalishga bo`linib ketdi. Bu fanlar ayni paytda o`zining kontseptual mazmunini yo`qotdi. Jamiyatning geografiyaga qo`yayotgan, tez kengayib va murakkablashib borayotgan talab–ehtiyojlari, uning ishlab chiqarish bilan aloqalarining mustahkamlanishi, boshqa fanlar bilan aloqalarining kuchayishi geografiya fanlari nazariyasini tez rivojlantirish zaruriyatini taqoza etdi va etmoqda. D.L.Armandning fikricha (1975), geografiya fanlari sistemasi o`zining diskretligi bilan ajralib turadi. Ilmiy – texnika taraqqiyotining yo`nalishi ayni paytda geografiya bir-biriga bog`liq bo`lmagan, mustaqil fanlarning majmuasi bo`la olmasligiga ishonch xosil qiladi. Tabiiy geografik va iqtisodiy geografik fanlar hududiy munosabatlarni, shu jumladan jamiyat va muhit (tabiat)ning o`zaro munosabatlarini o`rganadigan umumiy geografiya sterjen bo`lib hizmat qiladigan sistemaga birlashadi. D.L.Armand () tabiiy geografiya, iqtisodiy geografiya va aholi geografiyasi bilan bir qatorda bo`linmagan umumiy geografiya ni ajtatish zarurligini ta`kidlagan edi. Bu fikrga bir qator olimlar qo`shiladi (Anuchin ). Bunday fan S.V. Kalesnik tasnifidagi geografik fanlarning uchinchi guruhiga mansub bo`ladi. Ba`zan geografiyaning birligi nazariy geografiya bilan bog`liq holda qaraladi (Mereste,Ratviyr, 1978; Saushkin, 1980). Ammo ayrim geograflar (B.N. Semevskiy,V.M. Goxman, Anuchin va b.) nazariy geografiyani inkor etishadi. Yaqin paytlarga qadar tabiiy geografiya va sotsial – iqtisodiy geografiyaning tizimli o`zaro aloqalarini qidirishga emas, balki ularning

tafovvutlariga asosiy e`tibor qaratilib kelindi, ba`zan ular bir – biriga qarama qarshi ham qo`yildi. Buning oqibatida bu ikkala “qon –qarindosh” fanlar bir – biridan deyarli alohida holda rivojlandi. XX asrda geografiya mujassam bog`liq va hatto o`zaro bir-biriga kirib turadigan fanlarning o`ziga xos to`plami sifatida tarkib topdi. Sistemali tahlil nuqtai nazaridan geografiyani sho`bhasiz unga kiradigan barcha komponentlarning dialektik birligidan iborat bo`lgan ko`p komponentli sistema sifatida qarash mumkin. Bu sistemaning tub mohiyatini geografik qobiq jarayonlari va hodisalarining makon – zamondagi geografik tahlili tashkil etadi. Y.K.Yefremov (1981) yagona geografiya to`risidagi tasavvurlarning shakllanishiga bag`ishlangan sharhida bu tasavvurlar L.S. Berg, A.A.Grigoryev, N.N. Baranskiy, N.N. Kolosovskiy va V.A. Anuchin tomonidan rivojlantirilganligini ta`kidlaydi. Yagona geografiya to`g`risidagi tasavvur K.N.Mukitanov (1979), V.S.Lyamin (1982) va boshqa bir qator geograf va faylasuf olimlar tomonidan ham rivojlantirildi. Geografiyaning birligini mustahkamlash uchun I.P. Gerasimov geografik bilimlar sintezini o`z ichiga oladigan konstruktiv geografiya sifatida belgilab bergan edi. “Yagona” geografiya tarafdorlari tabiiy va sotsial iqtisodiy geografiyaning umumiyligini, birligini ularning o`rganish ob’yektining yagona ekanligi bilan asoslashga harakat qiladilar. Ularning fikricha, tabiiy geografiyaninf ham, sotsial - iqtisodiy geografiyaning ham o`rganish ob’yektini geografik muhit tashkil etadi.geografik muhitning tabiiy elememtlarini, sotsial-iqtisodiy geografiya esa geografik muhitning ijtimoiy elementlarini o`rganadi.Shuningdek, barcha geografiya fanlarining vujudga kelishi umumiy va ular orasida mustahkam aloqalar mavjud. Yagona geografiya tarafdorlarining fikricha, barcha geografiya fanlarining umumiy tadqiqot predmeti mavjud bolib, ulardan ayrimlari bu umumiy predmetni hudud yoki Yer yuzasi tashkil etadi, deb hisoblaydilar. V.A. Anuchin () va V.S. Lyaminning () fikricha tabiiy geografiya uchun ham, iqtisodiy geografiya uchun ham geografik qobiq umumiy ob`yektdir. V. A. Anuchin va Y.G. Saushkin

geografik muhit va geografik qobiq deyarli bir xil ob`yektlar deb hisoblaydilar va shu asosda geografik muhit barcha geografiya fanlarining umumiy tadqiqot ob`yektini tashkil etadi. Geografiyaning birligi muammosini tahlil qilgan holda A.A. Makuxa (1979) geografiyaning birligining tarafdorlari tabiat va jamiyatning umumiy qonuniyatlarini emas, balki ularning ozaro ta`sirining qonunlarini qidiradilar, degan xulosaga kelgan edi. Bu tadqiqotchining fikricha, geografiyaning ob`yektini umuman butun Yer tashkil etadi. Umumiy geografiyaning ob`yekti – yaratilishi jarayonida turgan – geosotsial kompleks xosilaning modelidir. Umuman geografiyaning birligi turlicha talqin qilinadi; ayrim hollarda fanlar majmuasi nazarda tutiladi.Boshqa hollarda esa geografiya tabiiy va iqtisodiy geografiyaning sinkkretik (bir-biridan ajralmagan, qorishib ketgan) parchalangan umumiyligi sifatida qaraladi. Garbiy Yevropa mamlakatlari, AQSh va Avstraliya geograflrining ko`pchiligi geografiyani bir butun (unitar, monistik) fan va uni tabiiy geografiya va iqtisodiy geografiyaga ajratish mumkin emas, deb hisoblaydilar. Amerika geografiyasining taniqli nazariyotchisi R. Hartshorn (1939) fikricha, geografiya bir fanning axborotini boshqa fanga yetkazib beradigan integrallashtiruvchi vazifani bajarishi lozim bo`lgan fan bo`lib, uni ikki qismga ajratish sun`iy va zararlidir. AQShlik geograf Pretson Jeyms geografiyaga doir quyidagi fikrni bildiradi: “Geografiyaning mohiyati to`grisidagi masala yuzasidan jiddiy fikr yuritadigan deyarli barcha olimlar bu fanning mujassam birligi to`grisidagi hulosaga keldilar. O`tmishda sohaviy, yoki odam geografiyasiga qarama qarshi qo`yilgan tabiiy geografiya kabi turli xildagi ikkiga bo`lish fanning haqiqiy mohiyatini yoritish o`rniga ko`proq hiralashtiradi. Tabiiy geografiyaga va inson geografiyasiga ajratish hozir ham geografiyaning to`liq va silliq rivojlanishiga halaqit berishini davom ettirmoqda. Bunday ajratish inson bilan ham, insoni bo`lmagan hodisalar (hozir odatda “tabiat” termini bilan belgilanadi) bilan ham ish ko`radigan geograflar uchun nomaqbuldir. Haqiqatda esa bitta geografiya mavjud” (Amerikanskaya geografiya, M., 1957. 34 – 35 bb.).

U.Merestye (1978) fikricha geografiyaning ichki tuzilmasini alohida fanlar orasidagi va fanlararo aloqalar tarqalishining juda aniq chegaralarining yo`qligini hisobga olgan holda o`rganish zarur. Faqat shunday holdagina geografiyani rivojlangan ichki tuzilmaga ega bo`lgan yagona fan sifatida qarash mumkin.Shved geografiya tarixchisi D. Hannerberg (1971) geografiyaning birligini keskin tanqid qiladi. Uning fikricha, geografiyaning sintetik fan sifatidagi g`oyasining o`zi ham shunchalik umumiyki, aniq tadqiqotlarda hech qanday ahamiyatga ega emas. Nemis geografi G. Hard ham (1973) sintez geografiyaning yagona maqsadi emas, deb ta`kidlaydi. Bizning nazarimizda geografia “yagona” fanmi yoki “alohida” fanlardan tashkil topganmi degan behuda bahs – munozaralar bilan shug`ullangandan ko`ra, majmuali fundamental muammolarni ishlab chiqishda uning barcha sohalarini to`g`ri tabaqalashtirish va o`zaro aloqalarini amalga oshirish maqsadga muvofiq. Tabiat va jamiyat bir-biridan nafaqat farq qiladi, balki ular birdam hamdir. Shu sababli ilmiy bilishning vazifasi olamning ob`yektiv tabaqalashuvini ham, uning nisbiy mustaqil qismlarini ob`yektiv o`zaro bog`liqliqini ham adekvat aks ettirishdir. Sotsial – iqtisodiy geografik tadqiqotlarda ishlab chiqarish kuchlaridan foydalanish usullari ularning qudrati (мощность) va tabiiy resurslardan foydalanishdan bevoita foyda olish bilan cheklanib qolmasdan, yashash muhiti va uning to`g`risidagi eng yangi va ishonchli bilimlarga ega bo`lish lozim. Ayni paytda tabiiy geografiya va uning sohalari ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishni, tabiatning antropogen o`zgarishlarini diqqat bilan kuzatib borishlari va masalalar yechimiga doir o`zlarning tavsiyalarini berishlari lozim. Bu esa geografiya fanlari sistemasi birligining mustahkam asosidir. Jamiyat – tabiiy muhit munosabatlari sohasida ko`p ming yillar davomida ishlab chiqarish kuchlarining erishgan darajasida tabiatdan resurslarni imkon darajasida ko`proq olish tajribasi to`plandi, ammo tabiatning o`zi to`g`risida kam qayg`urildi. XX asrda, ayniqsa uning ikkinchi yarmida resurslardan foydalanish va tabiatning qaytmaydigan buzilishlarining miqyoslari shunchalik kattardiki, tabiatni

imkon darajasida ko`proq asrab qolish, uning resurslarini tejash, ekologik muvozanatga rioya qilish jamiyatning asosiy muammosiga aylandi. Shu sbabli sotsial – iqtisodiy geografiya avvalgiga nisbaan yanada ko`proq tabiiy geografiya tomonidan ishlab chiqiladigan qonuniyatlarga va tavsiyalarga tayanishi lozimligini taqoza etadi. Geografik qobiqning chegaralari Hozirgi paytda geografik qobiq – geografiyaning organish ob`yekti sifatida ko`pchilik tomonidan e`tirof etilgan. Ammo bu qobiqning quyi va yuqori chegaralari togrisidagi masala uzil-kesil hal etilganicha yo`q va hanuzgacha bu borada bahslar davom etmoqda. Geografik qobiq geosferalarning bir-biri bilan o`zaro ta’sirida vujudha keladigan murakkab sistemadir.Geosferalarning geografik qobiq doirasidagi o`zaro ta’sirlari, o`zaro aloqalari, ayrim elementlari orqali bir biriga kirib turishi tufayli geosferalar orasidagi chegaralar, geografik qobiqning esa boshqa geosferalar bilan chegaralari tabiatda aniq ifodalanmagan. Dunyo okeni tubining shelflari, suv osti tizmlari va boshqa joylari Masalan, faqat Dunyo okeani (oeanosfera)ga mansub bo`lib qolmasdan, litosferaning ham tabiiy komplekslaridir; biosfera esa litosfera va Dunyo keani bo`ylab tarqalgan. Shu sababli bu cheralarni aniq va bir xil belgilashninmg imkoni yo`q. Uch o`lchamli geografik qobiq doirasida Yerning bevosita sirti geosferalarning eng faol o`zaro ta`siri zonasi bo`lib, bu zonada turli jarayonlarning sodir bo`lishi kuzatiladi. Bu zonadan yuqoriga va quyiga tabiiy - geografik jarayonlar va hodisalarning intensivlik darajasi kamayib boradi, geosferalarning o`zaro ta`siri esa tobora susayib boradi va pirovardida geografik hodisalar o`z mohiyatini yo`qotadi. Bu hodisalar aksariyat hollarda juda silliqlik bilan ro`y berishi sababli, geografik qobiqning chegaralari ham aniq va yaqqol ifodalanmagan ( - rasm Gerenchuk OZ, II.17). Shu sababli geografik qobiqning

chegaralari olimlar tomonidan turli sathlarda (balandlik va chuqurliklarda) o`tkaziladi. Geografik qobiqni aniqlashdagi turlicha yondashuvlar uning vertkal chegara - larini turlicha belgilanishga sabab bo`ladi. P.I. Brounov (1910) geografik qobiqning fizikaviy hajmi va chegaralarini aniqlashga harakat qilmagan. Geografik qobiqning yuqori chegarasini A.A.Grigoryev stratosferada 20-25 km balandlikda, ozonning eng ko`p to`plangan qatlamidan biroz quyiroqda o`tkazgan edi. Bu chegaradan quyida atmosferaning quruqlik va okean bilan o`zaro ta`siri tufayli havoning harakati kuzatiladi. A.A.Grigoryev geografik qobiqning quyi chegarasini dastlab tektonik kuchlarning harakati tugaydigan 100-120 km chuqurlikda o`tadi, deb hisoblagan edi. Keyinroq bu chegarani yuqori qayishqoqligi (plastikligi) tufayli relyefning shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan po`stosti qatlamining yuqori qismi bo`ylab o`tkazgan. S.V.Kalesnik dastlab (1955) troposferani, butun hidrosferani, butun organik olamni va litosferaning cho`kindi jinslar qatlamiga mos tushadigan o`rtacha 4-5 km chuqurlikkacha bo`lgan yuqori qatlamini kiritgan.Uning fikricha, geografik qobiqning o`rtacha qalinligi 30-35 km dan oshmaydi. Ammo, keyinroq (1970) S.V. Kalesnik landshaft (geografik) qobiqning yuqori chegarasini M.M. Yermolayevning (1967) fikriga qo`shilgan holda stratopauza bo`yicha o`tkazadi. Chunki, Yer yuzasining atmosfera jarayonlariga ta`siri stratopauzaga qadar tarqalishi aniqlangan. S.V.Kalesnikka ko`ra geografik qobiqqa Yer po`stining butun stratisfera (lot. stratum qat, to`shama, qatlam; yun. spháira shar) qatlami emas, balki uning hozirgi tabiiy-geografik jarayonlar kechadigan, cho`kindi va otqindi jinslarni o`z ichiga oladigan gipergenez (yun. hypér yuqoridan;) qismi kiradi. U nurash po`stining asosini geografik qobiqning quyi chegarasi, deb hisoblaydi. Shunday qilib, landshaft (geografik) qobiqning o`rtacha umumiy qalinligi 40 km ga yaqin, uning yuqori chegarasi atmosferada Yerning fizikaviy yuzasidan 25-30 km balanlikda, quyi chegarasi esa Dunyo okeanida 10-11 km chuqurlikda o`tadi.

I.M. Zabelin (1959) geografiyaning o`rganish ob`yektini biogenosfera (yun. bios hayot; génesis paydo bo`lishi; spháira shar) deb ataydi. Uning fikricha, biogenosferaning yuqori yuqori chegarasi troposferaning yuqori chegarasiga to`g`ri keladi va 10-12 km balandlikda o`tadi; quyi chegarasi esa quruqlikda 5 km ga, okeanda esa 4 km ga yaqin ( juda kam hollarda 10-12 km) chuqurlikda o`tadi. M.M.Yermolayev (1967) geografik (landshaft) qobiqning yuqori chegarasini stratopauza bo`yicha, quyi chegarasini esa quruqlikda cho`kindi jinslar qatlamining quyi qismi bo`yicha o`tkazadi. M.M.Yermolayev geografik qobiqdan tashqari geografik fazo terminini ham taklif etadi. Uning fikricha, geografik fazo – Yar magnit maydonining yuqori chegarasidan Moxorovichich yuzasigacha tarqaladigan tabiiy tizimdir. Geografik fazo geografik qobiqni o`z ichiga olgan holda uni o`rab turadi.Gografik fazoda Koinotning modda va energiyasi, shuningdek Quyosh va Yer bag`irlarining moddalari o`zgartiriladi va shu asosda geografik qobiqqa bevosita ta`sir ko`rsatadi. N.M. Svatkov (1970) geografiyaning o`rganish ob`yektini geografik qobiqning sinonimi sifatida simmesfera deb ataydi va uning yuqori chegarasini mezosfera va ionosferani ajratib turuvchi mezopauzagacha, yani 85 km balandlikkacha ko`taradi. Simmesferaning quyi chegarasi esa u okeanlarda 100 m, Yer po`stida esa 15 m chuqurlikda o`tkazadi. N.M. Svatkov simmesfera va uning chegaralarini belgilashda homosfera samarasini, ya’ni energiyaning tashqi oqimlarining yutilishida komponentlarning aralashuvini mezon qilib olgan. D.L.Armand (1975) geografiyaning o`rganish ob`yektini landshaft sferasi (termin 1950-yilda Y.K. Yefrimov tomonidan taklif qilingan) deb hisoblaydi va uning tarkibiga troposferani, hidrosferani va butun Yer po`stini kiritadi. Litosferaning quyi qatlamida tektonik jarayonlarning kechishi, me`yoriy zilzilalar fokuslarining va erigan magma o`coqlarining joylashganligini va bu qatlamning yuzadagi jarayonlar va relyefning xosil bo`lishi bilan chambarchas bog`liq ekanligini asos qilib olgan holda D.L.Armand landshaft sferaning quyi chegarasini 12-70 km chuqurlikdagi Moxo ayirg`ichi bo`yicha o`tkazadi. Landshaft

sferasining yuqori chegarasi esa uning fikricha 8-10 km balandlikdagi tropopauza bo`yicha o`tadi. A.M. Ryabchikov (1972) geosferaga (geografik qobiqqa) Yer po`stini (litosferani), hidrosferani, ozon qatlamigacha bo`lgan quyi atmosferani va biosferani kiritgan. Uning fikricha, Qyuosh energiyasi Yerning ichki energiyasi bilan materiklarda o`rtacha qalinligi 40 km. okeanlar tagida 10 km dan kam bo`lgan Yer po`sti doirasida o`zaro ta`sirda bo`ladi. Quyosh energiyasi issiqlik ko`rinishida Yer po`stiga 30 m dan ziyod chuqurlikka kirmaydi, ammo butun Yer po`stining rivojlanishiga ta`sir ko`ratadi: chokindi jinslar Quyosh energiyasini to`playdigan organizmlar faoliyatining izlarini saqlab qoladi, kristal jinslar esa Yerning ichki kuchlari ta`siri ostida geosferaning modda va energiyaning aylanma harakatiga qo`sxiladi. Quyosh energiyasi, suv va havo hisobiga va og`irlik kuchi ta`siri ostida, endogen kuchlar bilan birgalikda Yer po`stining arim joylarining cho`kishi, boshqa joylarining esa ko`tarilishi bilan bog`liq holda Yer yuzasida massalarning qayta taqsimlanishini ta`minlaydi. Yer po`stida minerallarning oksidlanishi kechadi, ularning pastga cho`kishi va atomlararo masofaning qisqarishi tufayli Quyosh energiyasi ta`sirida ta`sirida to`plangan qo`shimcha issiqlik ajralib chiqadi. A.M. Ryabchikov geosferaning yuqori chegarasini tropopauza (qutb yoni kegliklarida 9 km, mu`tadil kegliklarida 12 km, tropik kegliklarida 15-16 km, ekvator ustida 17 km) bo`ylab o`tkazadi. Tropopauzadan yuqorida stratosferaning qalinligi 20 km ga yaqin bo`lgan ozon qatlami joylashgan.Ozonning eng eng katta konsentratsiyasi 0,001 hajmli foiz 15-26 km balandliklarda Quyosh radiatsiyasining 13 %ini, shu jumladan ultrabinafsha nurlarini deyarli to`liq o`ziga singdiradi va biosferani ultrabinafsha nurlarining halokatli dozasidan asraydi. Troposferada atmosfera massasining qariyb 9/10 qismi to`plangan. A.M. Ryabchikovga ko`ra geosferaning o`rtacha qalinligi 55 km ga yaqin. Bir qator olimlar (S.V. Kalesnik, D.L. Armand, F.N. Milkov, I.M. Zabelin, K.K. Markov, A.M. Ryabchikov va b.) geografik qobiqning yuqori chegarasini

stratosferaning ozon qatlami bo`yicha o`tkazishgan. Ma`lumki, 20-25 km balandlikda ozon moleko`lalari eng to`plangan bu qatlam muhim geofizikaviy va biologik ekran bo`lib, Yerdagi tirik organizmlar uchun o`ta havfli bo`lgan ultrabinafsha nurlarnining asosiy qismini tutib qoladi va Yer yuzasida biosferaning mavjudligi uchun imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari, ozon qatlami Yer yuzasidan chiqadigan infraqizil diapazondagi iliq nurlarni aks ettirgan holda “issiqhona samarasi”ning vujudga kelishiga qulaylik yaratadi. Olimlarning boshqa guruhi (Y.K.Yefremov, A.G. Isachenko, D.L. Armand, A.Y. Krivolutskiy, A.N.Nig`matov, P.O. Saidov va b.) geografik qobiqning yuqori chegarasini troposferaning yuqori chegarasi yoki tropopauza , ya`ni troposfera va stratosfera o`rtasidagi oraliq qatlam bo`ylab o`tkazish ma`qul ekanligini ta`kidlaydilar.Bu oraliqda atmosfer aning fizikaviy xossalarida eng muhim o`zgarishlar sodir bo`ladi. Troposferaning xossalari ko`pgina hollarda litosfera va hidrosferaning o`zaro ta`siriga bog`liq. Haro ratarning taqsimlanishi, havo oqimlarining ko`tarilishi, troposferadagi havo mas salarining harakati (sirqo`lyatsiyasi), nam aylanishi, qattiq zarrachalarning (chang va tuzlarning) mavjudligi ana shu o`zaro ta`sir tufaylidir; havo oqimlari bakteriyalar, spo ralar, o`simlikarning gulchanglarini troposferaning yuqori chegaralariga qadar olib bo - radi. Mezopauzada vertikal havo oqimining to`p-to`p yomg`irli bulutlari tropiklarda 20 km, mu`tadil kengliklarda 10 km balandliklarga qadar ko`tariladi, shuningdek, siklon lar va antisiklonlarning ta`siri seziladi. Geografik qobiqning quruqlikda Yer po`stida quyi chegarasi uchun ham turli holatlar qabul qilinadi. A.A. Grigoryev va D.L. Armand geografik qobiqning quyi chegarasini Yerning po`stosti qatlami bo`yicha o`tkazishadiAyrim olimlar bu chegarani Yer po`stining bo`ylama va ko`ndalang qayishqoq to`lqinlarning tezligi keskin o`zgaradigan qismi – Moxorovichich (qisqartirilgan holda Moxo) yuzasi bo`ylab o`tkazishadi. Olimlarning boshqa bir guruhining fikricha, geografik qobiqning quyi chegarasi Yer po`stining eng yuza qatlami bo`lgan stratisferaning, ya`ni cho`kindi jinslar qobig`ining quyi chegarasi bo`yicha o`tadi (A.G. Isachenko, 1979).

Magmatik jinslar qatlamlaridan farq qilgan holda Yer po`stining cho`kindi qatlamlari geografik qobiqning mahsulasi, organizmlar, suv va havo oqimlari hamda boshqa jarayonlarning natijasidir. 4 -5 km chuqurlikda 100 – 150 0 C haroratlarda ham metamorflashmagan cho`kindilar uch-raydi. Undan quyiroqda yuqori haroratlar va, shuningdek, bosim va chuqur qat lamlardagi moddalar ta`sirida cho`kindi jinslar metamorflashadi, ya`ni yangi xos salarga – tuzilmaga, mineralogik va kimyoviy tarkibga ega bo`ladi. Binobarin, 4 - 5 km chuqurlikda Yer po`stining tarkibi va xossalarida muhin o`zgarishlar sodir bo`ladi. Shuningdek, 4-5 km gacha bo`lgan chuqurliklarda tirik organizmalrning tarqalganligi va suvning suyuq holatda bo`lishi xosdir. Chunki suv litosferada yuqori bosim tufayli 425 0 haroratda ham suyuq holatda bo`ladi. Mikroorganizmlarning (anaerob sulfat tiklovchi bakteriyalar) harorat 100 0 gacha bo`lgan, kuchli minerallashgan (200 g/l) suv eritmalarida 3 000 m dan chuqurroqda ham mavjudligi aniqlangan. Ayni paytda atmos fera elementlari ham 3-5 km chuqurlikda barham topadi. Bu chegaradan quyida havo, suyuq holatdagi suv, organizmlar va cho`kindi jinslar yo`q va geografik qobiq uchun xos bo`lgan jarayonlar kuzatilmaydi. Geografik qobiqning poydevorini xosil qiladigan cho`kindili jinslar qobig`ining yuqori qismida Quyosh nurlari, suv, atmosfera gazlari (kislorod va is gazi) ta`sirida cho`kindi qatlamlar juda tez va kuchli o`zgarishi sodir bo`ladigan gipergeniz zonasi ajratiladi. Stratisferaning bu qismi juz’iyatlariga ko`ra quruqlik yuzasining tutash qatlamiga mansub. Hidrosfera eng chuqur qismlariga qadar geografik qobiqqa kiradi. Dunyo okeanining eng chuqur qatlamlarida ham tirik organizmlar topilgan. Shunday qilib, geografik qobiq – bu litosfera, hidrosfera, atmosfera va biosferaning o`zaro ta`sirida vujudga kelgan va rivojlanadigan tabiiy xosila, sferik shakldagi yaxlit moddiy – energetik sistemadir. Hozirgi paytda Yerning geografik qobig`i endo- va ekzogen ta`sirlar o`zaro tutashgan qatlamning gorizontal tabaqalashgan qismidir.

АДАБИЁТЛАР 1. Абдуллаев 3. Экологические отношения и экологическое сознание. Т.: Фан, 1990. 2. Дедю И.И. Экологический энциклопедический словарь. Кишинёв.: Гл.ред. Молдавской сов. энциклопедии, 1989, 406 с. 3. Миланова Е.В., Рябчиков А.И. Использование природных ресурсов и охрана природы. М.: Высшая школа, 1986. 4. Пирогов Н.Л., Сушон С.П., Завалко А.Г. Вторичные ресурсы: Эффективность, опыт, перспективы. М.: Экономика, 1987. 5. Цыганков А.П., Сенин В.Н. Циклические процессы в химической технологии. Основы безотходных производств. М.: Химия, 1988. 6. Ласкорин Б.Н., Барский А.Д., Персин В.З. Безотходная технология переработки минерального сырья. М.: Недра, 1984. 7. Ласкорин Б.Н., Громов Б.В., Цыганков А.П., Сенин В.Н. Безотходная технология в промышленности. М.: Стройиздат, 1986. 8. Ишмухамедов А. Малоотходная технология и окружающая среда. Т. Мехнат, 1988. 9. Гетов Л.В. Сычева. А.В. Охрана природы. М.Стройиздат, 1989. 10. Певзнер М.Е. Костовецкий В.П. Экология горного производства. М.Недра, 1990 11. Панов Г.Е. Петряшин Л.Ф., Лысяный Г.Н. Охрана окружающей среды на предприятиях нефтяной и газовой промышленности. М.Недра, 1986.

Похожие

Amaliy landshaftshunoslikning vujudga kelishi va rivojlanishi

Landshaftlar geografiyasining rivojlanish tarixi

Qoraqalpog'istonda dehqonchilikni rivojlantirishning ayrim masalalari

Harbiy geografiyaning ilmiy–nazariy masalalari

Gidrologik prognozlar va ularni tasniflash masalalari