Amaliy landshaftshunoslikning vujudga kelishi va rivojlanishi - География - Рефераты

Amaliy landshaftshunoslikning vujudga kelishi va rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Amaliy landshaftshunoslikning vujudga kelishi va rivojlanishi Reja: 1 . Amaliy landshaftshunoslikning maqsadi va vazifalari 2 . Amaliy landshafshunoslikniig tadqiqot bosqichlari 3 . Landshaftlarni baholash

Amaliy landshaftshunoslikning tub mohiyati halk ho`jaligining turli xil amaliy maqsadlarini hal etishda landshaft haqidagi ta`limotning naza-riy tamoyillari va usullaridan foydalanish va tadbiq etishdan iboratdir. Landshaftshunoslikning amaliy jihatlaridan biri, asosan xalk ho`jaligining u yoki 6u tarmog`i talablaridan kelib chiqqan holda landshaftlarni ta`riflovchi turli ma`lumotlar bilan ta`minlab turishdir. Bunday ma`lumotlarga, masalan, landshaft xaritalari, tabiiy geografik ri-vojlantirish natijalari, landshaftlarning batafsil ta`rifi va hokazolar kiradi. Landshaftlarga taalluqli ma`lumotlarni amaliyotga tadbiq qilishni-ng yana bir turi landshaftlarni xalq ho`jaligining ma`lum tarmoqlari maq- sadlarida baholash bo`lishi mumkin. U ayniqsa qishloq ho`jaligi maqsadlarida yo`l qurilishi, shahar qurilishi, sog`likni saqlash yoki rekreatsiya maqsadlarida qilingan ishlarda yaqqol ko`zga tashlanadi. Ammo landshaftshunoslik fanining maqsadi, tabiiy muhitni faqat o`rganibgina yoki baholabgina qolmasdan, balki tabiiy muhitni yaxshilash, samaradorligini oshirish resurslardan to`g`ri va oqilona foydalanishning ilmiy-nazariy asoslarini ishlab chiqishda faol ishtirok etishdir. Bundagi dastlabki qadamlardan biri xalq ho`jaligining yoki uning ayrim tarmoqlarining yirik va muhim dasturlarini ishlab chiqish-da, turli inshootlar qurilishlari, loyiha oldi izlanishlarida landshaftshu-noslarning faol ishtiroki bo`lishi kerak. Amaliy landshaftshunoslik bo`yicha qilingan izlanishlar mantiqan olganda umum amaliy landshaft xaritalariga asoslangan holda olib borilishi shart. Bunday xaritalar odatda yagona dastur metodika bo`yicha tuzilib, zalvorli (fundamental) tadqiqotlar ma`lumotlariga va natijalariga asoslangan, ya`ni geotizimlarning obyektiv umumilmiy tahliliga tayangan bo`ladi. Chunki ilmiy nazariy landshaftshunoslikda ham amaliy landshaftshunoslikda ham tadqiqot obyekti bir, ya`ni turli ko`lamdagi geotizimlar hisoblanadi. Ilmiy nazariy landshaft tadqiqotlaridan amaliy landshaft izlanishlariga o`tishda geotizimlarning ko`lami izlanishlarining qaysi ko`lamda olib borishini aniqlab olish ahamiyatlidir. Chunki izlanishlarning maqsadiga maydoning katta kichikligiga bog`liq holda uning bevosita izlanishi obyekti ham masshtabi ham

turlicha bo`lishi mumknn. Amaliy landshaftshunoslik uchun zarur malumotlarning yana biri bu umumilmiy landshaft xaritasida aks ettirilgan har bir landshaft majmuai har tomonlama yoritib bora oladigan ta`rifdir. Bunday ta`rifdan oldimizda turgan vazifa va maqsaddan kelib chiqqan holda turli ma`lumotlarni olishi-miz mumkin. Masalan, qishloq ho`jaligi maqsadlarida bir turdagi ma`lu-motlar kerak bo`lsa, shaharsozlik nuqtai-nazaridan esa boshqa turdagi ma`lumotlar zarur bo`ladi. Bunday ma`lumotlarnn to`g`ri va oqilona ajratib ola bilish ishning natijalariga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir etadi. Boshqacharoq qilib aytganda, qishloq ho`jaligidagi maqsadlarida ham shaharsozlik yoki boshqa maqsadlarda ham joyning iqlimi tog` jinslari, relyefi, tuprog`i, suv rejimi kabilarni hisobga olish kerak bo`ladi. Ammo qishloq ho`jaligi maq-sadlarida iqlim yoki tuproqning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi ko`rsat-kichlar tahlil kilinsa shaharsozlik bilan shug`ullanuvchi muxandis uchun esa boshqa xususiyatlarni aks ettiruvchi ko`rsatkichlar ko`proq ahamiyat kasb etadi. Landshaftlarga taaluqli ma`lumotlarni amaliyotga tadbiq qilish jarayonida landshaftlarning ma`lum bir maqsadni ko`zlagan holda guruhlarga birlashtirish, ya`ni landshaft turlarini aniqlash zaruriyati tug`iladi. Ularni xalk ho`jaligining u yoki bu tarmog`ini rivojlantirish maqsadlaridan kelib chiqqan holda inson tomonidan amalga oshiriladigan tadbir (inshoot kurilish, melioratsiya, agrotexnika va hokazo)larga qanday reaksiya berishiga qarab ayrim guruhlarga birlashtirish landshaftlarni amaliy jihatidan baholanishni osonlashtiradi. Yana bir narsani ta`kidlab qo`ymoq kerak-ki, zalvorli ilmiy-nazariy landshaft tadqiqotlarning natijalari joylar amaliy jihatidan baholashga zarur asos bo`lishi bilan bir qatorda har doim ham ma`lum maqsad uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni beravermaydi. Bunday holda qo`shimcha tarzda tadqiqotlar dalada o`rganish ishlari o`tkazishga to`g`ri keladi A.G. Isachenko (1991) tabiiy muhitni muvofiqlashtirish maqsadlarida bajariladigan landshaft tadqiqotlarning ikki qismdan iborat deb ko`rsatadi. 1. Tadqiqotlarning zalvorli qismi - geotizimlarning tarkibi va hayotiy

faoliyatiga bo`ladigan inson ta`sirini har tomonlama tahlil qilish sanaladi. 2. Amaliy qismi esa geotizimlarni muhofaza qilish, yaxshilash va oqilona foydalanish bo`yicha amaliy masalalarni yechishda zalvorli tadqiqotlardan olingan ma`lumotlarni qo`llay bilishdir. Amaliy landshaftshunoslikning tadqiqot ishlari haqiqatdan ham bosqichma- bosqich bajarilishi kerak. Birinchi bosqichda bajarilishi lozim bo`lgan asosiy ishlar landshaftlarni aniqlash xaritaga tushirish, ularni tafsifini tuzishdan iborat bo`lsa, keyingi bosqichda landshaftlar bahola-nadi. Bunda har bir landshaft inson hayoti va salomatligi nuqtai-nazaridan yoki yangi yerlarni o`zlashtirish turli sanoat va xo`jalik kurilishlari rekratsiya kabi u yoki bu maqsadlarda baholanishi va tahlil qilinishi lozim bo`ladi. Hozirgi kungacha bajarilgan amaliy landshaft tadqiqotlarining ko`pchiligi ana shu baholash ishlariga bag`ishlangandir. Ammo amaliy landshaftshunoslik faqat baholash bilan cheklanib qolmay o`z oldida turgan maqsad va vazifalar-dan kelib chiqqan holda turli xil tavsifnomalarni ishlab chiqishda faol ishtirok etish kerak. Landshaftshunoslik bunday ishlarni amalga oshirishda kerakli mutaxassislar bilan hamkorlik qilishi lozim. Xalq xo`jaligining u yoki bu tarmog`ini rivojlantirish maqsadlarida tavsifnomalar ishlab chiqishda, albatta landshaftlarning tabiiy rivojlani-shi davomida ro`y berishi mumkin bo`lgan o`zgarishlar va insonning xo`jalik-dagi faoliyati natijasida yuz beradigan o`zgarishlar inobatga olinishi kerak. Bunday o`zgarishlarnnng bo`lish yoki bo`lmasligini oldindan ko`ra bilish (prognozlash) amaliy landshaftshunoslikning muhim masalalaridan biridir. Birinchi bosqichda bajarilishi lozim bo`lgan ishlar, ya`ni landshaftlarni aniqlash, xaritaga tushirish, ularni ta`riflab berish kabilarni landshaft- shunoslikning nazariy qismida ko`rib o`tgan edik. Shuning uchun biz quyida asosan keyingi bosqichlar haqida to`xtalamiz. Landshaftlarni xalq xo`jaligining u yoki bu tarmoqning rivojlantirish maqsadlarida baholash amaliy lanlshaftshunoslikning yo`nalishidir. Shuning uchun landshaftlarni baholash muammosi amaliy landshaftshunoslikning shu kundagi asosiy muammolaridan biri hisoblanadi.

Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baholashning asosiy mazmuni kishilik jamiyatining u yoki bu talablaridan kelib chiqqan holda landshaftlarning yaroqliligini, qulay yoki noqulayligini aniqlab berishdan iboratdir. Tabiiy majmualarni baholashning uch jixati aniq bo`lishi kerak. Birinchidan, baholashning obyekti aniq bo`lishi kerak. Bunda tabiiy komponentlardan biri masalan, iqlim, relyef tuproq yoki o`simlik baholash obyekti bo`lishi mumkin. Ammo bunday baholash bir tomonlama bo`lib, joy tabiiy sharoitning har tomonlama bahosini berish mumkin bo`lmay qoladi. Shuning uchun baholashning obyekti sifatida geotizimni olingani ma`quldir. Mavjud baholash tajribalari natijasida ham landshaftlarni obyekt sifa-tida qarash maqsadga muvofiq bo`lishini ko`rsatadi. Ikkinchi, baholashning subyekti ham bo`lishi kerak. YA`ni tabiiy majmualar yoki landshaftlarni baholayotganda nima uchun, kim uchun baholanayotganligi ham aniq bo`lishi kerak. Subyekt sifatida qishloq ho`jaligi yoki uning biron bir tarmog`i shaharsozlik yoki biron bir sanoat qurilishi, yo`l qurilishi kabilar olinishi mumkin. Uchinchi, obyekt va subyektdan tashqari yana, ya`ni baholanayotgan vaqtdagi iqtisodiy geografik, sotsial, tabiiy geografik, ilmiy-texnik sharoit kabilar hisobga olinishi kerak. Sharoit makon va zamonda o`zgaruvchan bo`lganligi uchun baholashning natijalari ham mos holda o`zgartirib turishga to`g`ri keladi. Boshqacharoq qilib aytganda, tabiiy majmualarni u yoki bu maqsadda baholash natijalari makonda ham, zamonda ham nisbiydir. Landshaftlarni baholash natijalari to`g`ri bo`lishi uchun baholashning asosiy maqsadi aniq belgilab olingan bo`lishi kerak. Landshaftlarni baho-lashning eng asosiy maqsadi, shu landshaftlarning o`zlashtirish navbatlarini ulardan foydalanishning qulay va yaxshi variantlarini aniqlab berishdan iborat. Bunday maqsadda olib borilgan baholash ishlari ishlab chiqarish uchun bajarilgan baholash deyiladi. Baholash ishlaridagi yana bir yo`nalish ekologik baholash yo`nalishidir. Unda subyekt sifatida inson, aholi xizmat qiladi. Bunday baholashda asosiy maqsad

kishilarning ishlash sharoitini, dam olishini to`g`ri va oqilona tashkil qilish ularning salomatligini muhofaza qilish uchun ilmiy asos yaratishdan iborat. Landshaftlarni estetik jihatdan rekratsiya maqsadlarida baholash ishlari ham shular jumlasiga kiradi. Tabiiy sharoitni, jumladan landshaftlarni iqtisodiy baholash o`ziga xos yo`nalishlaridan biridir. Bu borada ancha ishlar qilinganligini bosib chiqarilgan ilmiy ishlar adabiyotlardan ham bilish mumkin. Ammo tabiiy resurslarni iqtisodiy baholashning nazariy asoslari ko`p hollarda tabiiy resurslarni iqtisodiy baholashda iqtisodchilar tomonidan bir yoqlamalikka moyil bo`lish va tabiiy geografik asosini ko`pam hisobga ola bilmaslik hollari mavjud ekan. Shuning uchun joylarni har tomonlama landshaftlar doirasida baholash maqsadga muvofiqdir. Baholanishi lozim bo`lgan tabiiy sharoit yoki tabiiy muhit faqat turli xil tabiiy element qismlarning tasodifiy yig`indisi bo`lmay, balki yaxlit qismlari o`zaro ta`sir va aloqada bo`lgan tizim hamdir. Ana shu yaxlitlik yoki bir butunlik landshaftlarda juda aks etgan. Tabiiy sharoitni qishloq ho`jaligi uchun baholash dastavval landshaftlarning qishloq ho`jaligida foydalanilishini cheklashi mumkin bo`lgan xususiyatlarni aniqlab olishdan boshlanishi kerak. Landshaftlarning bunday xususiyatlari ularning relyef, tuproqlar, yer osti suvlarining holati kabilar bilan bog`liqdir. Landshaftlarni baholash obikor dexqonchilik uchun ham bahorikor dexqonchilik uchun ham qishloq xo`jalik nuqtai nazaridan eng muhim hisoblangan 3 ta komponent: iqlim, tuproq, relyef bo`yicha bajarilgani maqsadga muvofiq. Yaylov chorvachiligi uchun asosan o`simlik qoplamiga qarab baholash ma`quldir. Qishloq xo`jalik ekinlarining o`sishi va rivojlanishiga iqlim tuproq relfning turlicha ta`sir ko`rsatishi mumkinligini hisobga olsak, ularni baholash usullari ham turlicha bo`ladi. Landshaftlarning qishloq xo`jalik uchun ahamiyatli bo`lgan va baholanishi zarur bo`lgan tomonlaridan yana biri uning tuproqlaridir. Farg`ona vodiysida tarqalgan tuproqlarni baholashda biz O`zbekiston Fanlar Akademiyasnning tuproqshunoslik va agroximiya instituti hamda «Uzgiprozem» tuproqshunos-lari

tomonidan ishlab chiqilgan metodik ko`rsatmalardan foydalandik. Shu asosida tuzilgan baholash darajalari quyidagi 3-jadvalda keltiriladi: Тупроқл арн и н г номи Баҳолаш баллари Су ғ ориладиган б ў з тупроқлар ва б ў з тупроқлар минтақасидаги ў тло қ тупроқлар 100 Б ў з тупроқлар минтақасидаги су ғ ориладиган бот қ о қ - ў тло қ тупроқлар 80 Су ғ ориладиган б ў з тупроқлар 70 Б ў з тупроқлар минтақасидаги ў тло қ -тупроқлар , қ ў р и қ ерлар 40 Юп қ а қатлами яхши ривожланмага н қ а й ир - лардаги аллюв и ал тупроқлар. 10 Yuqorida keltirilgan ballar bo`yicha baholangan tuproqlarda ro`y berishi mumkin bo`lgan tabiat hodisalarini yoki ba`zi holatlarni hisobga olish uchun tuzatish koeffitsenti kiritish orqali baho kamaytirilshi mumkii. Masalan, tuproq qatlamining yuvilib ketganligi, mexanik tarkibi, shart-sharoitlari, yer osti suvlarining yuza yoki chuqur bo`lishi va boshqalar. Landshaftlardan qishloq ho`jaligida foydalanishda, ularning relyef tuzilishi ham katta ahamiyatga ega. Relyefning baholash asosida esa yer landshaftlarning umumiy bahosini chiqarmay komponentlar bahosi asosida landshaft haqida to`la tasavvurga kelish qiyin. Baholash obyekti sifatida turli xil geotizimlar u yoki bu komponent, birorta tabiiy resurs, masalan foydali qazilmalar, o`simlik boyliklari, yer boyliklari, suv va hokazo ishtirok etsa, baholash subyekti sifatida esa jamiyat xalq ho`jaligining birorta tarmog`i, u yoki bu sanoat korxonasi, turli xil qurilish inshooti va boshqalar xizmat qilishi mumkin. Har qanday baholash natijalari nisbiy va tarixiydir. Chunki, vaqt o`tishi ijtimoiy iqtisodiy sharoitining rivojlanish natijasida subyektning obyektga bo`lgan munosabat va talablari kuchayishi mumkin. Undan

tashqari, har qanday baholash ishlarini amaliy landshaftshunoslikning vazifasi deb qarash har doim to`g`ri bo`lavermaydi. Masalan, bir irrigatsiya kanalini paxta yetishtirish nuqtai nazaridan baholash tor ma`nodagi maxsus baholashga kiradi. Ammo atrofidagi ariq yoki kanal suvi yetib borganida landshaftlarni paxta yetishtirish nuqtai-nazaridan baholasak, bunday baholash landshaftshunoslikning vazifasiga kiradi. Baholashdagi ikkinchi yo`nalish ijtimoiy ekologik baholash deb ataladi. Unda landshaftlar inson hayotining turli jabhalari nuqtai nazaridan baholanadi. Landshaftlarni u yoki bu maqsad uchun baholar ekanmiz, subyekt ta`sirida keyinchalik qanday o`zgarishlarga moyil bo`lishi va ular qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini oldindan ko`ra bilishimiz kerak. Inson faoliyati ta`sirida (qishloq ho`jaligidami, shaharsozlikdami yoki biror inshoot qurilishimi) landshaftlarni o`zgarishi va bu o`zgarishning oqibatlarini oldindan aytib berish, ya`ni bashoratlash

Похожие

Ohangaron vodiysida tog`-kon sanoatining vujudga kelishi va rivojlanishi

Landshaftshunoslikning muammoli masalalari

Orol va orolbo'yi muammosining yuzaga kelishi va rivojlanishi

Landshaftlar geografiyasining rivojlanish tarixi

Amaliy geografiyaning maqsadi va vazifalari