Iqtisodiy va sotsial geografiyaning hozirgi zamon mazmuni - География - Рефераты

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning hozirgi zamon mazmuni

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.5 KB

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning hozirgi zamon mazmuni Reja : 1. Iqtisodiy va sotsial geografiyaning tadqiqot obyekti va predmeti. 2. Geoiqtisod va iqtisodiy geografiya. 3. Iqtisodiy geografiya va ijtimoiy geografiya. 4. Fanning boshqa mamlakatlarda atalishi.

Jamiyat rivoji bilan uni o`rganuvchi fanlarning tadqiqot obyekti ham murakkablashib va takomillashib boradi. Bu tabiiy va o`z-o`zicha qonuniy holdir. Jumladan, iqtisodiy geografiyaning obyekti avvallari ma`lum bir mamlakat yoki rayonning xo`jalik va aholisi, ishlab chiqarish kuchlarining joylanishidan iborat bo`lgan bo`lsa, keyinchalik u xo`jalik va aholining hududiy tarkibi yoki tizimi, hududiy ijtimoiy-iqtisodiy majmualar (komplekslar) shaklini oldi. Shunga muvofiq ushbu fanning vazifasi ham o`zgarib bordi. Chunonchi, ilgari asosiy e`tibor qayerda nima borligini o`rganishga qaratilgan bo`lsa, hozirgi kunda esa nima uchun u yoki bu voqelik aynan shu joyda vujudga kelganligini ilmiy asosda izohlab va baholab berilishi talab qilinadi. Bunday qonuniyatlarni chuqur anglash fanning amaliy (konstruktiv) ahamiyatini yanada oshiradi. Chunki, u endi turli yiriklikdagi hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning tahlilidan ularning tashhisiga, undan esa bashorat va boshqarish darajasiga ko`tarilmoqda. Demak, jamiyat taraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylanishidagi jarayonlar iqtisodiy geografiya obyektning o`zgarishiga sabab bo`ladi. Shunga mos ravishda bu fanning tadqiqot predmeti va vazifalari ham takomillashib boradi. Ayni paytda bunday evolyutsion jarayonlar fan nomini zamon talabiga muvofiqlashuviga olib keldi. Binobarin, an`anaiy iqtisodiy geografiya asta-sekin iqtisodiy va sotsial geografiyaga, u esa o`z navbatida murakkabroq va mujassamroq shaklga-ijtimoiy geografiyaga aylan-moqda. Aytish joizki, mazkur fanning muayyan bir barqaror, barchani qanoatlantiruvchi ta`rifi mavjud emas. Bunga sabab-geografiya fanning keng qamrovligi, obyekt va nomining davr mobaynida o`zgarib turishi bo`lishi mumkin. Shu bilan birga iqtisodiy geografiya ta`riflarining ko`pchiligida ishlab chiqarish kuchlari, ularning joylashish xususiyatlari ta`kidlanadi. Bular ushbu fanning o`zak tushunchasiga, aksiomasiga aylanib qolgan. Albatta, bu bejiz emas, zero iqtisodiyotning asosini ishlab chiqarish kuchlari, iqtisodiy geografiyaning mohiyatini esa ularning joylashuv xususiyatlari belgilab beradi. qolaversa, rivojlanish faqat aniq bir joyda, makonda amalga oshadi, shu bois joylanish rivojlanishining hududiy in`ikosidir.

Masalaga bunday yondashuv nazarimizda iqtisodiy geografiyaning tarixiy rivojlanishi bilan bog`liq. Ma`lumki, ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirish muammolari dastavval Yevropada, xususan Germaniyada nemis olimlari I.Tyunen, A.Veber, A.Lyosh, V.Kristaller va boshqalar tomonidan amaliyotda ko`rib chiqilgan. Biroq ular o`zlarining joylashtirish (shtandort) g`oyalarining natijasini «iqtisodiy geografiya» deb ta`riflashmagan. Aksincha, bu masalalar ko`proq hududiy iqtisod yoki geoiqtisod doirasida, iqtisodiyot fanining bir qismi sifatida qaralgan. O`ylaymizki, hozirgi kunda ham fanning ta`rifida «ishlab chiqarish kuchlarining joylashuvi» iborasini qoldirish kerak, zero har qanday joylashtirish muayyan bir hududda amalga oshiriladi.Ammo fanimizning bugungi predmeti uchun bu kifoya qilmaydi. Sabab u endi iqtisodiygina emas, balki iqtisodiy va sotsial-ijtimoiy geografiya maqomini olmoqda. Shu vajdan, bunday ta`rif fanning nomi bilan mazmuni, shakl va mohiyatini muvofiqlashtirolmaydi. To`g`ri, «ishlab chiqarish kuchlari» eng avvalo uning subyekti, egasi-aholini ham o`z ichiga oladi. Lekin bu yerda aholi asosan ish kuchi mazmunida, ya`ni iqtisodiy kategoriya shaklida nazarda tutiladi. Inson, uning ijtimoiy hayoti, sotsial munosabatlari esa bu ibora qamrovidan chetda qoladi. Busiz fan ilgarigidek iqtisodiy, ishlab chiqarish geografiyasi bo`lib qolaveradi. Yuqoridagi fikr va mulohazalardan kelib chiqqan holda iqtisodiy va sotsial geografiya ta`rifini taxminan shunday berish mumkin: iqtisodiy va sotsial gegografiya mustaqil fan sifatida turli mamlakat va rayonlarda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish va joylanish xususiyatlari hamda inson hayot faoliyati va yashash tarzining hududiy jihatlarini o`rganadi. Qisqacha qilib esa ijtimoiy geografiyani jamiyat hayoti va faoliyatini hududiy tashkil etish to`g`risidagi fan deb ta`riflash to`g`ri bo`ladi. Shubhasiz, keltirilgan ta`rif ham mutloq aniqlikka da`vogar emas. Ammo, shu bilan birga aminmizki, u iqtisodiy va ijtimoiy jabhalarni o`z doirasiga olgan holda fanning tub mohiyatini o`zida aks ettiradi va uni to`la ifodalab beradi.

Berilgan ta`rifning ega va kesimi, aniqlovchisi va to`ldiruvchisi, ya`ni birinchi va ikkinchi darajali qismlari mavjud. Chunonchi, agar ushbu ifodalardan gapning egasi «turli mamlakat yoki rayon», «hudud» tushunchalari olib tashlansa, u holda geografiyaga o`rin qolmaydi. Demak, aynan ana shu iboralar ushbu ta`rifning geografiyaga taalluqliligidan dalolat beradi. Huddi shunday, «xususiyat» (kesim) so`zi ham geografiya uchun o`ta muhimdir. Chunki, fanning asosiy, pirovard maqsadi ishlab chiqarish kuchlarining joylashuvi, inson hayot tarzining turli rayonlardagi o`ziga xos va betakror xususiyatini ochib berishidan iboratdir (tarixda ham aynan shunday: jamiyat taraqqiyotidagi turli davrlvr xususiyati aniqlanmasa, ushbu fan o`z mohiyatini yo`qotadi). Zero, hamma joyda bor narsa geografiyada mutlaqo bo`lmasligi kerak. Agar hamma joy bir rangda tekis, bir xil darajada bo`lganda edi, geografiyaning ham, qolaversa jamiyat rivojlanishining ham o`zi bo`lmas edi. Bizning ta`rifimiz qo`pol bo`lmasligi va kengayib ketmasligi uchun unga majmualar yoki komplekslar (tizimlar) g`oyasi kiritilmadi. Aslida esa iqtisodiy va sotsial geografiya o`zi o`rganayotgan voqelikni muayyan hududda va faqat alohida-alohida emas, balki o`zaro aloqadorlikda, ya`ni ma`lum bir hududiy tizimlar doirasida ko`radi. Shu bois yuqoridagi berilgan ta`rifni yanada mukammallashtirsa bo`ladi, ya`ni: «iqtisodiy va sotsial geografiya ishlab chiqarish kuchlarini turli mamlakat yoki rayonlarda rivojlanish va joylanish xususiyatlari hamda inson faoliyati va yashash tarzini hududiy ijtimoiy- iqtisodiy tizimlar doirasida o`rganadi», deb ifodalash mumkin. Satrlar ostida iqtisodiy va sotsial geografiyani ijtimoiy geografiya deb atashga moyilligimiz sezilib turibdi. Bu, birinchidan, fanning o`zini ichki rivojlanish qonuniyatlari, undagi differensiatsiya va integratsiya jarayonlari bilan bog`liq bo`lsa, ikkinchidan, ushbu fan nomini rivojlangan mamlakatlardagi shakliga muvofiqlashtirish bilan asoslanadi. Darvoqe, ko`pgina xorijiy mamlakatlarda fanimiz aynan shunday: ijtimoiy, gumanitar yoki inson geografiyasi sifatida rasman qabul qilingan.

Bundan tashqari, yana bir masalaga e`tibor beraylik. Ma`lumki, geografiyaning bosh falsafiy masalasi tabiat bilan inson(jamiyat) o`rtasidagi munosabat va aloqadorlikni o`rganishdan iboratdir. Bu ikkilikning biri-tabiatni o`rganuvchi fanlar turkumini «tabiiy geografiya» deb yuritilishi hech kimda shubha qoldirmaydi. Ammo uning ikkinchi bo`lagi, ya`ni inson yoki jamiyat masalalarini tadqiq etuvchi fanni bir so`z bilan qanday ifodalash mumkin? Aniqki, bu yerda «iqtisod» so`zi hech to`g`ri kelmaydi va u tabiatga muqobil tura olmaydi. Iqtisod va hayot, iqtisod va siyosat bo`lishi mumkin, biroq tabiat va iqtisod birligi, juftligi aslo mos emas. Binobarin, ana shu mantiqiy mulohaza nuqtai nazaridan ham notabiiy geografik fanlar majmuini inson, jamiyat geografiyasi yoki yanada to`g`rirog`i ijtimoiy geografiya deb yuritishga asos bo`lsa kerak. Shuni alohida ta`kidlash joizki, iqtisodiy va sotsial geografiyani ijtimoiy geografiya shaklida ifodalash faqat biz kiritgan yangilik emas, aslo. Hatto sobiq Ittifoqda ham ushbu tushuncha ko`pchilik olimlar (Y.G.Saushkin, V.M.Goxman, S.Y.No`mmo`k,, M.D.Sharigo`n va boshqalar) tomondan ancha yillar muqaddam ishlatilgan edi.

Adabiyotlar 1.Baburin V.L., Mazurov Y.L, Geograficheskiye osnovi upravleniya. M, 2000 2.Golubchik M.M., Yevdokimov S.P., Maksimov, G.I., Istoriya geografii- (Smolensk, 1998) 3.Grigoryev A.G. Geografiya v sovremennom mire.-M, Prosveheniye, 1999. 4.Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari. –T:O‘zbekiston, 1997. 5.Mashbits Y.G. Osnovi stranovedeniya.-M: Prosvedeniye, 1999.

Похожие

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy prinsiplari hududiylik va komplekslik

Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanining tadqiqot usullari

Hozirgi zamon mamlakatlarining xilma-xilligi

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni