Iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy prinsiplari hududiylik va komplekslik - География - Рефераты

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy prinsiplari hududiylik va komplekslik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy prinsiplari hududiylik va komplekslik Reja : 1. Iqtisodiy geografiyada hududiylik 2. Hududning iqtisodiy va sotsial geografiyadagi ahamiyati. 3. Geografiyada kompleks va kompleks yondoshuv. 4. Hududiylik va kompleksning foydalanish me`zoni.

Albatta, har qanday fanning predmeti, ta`rifi uning asosiy tamoyillarini o`zida aks ettirishi shart. Chunki o`zining metodologiyasi va metodi, maktabi va yo`nalishi, tadqiqot predmeti va prinsiplariga ega bo`lmagan fan mustaqil fan hisoblana olmaydi. Xo`sh, geografiya va shu jumladan, ijtimoiy geografiyaning bosh tamoyillari nimalardan iborat? Fikrimizcha, bu yerda turli darajadagi asoslar mavjud, ularning ayrimlari faqat shu fanga tegishli bo`lsa, qolganlari umumilmiy, falsafiy ahamiyatga ega. Shubhasiz, geografiya fanining eng birinchi tamoyili uning hududiyligidir. Zero, geografiyani hududiy munosabatlarsiz, makon tushunchasisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Ammo, shu bilan birga, hududga o`ziga xos borliq sifatida turlicha yondashiladi. Masalan, muhandislik (yersozlik) hamda rayon planirovkasida ko`proq hududni tashkil etishga e`tibor beriladi. Bunda yer maydonining o`zi ma`lum maqsadlar uchun tayyorlanadi. Jumladan, uni barcha infrastruktura shaxobchalari bilan jihozlangan holda sanoatchilar uchun ijaraga berish yoki sotish mumkin. Ijtimoiy geografiyada an`anaviy tarzda «hududiy tashkil etish» iborasi qo`llanilib, u odatda mazmun va shakllari bo`yia ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishga yaqinroq turadi. Shu bilan birga oddiy joylashtirishdan farq qilib, ishlab chiqarishni, aholi yoki xo`jalik tarmoqlarini hududiy tashkil etish ayni paytda uni muayyan maqsadga yo`naltirilishi va eng muhimi- boshqarilishini ham o`z ichiga oladi-ki, bu ushbu tushunchaning ilmiyroq va amaliyroqligidan darak beradi. Bu yerda tizim (sistema) qoidasiga muvofiq ma`lum bir voqelikni tashkil etish avalambor uni boshqarish niyatida amalga oshiriladi. Ma`lumki, geograflar nigohida hudud qiyofasi o`zining barcha mavjudoti bilan gavdalanadi va bir qarashda u to`la qamrab olinadi. Biroq, ko`rib turilgan hududda undagi bor elementlar(yo`l, daraxt, o`y, kishilar, transport va hokazo) yakka-yakka yoki aksariyat holda muayyan hududiiy birlikda bo`ladi. Shu jihatdan qaraganda ijtimoiy geografiyaning tadqiqot obyektiga kiruvchi barcha predmetlar

turli hududiy majmua shaklini tashkil etadi. Chunonchi, qishloq xo`jaligi tarmoqlari - ekinzorlar va chorvachilik yaylovlari, rekreatsiya manzilgohlari, o`rmonzorlar va boshqalar areal (maydon) ko`rinishiga ega. Sanoat markazlari va aholi punktlar nuqta yoki tugun, transport yo`llari, gidrografik shaxobchalar esa tasmasimon (chiziqsimon) shaklida ko`zga tashlanadi va huddi shu tarzda xaritada tasvirlanaddi. Bu o`rinda bir so`z bilan aytish mumkinki, ijtimoiy geografiya ana shu maydon, chiziq va nuqtalarning joylashuvi, ularning o`zaro va tashqi muhit bilan hududiy munosabatlarini o`rganadi. Bundan tashqari, ishlab chiqarishni tashkil etishning hududiy shakli sifatida hududiy ishlab chiqarish majmualari (komplekslari, sanoat tugunlari va rayonlarni), aholining bunday tashkil etish shakllariga esa turli tip yoki yiriklikdagi qishloq va katta-kichik shaharlar, shahar aglomeratsiyalari, konurbatsiya va megalopolislarni ko`rsatish o`rinli. Transportda transport tugunlari, aholiga xizmat ko`rsatish geografiyasida-maishiy kombinatlar yoki fan geografiyasidagi hududiy ilmiy tadqiqot majmualari ham ushbu sohalarning hududiy tashkil etish shakllariga kiradi. Hudud miqyosida har xil kattalik va yo`nalishdagi muhit vujudga keladi. Jumladan, ancha keng bo`lgan iqtisodiy va mulkchilikning turli shakllari mavjud bo`lgan raqobat muhiti, sotsial-iqtisodiy va nisbatan torroq doiradagi sotsial muhitni ajratish mumkin. Muhitlarning ushbu ko`rinishlari bilan shunga mos rvishda ijtimoiy geografiyaning asosiy qismlari: iqtisodiy, sotsial-iqtisodiy hamda sotsial geografiya shug`ullanadi(Soliyev, 1995). Geografiya fanining ikkinchi bir muhim tamoyili kompleksdir. Biroq, bu yerda kompleks ishlab chiqarishning ijtimoiy yoki hududiy tashkil etish shaklini emas, balki masalaga, fan obyekti va predmetiga yondashuv ma`nosini anglatadi. Ayni paytda komplekslik geografiya fani uchun alohida usul (metod) ham emas, aksincha, u fanning prinsiplaridan biri bo`lib, uning o`ziga xos va tub mohiyatini ifodalaydi. Shu bilan birga, ba`zan «kompleks geografik(yoki iqtisodiy geografik) tadqiqot» iborasi ishlatiladi-ki, nazarimizda, bu ham ortiqcha yoki xatolikdir.

Chunki, geografik tadqiqot hamma vaqt kompleks bo`ladi, busiz u o`z mohiyatidan ajralib qoladi. Ekologik yondashuv asosida ham komplekslik yotadi va bu uni geografik dunyoqarashga juda yoqinlashtiradi. Ayrim hollarda «majmuali geografik tadqiqot» ham deyishadi. Bu ham uncha to`g`ri bo`lmasa kerak. Komplekslik o`rganilayotgan obyektga atroflicha yondashuv, uni aloqadorlikda ko`rishni taqozo etadi. Shu ma`noda u tizimli (sistemali) qarashga ham yoqinlashadi. Ammo bu tamoyildan to`g`ri va oqilona foydalana olish lozim. Aks holda tadqiqot natijasi «har sohadan bir shingil», sayoz, yuzaki va quruq bo`lib, ba`zan o`zi nimani o`rganilishi kerakligi ham sezilmay qolinadi. Binobarin, ushbu tamoyil mohiyatini misli daraxt shaklida tasavvur qilmoq zarur: daraxt tanasi o`rganilayotgan asosiy hodisa bo`lsa, uning shox va shoxchalari shu muammo bilan bevosita aloqador masalalar majmuasidir. Bunda daraxt tanasi o`ta yo`g`onlashib, shox-shabbasiz va, aksincha, shoxlar kattalashib, uning tanasi ko`rinmay qolmasligi kerak. Birinchi holda komplekslikning o`zi bo`lmaydi, ikkinchisida esa haddan tashqari masaladan chetga chiqib ketish ayondir. Masalan, bog`dorchilik geografiyasida temir yo`l transporti yoki aholining tug`ilishini chuqur o`rganish aslo talab qilinmaydi. Huddi shunday hududiylik tamoyilining ham nozik jihatlari mavjud. Bu yerda biz tadqiqot obyekti-hududni juda kattalashib ketmasligini nazarda tutmoqdamiz. Chunki, bunday holda ham tadqiqot natijasi yuzaki, umurtqasiz bo`lib qoladi. Biz shu paytgacha katta hududni «kichraytirib» o`rgandik. Endi esa buning aksi, kichik joyni kattalashtirib, yirik masshtabli tadqiqotlarni o`tkazish muhim ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Darvoqe, rivojlangan xorijiy mamlmkatlar (AQSH, Yaponiya, Germaniya va boshqalar) tajribasi aynan shundan dalolat beradi. Bu mamlakatlarda, bizdan farqli o`laroq, asosan mikroiqtisodiy, mikrogeografik yondashuv ustuvor turadi. Ehtimol, shuning uchun bo`lsa kerak- tadqiqotlar aniq, puxta va amaliy jihatdan yuqori bo`ladi. To`g`ri, tadqiqot obyekti sifatida kattaroq hududni ham olish mumkin. Lekin bunday holda hududning

barcha qismini emas, aksincha, muhim muammolarini uning ayrim va turli nuqtalari misolida chuqurroq tahlil qilish va shu negizda o`rganilayotgan obyekt va unga o`xshash joylarga xos bo`lgan umumiy qonuniyatlarni asoslab berish talabga muvofiqdir (rus tilida bunday yondashuvni metod klyuchey yoki metod glubokogo bureniya deb ham aytishadi). Shunday qilib, hududiylik va komplekslik geografiya fani uchun o`ta zarur. Biroq ular o`z me`yorida bo`lishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, ushbu yondashuvlar hamma vaqt aniqlik bilan birga olib borilishi to`g`riroq bo`ladi. Professor E.B.Alayev aniqlikni (konkretlikni) geografiyaning alohida tamoyili sifatida ko`rsatadi. Biz esa uni yuqoridagi ikki asosiy tamoyilning umumiy maxraji, mezoni yoki «ikki plyus bir» shaklida ko`rishni istar edik. Sababi, muammo qancha keng va chuqur, ma`lum bir maqsad doirasida atroflicha, har taraflama va ayni paytda aniq tahlil etilsa, uning xulosalari hamma vaqt yuqori bo`ladi. Komplekslilik sistema g`oyasiga o`xshash. Ammo o`xshashlik aynan bir xillik emas. Komplekslikda asosiy urg`u muammoni atroflicha o`rganish tilab etilsa, sistemali yondashuvda u ichki va tashqi jihatdan, o`zaro aloqadorlikda pog`onasimon shaklda tahlil etiladi. Komplekslikda obyekt «eniga», sistemada «bo`yiga» ko`riladiki, birinchisida asosiy mezon kenglik bo`lsa, ikkinchisida chuqurlikdir. Albatta, geografiya fani uchun sistemadan ko`ra kompleks yaqinroq va an`anaviyroqdir. Chunki, geografiyaning o`zi kompleks va komplekslar haqidagi fandir. Binobarin, kompleksga kompleks yondoshuv shart va zarur. Ammo, yuqorida ta`kidlaganimizdek, komplekslikning chegarasi bo`lishi talab etiladi. Gap shundaki, geografiya hududlar, chegaralar to`g`risidagi fan bo`lsada, ba`zan uning o`zini had-hududi, chegarasi yo`q; ayrim hollarda ular razmersiz fanga aylanib qoladi-ki, bu albatta ijobiy emas. Shu bois, geografiyaning aosiy kasbiy kasalliklaridan biri bo`lmish aniqsizlikka qarshi kurashish kerak. Binobarin, sistemada amaliylik yanada yuqoriroq, zero, har qanday sistema boshqaruv bilan

bog`liq, boshqaruv esa ko`rilayotgan obyektning tashkil qilinishini, tik (vertikal) va gorizontal, ichki va tashqi aloqalarni nazarda tutadi. Komplekslikda eng muhimi masalani (muammoni) to`g`ri va aniq chegaralash, va tadqiqot doirasini belgilash bo`lsa, sistemada –birlamchi elementni aniqlashdir. Chunki, kompleks g`oyasida tarkib uncha ahamiyatli emas, sistema esa hamma vaqt o`zining ichki tuzilishiga, tarkibiga, turli bosqichdagi «sistemalarga» bo`linadi va faqat birlamchi element bunday xususiyatga ega bo`lmaydi. Shunday qilib, iqtisodiy va sotsial geografiyada, hududiylik, kompleks va tizim (sistema) prinsip yoki umummetodologik asoslarga to`g`ri rioya qilish ham muhim nazariy-amaliy muammolar sirasiga kiradi.

Adabiyotlar: 1.Baburin V.L., Mazurov Y.L, Geograficheskiye osnovi upravleniya. M, 2000 2.Golubchik M.M., Yevdokimov S.P., Maksimov, G.I., Istoriya geografii- (Smolensk, 1998) 3.Grigoryev A.G. Geografiya v sovremennom mire.-M, Prosveheniye, 1999. 4.Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari. –T:O‘zbekiston, 1997. 5.Mashbits Y.G. Osnovi stranovedeniya.-M: Prosvedeniye, 1999. 6.Maksakovskiy V.P. Istoricheskaya geografiya mira.-M., 1999. 7.Proxorov B.B. Prikladnaya antropoekologiya.-M., 1998. 8.Ratanova M.P. Ekologicheskiye osnovi obhestvennogo proizvodstva.-Smolensk, 1999 9.Saushkin Y.G. Ekonomicheskaya geografiya: teoriya, metodi, praktika.- M:Misl,1978. 10.Soliyev A., Mallaboyev T. Iqtisodiy va sotsial geografiyada ayrim qonuniyatlarni o‘rganish metodikasi. - Т .,1988. 11.Soliyev A. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari.- Т., 1995. 12.Soliyev A. Mahamadaliyev R.Y. Iqtisodiy geografiya asoslari.-T., 1996 13.Soliyev A., Karshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari.-T.,1999. 14.Sharigin M.D. Osnovniye problemi ekonomicheskoy i sotsialnoy geografii.- Perm,1997. 15 . g.f.d., prof. Soliyev A.S dots. Jumaxonov Sh. Iktisodiy va sotsial geografiya. Ma’ruza matni 16. WWW.ZiyoNet.uz

Похожие

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning hozirgi zamon mazmuni

Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalari

Iqtisodiy geografiyada tarixiylik, ekologik yondashuv va demotsentrik prinsip

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanining tadqiqot usullari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni