Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalari - География - Рефераты

Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalari

Загружено в:

13.12.2022

Скачано:

0

Размер:

19.1630859375 KB

Iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchalari Reja: 1. Geografiyada "Geografik o’rin" tushunchasining nazariy asoslari. 2. Tabiiy-geografik o’rin va uning ilmiy tushunchalari. 3. Iqtisodiy va siyosiy geografik o’rin tushunchasining ilmiy asoslari .

Tabiiy-geografik o’rin – bu ayrim mamlakat, joy yoki nuqtaning tabiiy borliqqa (obyektga) nisbatan joylashishidir (materiklarga, tog’larga, okeanlarga, dengizlarga, daryolarga va h.k.). Mamlakatning tabiiy-geografik o’rni uning iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga turlicha ta’sir qilishi mumkin. Tabiiy-geografik jihatdan qulay joylashish uning rivojlanishi uchun muhim omil hisoblanadi, noqulay joylashish aksincha iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtiradi (cho’llarda, qutbiy hamda baland tog’li o’lkalarda joylashishi va h.k.). Mamlakatning yoki ma’lum bir joyning tabiiy-geografik o’rni quyidagilarni o’z ichiga oladi: - materik yoki qit’aning mamlakat joylashgan qismi (markazida, dengiz bo’yida, tog’ oldida, tekislikda, shimolida, sharqida, janubida, g’arbida va h.k.); -ekvatorga va Bosh meridianga nisbatan joylashishi (chekka nuqtalarning koordinatalari); -okeanlarga, dengizlarga, iliq yoki sovuq havo massalariga, tog’ tizmalariga, Erning issiqlik mintaqalariga nisbatan joylashishi; -mamlakatni u yoki bu iqlim mintaqasi va undagi tabiat zonalarida joylashganligi (masalan, Indoneziya ekvatorial iqlim mintaqasida, doimiy yashil o’rmonlar zonasida joylashgan yoki Rossiya arktika, subarktika va mo’tadil iqlim mintaqalarining hamma tabiat zonalarida joylashgan). Tabiiy geografik o’rin, asosan, okean, dengiz, daryo, tog’, cho’l, o’rmon, adir singari yirik tabiiy obektlarga nisbatan joylashgan o’rniga ko’ra belgilansa, iqtisodiy geografik o’rin jahonning erkin iqtisodiy mintaqalari, jahon savdo yo’llari, yirik savdo-sanoat markazlari va tabiiy boyliklardan foydalanish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Siyosiy geografik o’rin esa muayyan davrda alohida davlatning harbiy mojarolar ro’y berayotgan yoki ro’y berishi mumkin bo’lgan hudud va davlatlarga nisbatan qanchalik aloqadorligiga ko’ra baholanadi. Geografik obektlar o’zaro aloqador bo’ladi. Ana shu aloqadorlik ko’lamiga muvofiq geografik o’rin mikro, mezo, makro miqyosda namoyon bo’ladi. Iqtisodiy geografik o’rin. Iqtisodiy geografik o’rin –iqtisodiy geografiyaning aniq tushunchasi, uning ―kalitidir‖ Chunki, ushbu tushuncha

orqali korxona, shahar yoki boshqa hududiy obyektlarning nima uchun xuddi shu joyda qurilganligi va nima sababli shu darajaga etganligini anglab olinadi. Shu naqtai nazardan iqtisodiy geografik o’rinni iqtisodiy geografik bilimning o’ziga xos usulidir (iqtisodiy rayonlashtirish ham xuddi shunday metod sifatida qarash mumkin. Iqtisodiy geografik o’rin - bu ma’lum bir obyektning korxona, shahar, viloyat, mamlakat o’zidan tashqarida yotgan geografik obyektlarga (tog’, daryo, dengiz, chegara, konlar, yo’l va h.k.) nisbatan joylashuvi va ularning ko’rilayotgan obyektning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri demakdir. Bu yerda quyidagilarga e‟tibor bermoq lozim: - iqtisodiy geografik o’rin tushunchasida ko’rilayotgan obyekt bitta, yagona, uning tashqarisidagi, atrofdagilar esa bir nechta; - markaz va tashqi obyektlar o’rtasida hududiy iqtisodiy aloqa va munosabatlar bo’ladi va ular bir tomonga, ya’ni ko’rilayotgan joyga nisbatan taxlili etiladi; - iqtisodiy geografik o’rin tarixiy tushunchadir, chunki ma’lum bir joyning o’rni vaqt o’tishi bilan qulay yoki noqulay bo’lishi mumkin; - iqtisodiy geografik o’rin turli bosqichli (mikro, mezo va makro o’rin) va har xil tarkibiy qismlarga ega (gidrogeografik, antropogeografik, transportgeografik o’rin va h.k.) ; - iqtisodiy geografik o’rin davlat darajasida ko’rilganda u siyosiy mazmunga, ya’ni siyosiy geografik o’rin ma’nosini oladi. Qator misollarga murojat qilaylik: Toshkent viloyatidagi Bekobod shahrida respublikamizda yagona qora metalllurgiya korxonasi qurilgan. Nima uchun ushbu korxona aynan shu shaharda joylashtirilgan? SababiBekobodning iqtisodiy geografik o’rin qulay: u Toshkent, Mirzacho’l, hamda Farg’ona iqtisodiy rayonlariga yaqin joylashgan; shahar yaqinida Farhod GES, qurilish bazasisement zavodi ham mavjud; korxona mahsuloti asosan Toshkent sanoati uchun kerak. Nima sababdan Chust, Nurota, G’ijduvon, Xiva, Shahrisabz kabi shaharlar juda

qadimiy, boy tarixga ega bo’lishiga qaramasdan hamon katta markaz emas, yaqindagina vujudga kelgan Navoiy esa tez orada katta shaharlar qayeriga kirdi? Bu savolga ham javobini ko’proq ularning iqtisodiy geografik o’rnidan qidirish kerak. Yer yuzidagi aksariyat yirik shaharlar ularning qulay geografik o’rin orqali mashhurdir. Masalan, Istambul, Singapur, Aleksandriya,Volgograd, Novosibirsk, Shanxay, Sankt-Peterburg, London, Rim, Rio de-Janeyro va h.k. Jahon geosiyosiy xaritasida va hamjamiyatida Britaniya, Yaponiya, AQSh kabi davlatlarining yuqori darajada taraqqiy ekanligi va, ayni vaqtda, Afg’oniston, Nepal, Butanga o’xshash mamlakatlarning nisbatan sust rivojlanganligini, qoloqligi ko’p jihatdan ularning geografik o’rni bilan izohlanadi. O’zimizning vatanimiz O’zbekiston bir vaqtlar Buyuk ipak yo’lida, katta karvon yo’lida joylashtirilganda juda qulay geografik mavqega ega. Keyinchalik jahon madaniyati va savdosida degiz hamda okeanlar ahamiyatining oshishi natijasida bu qulaylik o’z kuchini yo’qotdi. Hozirgi kunda esa yurtimiz iqtisodiy geografik o’rnini yana yaxshilashga katta e’tibor berilmoqda. Iqtisodiy geografik o’rin katta harbiy va siyosiy mazmunga ega. Bunga misol qilib, Ikkinchi jahon urushida Gitler qo’shinlarining Moskva va Staliningradga jonjahdi bilan hujumi yoki Misr Arab Respublikasidagi Aleksandriyadagi bo’lgan janglarni keltirish mumkin. B. Napoleon: ―agar Kiyevni olsam, Rossiyani oyog’idan ushlayman, Peterburgni zabt etsam uni bo’g’izlayman, Moskvani egallasam Rossiyaning yuragini majaqlayman‖ degan edi. Mashhur rus (sovet) olimi N.N.Baranskiy ―Dnepr Rossiyani O’rta dengiz mamlakatiga Volga esa uni Osiyo malakatiga aylantiradi‖, deb yozgan edi. O’zbekiston Respublikasining geosiyosiy va geostategik mavqeyiga, uni yaxshilash va undan samarali foydalanish masalalariga mamlakat I Prezidenti I.Karimov o’zining ―O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ (-T., 1997) nomli kitobida katta ahamiyat berilgan.

Siyosiy geografik joylashish deganda, ma’lum bir davlatning siyosiy kuchlarga, harbiy tashkilotlarga, kuchli agressiv davlatlarga nisbatan joylashishi tushuniladi. Siyosiy-goegrafik joylashishning qulayligi yoki noqulayligi inqiloblar, davlat to’ntarilishlari, urushlar va boshqa jarayonlar tufayli o’zgarib turadi. Nazorat

Savollari va topshiriqlar: 1. Iqtisodiy geografik o’rin nima? 2. Siyosiy geografik joylashish nima? 3. Geografik o’rinning geosiyosiy sharoitga qanday bog’liklari bor/ 4. Geografik joylashuvning qaysi turi taraqqiyotga ko’proq ta’sir ko’rsatadi? 5. Mamlakatimiz taraqqiyotida geografik joylashuvning qaysi turi nisbatan to’siq bo’lmoqda?

Похожие

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy prinsiplari hududiylik va komplekslik

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning hozirgi zamon mazmuni

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanining tadqiqot usullari

Tabiiy geografiyaning fan sifatida asosiy shatrlari.tatqiqot uslublari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni