Iqtisodiy geografiyada tarixiylik, ekologik yondashuv va demotsentrik prinsip - География - Рефераты

Iqtisodiy geografiyada tarixiylik, ekologik yondashuv va demotsentrik prinsip

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Iqtisodiy geografiyada tarixiylik, ekologik yondashuv va demotsentrik prinsip Reja: 1. Tarixiylik yondoshuv va geografiyada tarixiy metod. 2. Geografiya tarixi va tarixiy geografiya. 3. Ekologik va geografik yondashuv. 4. Demotsentrik prinsip.

Geografiyaning ikki asosiy tamoyili-hududiylik va majmualilikdan so`ng tarixiylik turadi. Bu prinsip makon va zamon, zaminu zamon birligidan kelib chiqadi. Zero, har qanday hodisa ma`lum bir vaqtda va muayyan bir joyda sodir bo`ladi. Shuning uchun geografiyaga tarix kerak. Sababi-hozirgi mavjud voqelik o`z-o`zicha, birdaniga vujudga kelmagan. Binobarin, bu voqelik qachon va qanday sharoitda paydo bo`lgan va u qanday rivojlanish bosqichlarini bosib o`tgan- bularning hammasini hozirgi borliqdan kelib chiqqan holda aniqlab olmasdan turib asosiy masalani hal etib bo`lmaydi. Faqat o`tmishni tahlil etish orqali hozirgini baholab bo`ladi, bu esa o`z navbatida kelajakni, istiqbolni ilmiy bashorat etishga yo`l ochadi. Tarixiylik tamoyilining muhimligini N.N.Baranskiy ham ta`kidlagan. Bu olim: «Mamlakat va rayonlar iqtisodiy ta`rifini shunday beringki, u oyog`i bilan yerga–geologiya, geomorfologiya va tuproq-shunoslikka, tanasi bilan tarix orqali o`tishi (biz chizdik – A. S.), boshi bilan esa siyosat va mafkuraga tayanishi, taqalishi kerak», deb o`qtirgan edi. Ko`rinib turibdiki, tarixiylik iqtisodiy geografik ta`rif va tavsifning asosiy qismini tashkil etadi. Aytish lozimki, geografiyaga qanchalik tarix kerak bo`lsa, tarix uchun ham geografiya shunchalik zarur. Biroq geografiya tarixga, tarix esa geografiga aylanmasin. Shu bois geografiyada tarixiy yondashuv o`tmishning barcha mayda- chuydasini emas, balki hozirgi holatning yuzaga kelishida aynan qaysi tarixiy voqea va bosqichlar sabab bo`lganini aniqlashi yetarlidir. Masalan, agar respublikamiz poytaxti Toshkent shahrini iqtisodiy geografik ta`riflamoqchi bo`lsak, uning ilk bor vujudga kelganidan keyin, so`nggi muhim tarixiy voqealar inobatga olinsa kifoya. Ular: o`tgan asrning ikkinchi yarmida (1865 y.) Turkistonning Rossiya tomonidan bosib olinishi va Toshkentning Turkiston general gubernator-ligining poytaxti vazifasini bajarishi, 1917 yil «Sotsialistik inqilob» yili, 1924 yil O`rta Osiyo respublikalarining tashkil etilishi, 1930 yil O`zbekiston respublikasi poytaxtining Samarqanddan Toshkentga ko`chirilishi, Ikkinchi jahon urushi yillari, 1966 yil Toshkentda yer qimirlashi va, nihoyat, 1991 yil O`zbekistonning mustaqillikka erishgan yili. Ana shu burilish yoki tarixiy

voqealar bugungi Toshkentga, uning hududi, xo`jaligi va aholisi, shahar qurilishiga ozmi-ko`pmi o`z ta`sirini o`tkazgan, iz qoldirgan. qolgan oraliq voqealar esa bizga ayni paytda uncha zarur emas. Binobarin, ularni tarix fani uchun qoldirish kerak. Geografiyada tarixiylik tamoyili tarixiy geografiyaning o`rnini olmasligi lozim. Bu yerda tarixiy yondashuv o`rganilayotgan hodisaning o`tmishiga qisqacha safar qilinishini anglatadi, tarixiy geografiya esa o`tmishning alohida pog`onalarida tabiat va, xususan, xo`jalik tarmoqlari, aholi va boshqalar qay darajada rivojlangan va qanday joylashgan kabi masalalarni tahlil etadi yoki ko`z o`ngimizda gavdalantiradi. Shu bilan birga, tarixiylik geografiyaning tarixi ham emas. Chunki geografiyaning tarixi deganda so`z ko`proq geografik kashfiyotlar to`g`risida boradi. Shunday qilib, tarixiylik tamoyili, tarixiy geografiya va geografiya tarixidan farq qiladi, u bu yerda qo`yilgan maqsadga to`laroq qanday erishish asoslaridan birini ifodalaydi, o`tmishga bugungi kun nuqtai nazaridan emas, balki unga o`sha davr va muhitdan kelib chiqib baho berish, mavjud voqelikka tarixiy qarashni talab etadi. Aslini olganda, tarixsiz geografiya ( geografiyasiz tarix) bo`lmaydi. Demak, ular bir-birlarini to`ldiradi. Ammo ularni alohida-alohida qarash ham noto`g`ridir. Chunonchi, nemis olimi A.Gettner geografiyada tarixiylikni inkor etgan, u xronologiyani rad etib, xorologiyani tan olgan. Bu jihatdan u nemis olimi, faylasuf I.Kant g`oyalariga asoslangan. Albatta, bunday bir tomonlamalik nojoizdir. Hatto an`ana bo`lib qolgan «ishlab chiqarish kuchlarning rivojlanishi va joylanishi» iborasi ham bu ikkilikning chambarchas bog`liqligini bildiradi. Bu yerda agar rivojlanish tarix bo`lsa, joylanish geografiya demakdir. Har qanday rivojlanish ma`lum bir hudud doirasida amalga oshadi, joylashuv esa rivojlanishning hududdagi aksidan boshqa narsa emas. Geografiya fanining tamoyillaridan yana biri ekologik yondashuvdir. Ekologiya o`zining tub mohiyatiga ko`ra organizmlarning ichki, o`zaro va tashqi muhit bilan aloqadorligini anglatadi. U bu jihatdan geografik dunyoqarashning mazmuniga ham ancha mos keladi. Sababi geografiyada barcha voqea va hodisalar o`zaro hamda tashqi muhit bilan hududiy munosabatda ko`riladi. Shu bois,

ekologiya ma`lum ma`noda geografiyaga juda yaqindir. Shuning uchun bo`lsa kerak, ba`zi olimlar bu ikki tushunchani ma`nodosh sifatida ishlatganlar. Masalan, chikagolik X.Berrouz «Inson ekologiyasi yohud geografiya» nomli maqolasini (1923 y) yozgan edi. Darhaqiqat, geografiyadagi komplekslik tamoyili ekologik dunyoqarashga o`xshab ketadi. Ammo geografik dunyoqarash ekologik yondoshuvga ko`ra keksaroq va mazmunan boyroqdir. Sababi, atrof-muhit masalalari, uning musaffoligi va aholi salomatligiga ta`siri geografiyada hali ekologiya vujudga kelmagan vaqtda ham mavjud edi. Ma`lumki, geografiyaning bosh falsafiy masalasi tabiat va inson (jamiyat) munasabatlaridir. Tabiatning jamiyat rivojlanishiga ta`siri klassik bo`lsa, jamiyat, ishlab chiqarishning tabiatga, atrof-muhitga ta`siri hozirgi zamon ekologiyasidir. Demak, har ikkisida ham o`zaro uyg`unlikda qarash, mushohada yuritish talab etiladi. Biroq, ekologik prinsip ayni paytda faqat aloqadorlikni emas, balki pastdan yuqoriga tomon, zanjirsimon bog`liqlikni, asosan inson atrofidagi munosabatlarni nazarda tutadi. Chunonchi, iqtisodiy va sotsial geografiyada ishlab chiqarishni va rivojlantirish, xom ashyoni qazib olish, uni qayta ishlash, tayyor mahsulot yaratishga qadar bo`lgan jarayonga ekologiya hamroh bo`ladi; u ayniqsa ushbu jarayonning bosh va so`nggi va (oxirgi) nuqtalari, ya`ni tabiatdan xom ashyoni olish va tayyor mahsulotni yaratishda ko`proq e`tiborga molikdir. Aynan shu mazmunda qaraganda, ekologik tamoyilga N.N. Kolosovskiyning energiya ishlab chiqarish sikllari va I. V. Komarning resurs sikllari to`g`risidagi g`oyalari juda qo`l keladi. Chunki, bu g`oyalar zaminida ishlab chiqarish jarayonining avvalgi va oxirgi nuqtasigacha «boshdan oyoq» ekologik yondashuv yotadi. Ekologik tamoyil, ayniqsa ishlab chiqarishni ijtimoiy va hududiy tashkil etish shakllari, xususan, mujassamlashuv bilan uyg`unlashib ketadi. Masalan, qancha ishlab chiqarish mujassamlashuvi yuqori bo`lsa (korxona yirik yoki korxonalar majmui bir joyda ko`p bo`lsa), ekologik vaziyat, odatda, buning aksi bo`ladi. Demak, bu yerda «rivojlangan» tushunchasi ko`p hollarda ekologik

nosog`lom ma`nosi bilan yonma-yon turadi. Bir necha misollar keltiraylik: Boshqirdiston poytaxti Ufa shahrining o`zida 3 ta yirik neftni qayta ishlash zavodlari mavjud; Ukrainaning Mariupol (Jdanov) shahrida yoki Rossiyaning Novokuznetsk shahrida ham 3 tadan metallurgiya korxonalari ishlab turibdi. Bu jihatdan aytish mumkinki, ushbu shaharlar rivojlangan yirik sanoat markazlari hisoblanadi. Lekin, ayni paytda bu shaharlarning bir necha minglab aholisi ekologik nochor ahvolda bo`lishi ham ayondir. Xuddi shunday, o`zimizning Chirchiq shaharini olaylik. U o`lkamizdagi dastlabki «sotsialistik shahar», chinakam sanoat markaziga aylangan edi. O`ttizinchi yillardan boshlab bu yerda turli yirik sanoat korxonalari birin-ketin qurilgan edi. Ayniqsa, bu yerda kimyo zavodlari ko`proq joy oldi. Ustiga-ustak Chirchiqdan, sobiq SSSRda «eng yirik» kaprolaktam korxonasi ham joy oldi. Shunday qilib, bu shahar respublikaning yirik industrial markaziga, rivojlangan rayoniga aylantirildi. Ammo, shu bilan birga, bu yerda yashaydigan 150 minglik aholi uchun ekologik muhit ham buzildi. Afsuski, yuzaga kelgan nochor ekologik vaziyati faqatgina Chirchiqnigina emas, balki u bilan deyarli tutashib ketgan qariyb 2,5 millionli azim shahar – Toshkent ahvoliga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Agar biz Chirchiq sanoat markazining geografik joylashganligini, poytaxt Toshkent va uning aglomeratsiyasiga suvning ham, havoning ham Chirchiq tomonidan (tog` mintaqasidan) kelishini e`tiborga olsak, u holda geografik ko`rlikning, hududiy savodsizlik yoki madaniyatsizlikning guvohi bo`lamiz. Demak, ekologik tamoyil ham geografiya uchun o`ta muhimdir. Biroq u aslo ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishga qarshi turmaydi. Aksincha, bu yerda joylashtirish masalalarini ko`proq barcha omil va sharoitlarni atroflicha inobatga olgan holda «yetti o`lchab bir kes» manosida, geografik ekspertiza asosida amalga oshirish hamda zamonaviy, chiqindisiz, ekologiya nuqtai nazaridan maqbul va toza texnologiyani joriy qilishni hisobga olib hal etish lozim. Shubhasiz, mustaqil mamlakat, uning mustahkam milliy iqtisodiyoti uchun barcha sanoat tarmoqlari, shu jumladan,

kimyo, metallurgiya va boshqa korxonalar ham zarur. Ammo ular mumkin qadar to`g`ri va hozirgi zamon texnologiyasi bilan joylashtirilishi lozim. Shu bilan birga ekologik masalalar faqat sanoat geografiyasidagina emas, balki ular qishloq xo`jalik, aholi va shaharlar, transport, rekreatsiya, tibbiyot geografiyasi kabi yo`nalishlarni o`rganishda ham asosiy o`rinda turishi kerak. Boshqacha qilib aqtganda, geografik dunyoqarash ekologik fikrlashi bilan singdirilmog`i shart. Binobarin, hududiylik, komplekslik va ekologik tamoyillar aslo bir-biriga zid bo`lmay, aksincha, yonma-yon turishlari talab etiladi (ruslar bu o`rinda «ne vmesto, a vmeste» deyishadi.) Ijtimoiy geografiyaning yana bir prinsipi demotsentrizm yoki antropotsentrizmdir. Chunki, barcha hududiy iqtisodiy munosabatlar asosida eng avvalo inson-moddiy va ma`naviy boyliklarni yaratuvchisi va ayni paytda ularning iste`molchisi joy oladi. qolaversa, tarix, jamiyat tarixi ham insonsiz bo`lmaydi. Bundan tashqari, dastavval sof tabiiy ma`noga ega bo`lgan ekologiya tushunchasi ham industiriyalashtirish va urbanizatsiya tufayli sotsial yoki inson ekologiyasiga aylanmoqda. N. N. Baranskiy insonsiz geografiyaga bor vujudi bilan qarshi va «Insonni unutibsiz!» deb xitob qilar edi. Chindan ham ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonining markazida inson turadi. Biroq, inson avvalgidek, faqat ishlab chiqarish kuchi, uning subyekti, ishchi kuchi bo`lmay, balki u o`z nomi bilan Buyuk Insondir. Shuning uchun inson tabiati, biogeografiyasi, yashash tarzi, urf- odati kabi sof ijtimoiy masalalarning hududiy jihatlari ham o`rganilishi lozim. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda, ilmiy-texnika tarqqiyoti va boshqalarda inson omili, uning talab va ehtiyoji, dunyoqarashi muhim o`rin tutadi. Shu nuqtai nazardan demotsentrik tamoyil ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishda e`tiborga olinishi bilan bir qatorda insonning o`zi ham o`rganilishi ahamiyatdan xoli emas. Chunonchi, uning o`qishi, dam olishi, davolanishiga o`xshash bevosita ishlab chiqarish jarayonidan tashqarida yotgan va kishi yashashi bilan bog`liq barcha masalalar sotsiologiya, etnografiya, psixologiya fanlari qirrasida tadqiq etilishi kerak.

Shunday qilib, hududiylik, komplekslik, tarixiylik, ekologiya hamda demotsentrik yondashuvlar ijtimoiy geografiyaning mustaqilligi va mustahkamligini, barqaror va qat`iyligini ta`minlaydi. Shu bilan birga bu asosiy prinsiplar alohida-alohida emas, balki birgalikda kuchli, ta`sirchan bo`ladi. Ular ushbu fanni ijtimoiylashtirish, siyosiylashtirish, iqtisodiylashtirish va mahaliylashtirish kabi yo`nalishlar yordamida amaliyotga tatbiq etilsa, u yanada samaraliroq natija beradi. Barcha fanlarda bo`lganidek, geografiya,shu jumladan, ijtimoiy geografiyada differensiatsiya (turlanish) jarayoni ketmoqda. Shu bois, mamlakatimizda jahonning ilg`or davlatlaridagi boy tajribalar, yangi ilmiy yo`nalishlar ham joriy etilsa, bo`lajak yosh mutaxassislar zamon talabi darajasida tayyorlangan bo`ladi. Geografiya fanining yana bir ajoyib va betakror imtiyozi bor. Bu ham bo`lsa uning integratsion salohiyatining kuchliligidir. qamrovi keng bo`lgan geografiya juda ko`p fanlar bilan «qo`shnichilik» qiladi va tutash mavqega ega. Ular jumlasiga tarix, biologiya, geologiya, sotsiologiya, demografiya, iqtisodiyot, ekologiya, psixologiya, huquqshunoslik, shaharsozlik, tibbiyot va boshqalar kiradi. Demak, geografiya bu fanlar bilan aloqada va uning kuchi ham ana shunda. Boshqacha qilib aytganda, geografiya uchun turli fanlar qirrasida yangi-yangi yo`nalishlar va yutuqlarga erishish imkoniyati mavjud. Chunki geografiya fani barcha fanlar tizimida qulay «geografik o`ringa» ega, u markazda (maxrajda) va shuning uchun qolgan fanlarning ko`pchiligi istasa-istamasa geografiyaga to`qnashadi.

Адабиётлар 1. Baburin V.L., Mazurov Y.L, Geograficheskiye osnovi upravleniya. M, 2000 2. Golubchik M.M., Yevdokimov S.P., Maksimov, G.I., Istoriya geografii- (Smolensk, 1998) 3. Grigoryev A.G. Geografiya v sovremennom mire.-M, Prosveheniye, 1999. 4. Karimov I. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik sharoitlari va taraqqiyot kafolatlari. –T:O‘zbekiston, 1997. 5. Mashbits Y.G. Osnovi stranovedeniya.-M: Prosvedeniye, 1999. 6. Maksakovskiy V.P. Istoricheskaya geografiya mira.-M., 1999. 7. Proxorov B.B. Prikladnaya antropoekologiya.-M., 1998. 8. Ratanova M.P. Ekologicheskiye osnovi obhestvennogo proizvodstva.-Smolensk, 1999 9. Saushkin Y.G. Ekonomicheskaya geografiya: teoriya, metodi, praktika.- M:Misl,1978. 10. Soliyev A., Mallaboyev T. Iqtisodiy va sotsial geografiyada ayrim qonuniyatlarni o‘rganish metodikasi. -T.,1988. 11. Soliyev A. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning dolzarb masalalari.- T., 1995. 12. Soliyev A. Mahamadaliyev R.Y. Iqtisodiy geografiya asoslari.-T., 1996 13. Soliyev A., Karshiboyeva L. Iqtisodiy geografiyaning nazariy va amaliy masalalari.-T.,1999. 14. Sharigin M.D. Osnovniye problemi ekonomicheskoy i sotsialnoy geografii.- Perm,1997. 15. g.f.d., prof. Soliyev A.S dots. Jumaxonov Sh. Iktisodiy va sotsial geografiya. Ma’ruza matni 16. WWW.ZiyoNet.uz

Похожие

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Geografiyada ekologik yondashuvning qo‘llanilishi va geoekologik yondashuvning tarkib topishi

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni

Sanoat va qishloq xo`jaligi asoslari fanining maqsadi va vazifalari, tadqiqot metodlari

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning asosiy prinsiplari hududiylik va komplekslik