Hozirgi zamon mamlakatlarining xilma-xilligi - География - Рефераты

Hozirgi zamon mamlakatlarining xilma-xilligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118 KB

Hozirgi zamon mamlakatlarining xilma-xilligi Reja: 1. Hozirgi zamon mamlakatlarining xilma-xilligi 2. Yevropadagi monarxiya davlatlari 3. Dunyo siyosiy xaritasi 4. Dunyoning chuchuk suv resurslari.

Jahonning hozirgi siyosiy kartasini shakllanishi uzoq tarixiy jarayon bo’lib, kishilik jamiyatining rivojlanishini butun yo’lini aks ettiradi. U davlatlarning paydo bo’lishi va parchalanib ketishini, ular chegaralarini o’zgarishini, yangi erlarni kashf qilinishi va mustamlaka etilishini, merapoliya va mustamlakalarning paydo bo’lishini, dunyoni bo’lib olish va qayta taqsimlanishini aks ettirib kelgan. Dunyoning hozirgi siyosiy kartasida 230 dan ortiq mamlakat va hududlar bor. Ularning asosiy ko’pchiligi mustaqil davlatlardir. Lekin hozirgi zamonda ham mustamlaka davlat va hududlar mavjuddir. Masalan: Falastin, Gviana (Fr), Sharq Samoa (AQSH), Bermud orollari (Brit), Kyurasao (Nidr), Puerto-Riko (AQSH), Tuamotu, Obshestva, Markiz (Fr) va h.k. Jahonda mamlakatlar sonining bunchalik ko’pligi ularni guruhlashtirishni taqozo etadi. Bunda birinchi navbatda miqdoriy ko’rsatkichlar mezon qilib olinadi. Mamlakatlar hududining kattaligi va aholisining soniga qarab guruhlashtirish eng ko’p tarqalgandir. Hududining kattaligiga ko’ra dunyoda har birining maydoni 3 mln km kv.dan ortiq bo’lgan 7ta eng katta mamlakat ajratilgan bo’lib, ularning yalpi maydoni er yuzidagi quruqlikning ½ qismiga yaqinini egallagan. U mamlakatlar quyidagilar: 1. Rossiya (17mln.km.kv.); 2. Kanada (10mln.km.kv.); 3. Xitoy (9,6mln.km.kv.); 4. AQSH (9,4mln.km.kv.); 5. Braziliya (8,5mln.km.kv.); 6. Avstraliya (7,7mln.km.kv.); 7. Hindiston (3,3mln.km.kv.); 8. Argentina (2,8mln.km.kv.); 9. Qozog’iston (2,7mln.km.kv.); 10. Sudan (2,5mln.km.kv.); Aholi soni mln.dan oshiq bo’lgan 166 mamlakat va xududlar mavjud. SHundan aholi soniga ko’ra 2 tasi milliarder davlat (Xitoy va Hindiston), 9 tasi aholi soni 100 mln.dan ortiq bo’lgan davlatlar, 13 tasi aholi soni 50 mln.dan 100 mln.gacha

bo’lgan davlatlar, 142 tasi aholi soni 1 mln.dan 50 mln.gacha bo’lgan davlat va xududlar mavjud. Aholi soni 1 mln.dan kam bo’lgan davlat va xududlar 53 tani tashkil etadi (2007 yil). Aholi soniga ko’ra har biridagi aholi 100 mln.kishidan ortiq bo’lgan 11 ta eng katta mamlakatlar ajratilgan bo’lib, bu mamlakatlardagi aholining umumiy soni Yer yuzi aholisining 3/5 qismiga to’g’ri keladi. Ular quyidagilar: 1. Xitoy-1.318 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 24% 2. Hindiston-1.132 mln kishi (2007y) shahar aholisi 26% 3. AQSH -302 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 75 % 4. Indoneziya -232 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 42 % 5. Braziliya -189 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 80 % 6. Pokiston -169 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 28 % 7. Bangladesh -149 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 23 % 8. Nigeriya -144 mln kishi (2007 y) shahar olisi 44 % 9. Rossiya -142 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 72% 10. Yaponiya -128 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 76 % 11. Meksika – 107 mln kishi (2007 y) shahar aholisi 41% Dunyo siyosiy xaritasidao’rtacha va kichikroq mamlakatlar ko’pchilikni tashkil etadi. Hududiga ko’ra juda kichik davlatlar ham borki, ular “mitti davlatlar” deb ataladi. Mitti davlatlarga quyidagilarni keltirish mumkin : 1.Vatikan 8. Mavrikiy 2. Monako 9. Komor orollari 3. San-Marino 10. Antigua va Barbuda 4. Malta 11. Grenada 5. Lixtenshteyn 12. Nauru 6. Singapur 13. Tuvalu. 7. Baxrayn Mamlakatlar ko’pincha geografik o’rni hususiyatlariga qarab ham guruhlashtiriladi. Bu hususiyatiga ko’ra mamlakatlar qanday tabiiy geografik

joyda joylashishiga qarab: dengiz bo’yida, yarimorollarda, orollarda, joylashgan mamlakatlar va arxipelag mamlakatlarga bo’linadi. Dengiz bo’yida joylashgan mamlakatlarga: AQSH, Chili, Angola, Fransiya, Bangladesh kabilar kiradi. YArim orolda joylashgan mamlakatlarga: Italiya, Kampuchiya, Somali, Norvegiya kabilar. Orollarda joylashgan mamlakatlarga : Yamayka, Kabo-Verde, Seyshel, Filippin, Kiribati kabilar. Arxipelag mamlakatlariga: Indoneziya, Maldiv, Solomon, Tonga kabi davlatlar kiradi. Hududi bevosita dengiz bilan tutash bo’lmagan mamlakatlar alohida guruhni tashkil qiladi. Jahonda 44 ta mamlakat hududi Dunyo okeanibilan tutashmagan bo’lib, shundan 15 tasi Yevropada, 12 tasi Osiyoda, 15 tasi Afrikada, 2 tasi Janubiy Amerikadadir. Ularga: Boliviya, Chad, Shvesariya, Nepal, O’rta Osiyo respublikalari misol bo’ladi. Bu mamlakatlarning quruqlik ichkarisida joylashganligi ularning iqtisodiy rivojlanishi, jahon bozoriga chiqishini qiyinlashtiradi. Dengiz yo’llari va Dunyo okeani boyliklaridan (baliq, dengiz hayvonlari, dengiz o’simliklari, mineral resurslar, neft, gaz va h.k.) bevosita foydalanishni qiyinlashtiradi. Jahon mamlakatlari faqat maydonining katta kichikligi va geoglogik o’rnigagina emas, balki sosial-iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko’ra ham bir- biridan farq qiladi. Mamlakatlarni rivojlanish darajasiga ko’ra BMT tomonidan 2 toifaga bo’lish qabul qilingan: 1. Iqtisodiy jihatidan rivojlangan mamlakatlar 2. Iqtisodiy jihatidan rivojlanayotgan mamlakatlar. BMT iqtisodiy jihatidan rivojlangan mamlakatlarga Yevropa, Osiyo, Shimoliy Amerika, Avstraliya va Okeaniyaning jami 60 ga yaqin mamlakatlarni kiritgan. Bularning iqtisodiy sotsial rivojlanishining ancha yuqori ekanligi va

aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi yalpi ichki mahsulotning ancha ko’pligi bilan ajralib turadi. Rivojlangan mamlakatlar ichida “G’arbning katta yettilik mamlakatlari” alohida ahamiyatga ega. “G’arbning katta yettilik mamlakatlari” ga AQSH, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya , Fransiya, Italiya, Kanada kabi davlatlar kiradi. Mazkur toifaga 1998-yildan Rossiya ham kiritilingan. Hozirda ular “Katta sakkizlik” deb ataladi. Bular G’arb dunyosining yetakchi mamlakatlari bo’lib, katta miqyosdagi iqtisodiy va siyosiy faoliyati bilan ajralib turadi. “Yettilik” mamlakatlariga jahon yalpi milliy mahsuloti va sanoat ishlab chiqarishning 50 % dan ortig’i qishloq xo’jaligi mahsulotining 25 % dan ko’prog’i to’g’ri keladi. “Ettilik” mamlakatlarida aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi ichki yalpi mahsulot (IYAM) 10 ming dollardan 20 ming dollargacha etadi. Rivojlangan mamlakatlarning ikkinchi kichik toifasiga kamroq rivojlangan mamlakatlar, birinchi galda Evropa mamlakatlari kiradi. Bu mamlakatlarining har birining siyosiy va iqtisodiy qudrati uncha katta bo’lmasa ham, lekin umuman olganda ular jahon ishlarida katta mavqega ega.Shu bilan birga tobora ortib borayotgan ahamiyat kasb etadi. Ularning ko’pchiligida aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YAIM “katta ettilik” mamlakatlariga tengdir. Tarixiy yondashish “ko’chirilgan kapitalizm” mamlakatlarini alohida ajratishga imkon beradi. Bular Buyuk Britaniyaning aholi ko’chirib keltirilgan sobiq mustamlakalari ( dominonlari) Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya va JAR. Bu mamlakatlarda aslida feodalizm bo’lmagan va ular hozirda ham siyosiy va iqtisodiy rivojlanishiga ko’ra o’ziga xos mamlakatlardir. Sobiq SSSR ning parchalanishi natijasida 1991 yil oxirida barpo bo’lgan Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga (MDH) kirgan mamlakatlarni alohida toifaga kiritish mumkin.

Qolgan barcha mamlakatlarni va hududlarni BMT tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlar toifasiga kiritiladi. Ular butun er yuzasi quruqlik maydonining yarmini egallaydi. Aholisi esa dunyo aholisi sonining yarmidan ortig’ini, Xitoyni ham qo’shib hisoblaganda 70 % dan ko’pini tashkil etadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar dunyo siyosiy kartasida Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi va Okeaniyada katta mintaqani egallaydi. Bu mamlakatlarning ayrimlari masalan: Eron, Tailand, Efiopiya, Misr kabilar ikkinchi jahon urushidan ancha oldin mustaqillikka erishgan. Asosiy ko’pchiligiesa II-jahon urushidan so’ng erishdi.Urushdan so’ng 100 ga yaqin mamlakat mustaqillikka erishdi.Juda katta va turfa qiyofaga ega bo’lgan “3- dunyo” mamlakatlari ichki sharoiti jihatidan quyidagi toifalarga ajratiladi: 1. Tayanch mamlakatlariga – Hindiston, Braziliya, Meksika kiradi. Bu mamlakatlar juda katta tabiiy , aholi va iqtisodiy imkoniyatlarga ega. Rivojlanayotgan mamlakatlar ichida ko’p jihatdan etakchidir.Masalan: hamma rivojlanayotgan mamlakatlar qancha sanoat mahsuloti ishlab chiqarsa, bu 3 mamlakat ham shuncha sanoat sanoat mahsuloti ishlab chiqaradi. Lekin bu davlatlarda ham YAIM rivojlangan davlatlardan ancha kam. Masalan: Hindistonda IYAM qiymati jon boshiga 3800 AQSH dollarni tashkil etadi. Holbuki, bu ko’rsatkich dunyo bo’yicha 9940 AQSH dollorini tashkil etadi (2006 y). 2.Yangi sanoatlashgan mamlakatlar toifasi, dunyoda “Osiyo yo’lbarslari” nomi bilan mashhur bo’lgan Osiyodagi 4ta davlat: Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur kiradi. Bu davlatlar 70-80 yillarda rivojlanayotgan ko’p mamlakatlardan juda o’zib ketdi. XXI asrning boshiga kelib mazkur toifaga YApon modeli asosida Malayziya va Tailand qo’shildi. Hozirda Indoneziya va Fillipin davlatlari shu taraqqiyot yo’lidan bormoqda. “Osiyo yo’lbarslari” toifasiga Yevropa kapitali ostida esa Turkiya, Kipr va Isroil kiritildi. “Osiyo yo’lbarsi” mamlakatlarini jahon xo’jaligida tutgan o’rni tobora ortib bormoqda.

3. Tashqariga neft eksport qiluvchi mamlakatlarga (OPEK)- Saudiya Arabistoni, Quvayt, Katar, BAA, Liviya, Bruney kabi jami 13 mamlakat kiradi. Bu mamlakatlarda neft sotishdan katta daromad kelganligidan aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi IYAM 10-15 ming dollar va undan ortiq daromadni tashkil etadi. Masalan, Quvaytda IYAM 29300 AQSH dollarini tashkil etadi (2007 y). 4. O’z taraqqiyotida orqada qolayotgan mamlakatlar.Bu toifa mamlakatlari taraqqiyotda sezilarli darajada orqada qolib, ularda feodalizm qoldiqlari saqlanib qolayotgan ko’p tarmoqli ancha qoloq xo’jalik ko’pchilikni tashkil etadi. O’nlab mamlakatlar kiradi. 5. Eng kam rivojlanayotgan 42 mamlakat kiradi. Bu mamlakatlarda 400 mln.dan ortiq aholi yashaydi. Bu mamlakatlar xo’jaligida iste’molga oid mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ishlov beruvchi sanoat deyarli yo’q. Aholining 2/3 qismi savodsiz. Aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi YAIM qiymati 100-200 dollarni tashkil etadi. Masalan, Brundida 710 AQSH dollari KDR, Malavi, Tanzaniya kabi davlatlarda 720 AQSH dollari, Gvineya Bisau, Nigar, Serra Leone, Madagaskar, Kongo Respublikasi kabilarda 1000 AQSH dollariga etmaydi (2006-y). Demak, dunyo bo’yicha o’rtacha IYAM dan (9940 AQSH dollari) ancha past. Bu toifaga Bangladesh, Nepal, Afg’oniston, Yaman, Mali, Niger, Chad, Somali, Gaiti kabi davlatlar ham kiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga BMT tomonidan Xitoy ham kiritiladi. Xitoy ijtimoiy tuzumiga ko’ra ham, ishlab chiqarishga ko’ra ham o’z xususiyatlariga ega. Lekin aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi IYAM qiymati ancha past. II-jahon urushidan so’ng butun davr asosini G’arb va Sharqning jahon bo’ylab qarama-qarshi turishi, ular o’rtasidagi “sovuq urushni” tashkil etdi. Ko’pdan ko’p harbiy-siyosiy ittifoqlar shu jumladan NATO va Varshava shartnomasi vujudga keldi. Yer yuzida yuzlab harbiy bazalar turli joylarda vujudga keldi va mahalliy urushlar bo’lib turdi. Masalan: Urushdan keyingi davrda Fors ko’rfazini o’z ichiga olgan Yaqin Sharq “olovli nuqta”ga aylandi. Bu regionda

faqat Isroil va arab mamlakatlari emas, balki ko’plab davlatlarning manfaatlari to’qnashdi. 80-yillardan, ayniqsa, 90-yillardan boshlab qarama-qarshilik va keskinlikdan bir-birini tushunish va hamkorlikka o’tish boshlandi. Yaxshi qo’shnichilik qaror topa boshladi. Bu jarayon SSSR bilan AQSH, Yevropa davlatlari, Osiyo-Tinch okeani regioni munosabatlarida aks etdi. 1990 yillardan keyingi o’zgarishlar, ayniqsa, dunyo siyosiy kartasidagi o’zgarishlar fikrimizning dalilidir. Masalan: Germaniyaning birlashishi, haqiqiy qurolsizlanishning boshlanishi, Varshava shartnomasi tashkilotining tarqatib yuborilishi, NATOning asosan siyosiy ittifoqqa aylantirilishi. Ko’pgina mahalliy janjallarni siyosiy vositalar yo’li bilan xal qilishga erishildi. Masalan: Markaziy Amerikadagi Nikaragua, Salьvador, Afrikadagi Namibiya, Angola, Janubi-Sharqiy Osiyodagi Kambodja kabi mamlakatlardagi janjallar va kelishmovchiliklar muzokaralar yo’li bilan xal qilindi. Bularning natijasida xalqaro keskinlik kamaya boshladi, dunyo tinchroq va xavfsizroq bo’lib qoldi.Jahondagi keskinlikni kamaytirishda BMTning xizmati juda katta. BMT 1945 yil 24 oktyabrda tashkil topgan bo’lib, qarorgohi Nyu-Yorkda joylashgan. 1993 yilning boshida BMTga 188 mamlakat a’zo bo’lgan bo’lib, shular qatori O’zbekiston Respublikasi ham 1992 yil 3 mart kuni BMTning qonuniy a’zosiga aylandi. Lekin, XX-asrning oxiri XXI-asrning boshlarida NATO ning “SHarqqa” tomon kengayishi, CHexiya va Polshada AQSH tomonidan Raketa xujumidan mudofaa (PRO) tizimining o’rnatilishi jahondagi gegemon davlatlar orasida siyosiy vaziyatni yanada keskinlashishiga olib keldi. Jahon mamlakatlarining davlat tuzumi avvalo idora qilishi, ya’ni boshqarish shakliga bog’liq. Davlatni idora qilishning 2 asosiy shakli mavjud. Bu respublika va monarxiya hamda hamkorlik. Dunyo mamlakatlarining 74%i respublika, 15%i monarxiya, 9%i Britaniya va MDH hamkorligi, 2%i boshqa shakllarda boshqariladi. Boshqarishning respublika shakli ancha keng tarqalgan bo’lib, dunyo mamlakatlarining ¾ qismi (74% i) respublikalardir. Respublika davlatni idora

qilishning shunday bir shaklidan iboratki, bunda qonun chiqaruvchi hokimiyat saylanib qo’yiladigan yuqori organ parlament ixtiyoridadir. Ijro etuvchi organ hukumat ixtiyorida bo’ladi. Masalan: O’zbekistonda Oliy Majlis ikki palatali bo’lib, yuqori palata Senatdan, quyi palata esa Qonunchilik palatasidan iborat. Dunyodagi birinchi respublika davlati – bu Italiyadir. Ozodlikka erishgan mamlakatlarning asosiy ko’pchiligi siyosiy mustaqillikka erishgach, respublika boshqaruv shaklini qabul qilgan. Misr, Habashiston va Eron kabi sobiq monarxiyalar ham respublika deb e’lon qilingan. 2008-yil iyun oyidan Nepal davlati ham Respublika shaklida boshqarilishga o’tdi. Davlatni boshqarishning monarxiya shakli ancha kam tarqalgan. Hozirda jahon mamlakatlari ichida hammasi bo’lib,43 ta monarxiya shaklida yoki Britaniya hamdo’stligi shaklida boshqariluvchi mamlakatlar bor. Monarxiyalarda i mperator, qirol, knyaz, shoh, sulton va boshqalar davlat boshlig’i hisoblanadi. Shunisi ham borki, bunda oliy hokimiyat nasldan-naslga o’tadi. Bunday davlatlar orasida konstitusion monarxiyalar ko’pchilikni tashkil etadi. Konstitusion monarxiyalarda haqiqiy qonun chiqaruvchi hokimiyat-parlament, ijro etuvchi hokimyat esa-hukumat ixtiyoridadir. Monarx esa hokimlik qilsa-da, idora qilmaydi. Bunday mamlakatlarda monarxiya tuzumi o’ziga xos tarixiy, ba’zan ming yillik an’ana sifatida saqlanadi va “toj-taxt”ning bir vaqtlardagi qudratidan darak berib turadi, xolos. Masalan: Buyuk Britaniya dunyodagi eng keksa konstitusion monarxiya davlatidir. Qirol davlat va sud sistemasining boshlig’i, harbiy kuchlar bosh qo’mondoni, ingliz davlat cherkovining dunyoviy boshlig’i, shuningdek Buyuk Britaniya tomonidan boshqariluvchi Hamdo’stlikning ramzi hisoblanadi; bu hamdo’stlikka 50 ga yaqin mamlakat kiradi. Qirol parlament qabul qilgan qonunlarni tasdiqlab imzo qo’yadi. Mutloq monarxiyada, aksincha, monarx hokimiyati deyarli cheklanmagan. Biroq hozirgi zamon jahon siyosiy xaritasida bunday mamlakatlar kam qolgan. Saudiya Arabistoni – mutloq monarxiyadir. Bu erda qirol qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat vazifasini o’taydi. Ayni vaqtda u bosh vazir, bosh

qo’mondon , oliy hakam, shuningdek diniy boshqaruvchi vazifalarni bajaradi. Hukumat asosan qirol sulolasidan tarkib topadi. Masalan: Saudiya Arabistonining 1-qiroli Abdul Aziz ibn Saudning 5000 ga yaqin sulolasi hozirda mamlakatni boshqarmoqda. Yevropadagi monarxiya davlatlari 1.Andorra (knyazlik) 7.Lixtenshteyn (knyazlik) 2.Belgiya (qirollik) 8.Lyuksemburg (gersoglik) 3.Vatikan (papa davlati.) 9.Monako (knyazlik) 4.Buyuk Britaniya (qirollik) 10.Niderlandiya (qirollik) 5.Daniya (qirollik) 11.Norvegiya (qirollik) 6.Ispaniya (qirollik) 12.Shvesiya (qirollik). Osiyodagi monarxiya davlatlari 1.Baxreyn 8.Malayziya 2.Bruney 9. Oman 3.Butan (qirollik) 10. Tailand 4.Iordaniya (qirollik) 11. Yaponiya 5.Kambodja (qirollik) 12. BAA 6.Katar 13. Saudiya Arabistoni 7.Quvayt

Shimoliy Amerikadagi monarxiya davlatlar 1.Antigua va Barbuda 6.Kanada 2.Bagam 7.Sent-Vinsent va Grenada 3.Barbados 8.Sent-Kits va Nevis 4.Beliz 9.Sent-Lyusiya 5.Grenada 10.Yamayka. Afrikadagi monarxiya davlatlar 1.Lesoto (qirollik) 2.Marokko(qirollik) 3.Svazilend (qirollik). Avstraliya va Okeaniyadagi monarxiya davlatlar 1.Avstraliya 5.Salomon orllari 2.Samoa 6.Tonga 3.Yangi Gvineya 7.Tuvalu. 4.Yangi Zelandiya Jami 43 ta monarxiya davlati bor (2008y). Hozirda jahon mamlakatlari federativ (10%) va unitar (90 %) davlatlarga bo’linadi. Jahonning 23 ga yaqin davlati federativ shaklga ega bo’lib, ulardan ayrimlarida (Rossiya, Belьgiya, Hindiston, Nigeriya) federativ tuzilish milliy-etnik tamoil bilan, boshqalari esa GFR, Avstriya, AQSH tarixiy- geografik hususiyatlari bilan bog’liq. Hozirgi vaqtda ko’p mamlakatlarda ma’muriy-xududiy tuzilish masalasi muhim siyosiy muammo bo’lib qolgan. Masalan: Checheniston.

Federativ davlatlar Amerikada Yevropada Osiyoda 1.Kanada 1.Avstriya 1.Myanma 2.AQSH 2.Germaniya 2.Pokiston 3.MQSH(Meksika) 3.Belgiya 3.Hindiston 4.Venesuela 4.Shveysariya konfederasiyasi 4.BAA 5.Kolumbiya 5.Rossiya 5.Malayziya 6.Braziliya 6. Bosniya va Gersogovina (myagkaya federasiya) * 7.Argentina Okeaniya Afrikada 1.Avstraliya Ittifoqi 1.Nigeriya 2.MFSH 2. JAR 3.Komor or-ri Qolgan barcha mamlakatlar unitar davlatlardir. Unitar davlatlarda hududiy tuzilish shakliga ega bo’lib, bu tuzumda mamlakatda yagona qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat mavjud bo’ladi. Masalan: O’zbekiston. Dunyo siyosiy xaritasi quyidagi subregionlarga bo’linadi: 1. Ingliz Amerikasi (Kanada, AQSH). 2. Lotin Amerikasi. 3 . Shimoliy Yevropa (Islandiya, Shvesiya, Norvegiya, Finlyandiya, Daniya). 4. O’rta Yevropa (Irlandiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Benilyuks, Shveysariya, Avstriya, Lixtenshteyn). 5 . Janubiy Yevropa (Ispaniya, Portugaliya, Andorra, Monako, Italiya, San- Marino, Vatikan, Malta, Gresiya).

6. Sharqiy Yevropa (Estoniya, Latviya, Litva, Polsha, Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya, Sobiq Yugoslaviya davlatlari, Albaniya, Moldova, Ukraina, Belorus). 7 . Rossiya Federatsiyasi 8 . MDHning Osiyo davlatlari: Qozog’iston, Turkmaniston, O’zbekiston, Qirg’iziston,Tojikiston, Ozarbayjon, Armaniston, Gruziya. Tarixiy geografik jihatidan: Yaqin Sharq,O’rta Sharq,Uzoq Sharq. 9. Sharqiy Osiyo: Mongoliya, XXR, KXDR, Koreya Respublikasi, Yaponiya 10 . Janubi-Sharqiy Osiyo: Myanma, Tailand, Laos, Vetnam, Kampuchiya, Sharqiy Timor, Bruney, Malayziya, Singapur, Indoneziya, Fillipin. 11. Janubiy Osiyo: Pokiston, Hind iston , Nepal, Butan, Bangladesh , Shri-Lanka, Maldiv 12. Janubi-G’arbiy Osiyo: Turkiya, Kipr, Isroil, Livan, Iardaniya Falastin hududlari, Suriya, Eron, Iroq, Afg’oniston, Savudiya Arabistoni, Quvayt, Bahrayn, Katar, BAA, Ummon, Yamani. Tarixiy geografik jihatidanOsiyo quyidagi qismlarga bo’linadi: Yaqin Sharq,O’rta Sharq, Uzoq Sharq. 13. Afrika 14 Avstraliya 15 Okeaniya (Palau, MFSH, Marshal orollari, Nauru, Kribati, Papua - Yangi Gvineya, Solomon orollari, Tuvalu, Vanuatu, Fiji, Tonga, G’arbiy Samoa, Yangi Zelandiya ) Subregionlarning jahondagi ulushi (foiz hisobida 2006 yil ) № Subregion larning nomi Xududi Aholisi YAIM Eksporti 1 Ingliz Amerikasi 13,1 5,4 27,5 15,2 2 Lotin Amerikasi 15,4 8,5 6,1 4,4 3 S h imoliy Yevropa 0,8 0,4 2,3 4,5 4 O’rta Yevropa 0,9 4,3 21,5 29,3 5 Janubiy Yevropa 0,7 2,0 6,5 7,1 6 S h arqiy Yevropa 1,5 3,5 1,9 2,7 7 Rossiya Federatsiyasi 11,5 2,6 1,2 1,7

8 MDH ning Osiyo davlatlari 2,8 1,2 0,2 0,5 9 S h arqiy Osiyo 7,9 24,7 23,4 19,8 10 Janubi-S h arqiy Osiyo 3,1 8,5 2,2 6,5 11 Janubiy Osiyo 3,0 21,6 1,5 1,1 12 Janubi-G’arbiy Osiyo 4,6 4,6 2,6 3,7 13 Afrika 20,3 12,2 1,7 2,0 14 Avstraliya 5,2 0,3 1,2 1,1 15 Okeaniya 0,9 0,2 0,2 0,4 Jami: 91,7 100 100 100 Dunyoning chuchuk suv resurslari. Dunyo bo’yicha gidrosferaning umumiy hajmi 1,4mlrd km 3 bo’lib, uning 96,5%i dunyo okeaniga, 3,5%i quruqlikdagi suvlarga to’g’ri keladi. SHundan 2,5%ini chuchuk suvlar tashkil etadi. Uning asosiy qismi Antarktida, Arktika,Grenlandiya va tog’ muzliklari shaklida jamlanib qo’yilgan bo’lib, hozircha amalda ulardan to’liq foydalanib bo’lmaydi. Dunyo bo’yicha chuchuk suvning umumiy zapasi 35mln km 3 bo’lib, uning 24 mln km 3 i qoplama va tog’ muzliklariga to’g’ri keladi.98,5%-qoplama, 1,5%-tog’ muzliklari. Muammo shundaki, insoniyatning chuchuk suvga bo’lgan ehtiyojini ta’minlaydigan asosiy manba daryolar suvi bo’lib, ularning yillik suv oqimi 47000 km 3 ga teng.Daryo suvlarining 47,3%i Janubiy Amerikaga, 26,7%i Osiyoga, 12%i Shimoliy Amerikaga, 9,2%i Afrikaga, 3,7%i Evropaga, 1,1%i Avstraliyaga to’g’ri keladi.Bu miqdor unchalik ko’p emas, buning ustiga uning yarmidan foydalanish imkoni bor xolos.Qishloq xo’jaligida ishlatilgan suv, ayniqsa, obikor dehqonchilikda qaytib o’rniga kelmaydi.Bu holat chuchuk suv tanqisligi xavfini vujudga keltiradi. Yer yuzasida chuchuk suv juda notekis taqsimlangan.Ekvatorial mintaqada va mo’’tadil mintaqaning shimoliy qismida chuchuk suv etarli va hatto ortiqcha.Bu joylarda: Kongo,Zair,Gabon (aholi jon boshiga yiliga120ming km 3 ), Kanada (115ming km 3 ), Norvegiya (100 ming km 3 ), Braziliya (48 ming km 3 ), Kolumbiya, Venesuela, Peru, Boliviya, Yangi Zelandiya (125 ming km 3 ), Rossiya (28 ming km 3 ) kabi davlatlar joylashgan.

Chuchuk suv bilan ta’minlanganlik darajasi o’rtacha bo’lgan mamlakatlarda aholi jon boshiga yiliga 5-25 ming km 3 suv to’g’ri keladi.Bunday holatga AQSH, Meksika, Argentina, Mozambik, Mavritaniya, Eron, Myanma, Shvesiya kabi davlatlar kiradi. Quruqlikning 1/3qismini tashkil etgan qurg’oqchil mintaqalarda suv tanqisligi juda keskin seziladi.Bu erlarda chuchuk suvga eng kambag’al mamlakatlar joylashgan.Ularda kishi boshiga 5000 km 3 dan ham kam suv to’g’ri keladi, ularda qishloq xo’jaligida faqat sun’iy sug’oribgina dehqonchilik qilinadi.Bunday mamlakatlarga: G’arbiy yarim shardan birorta mamlakat kirmaydi, Jazoir, Liviya, Misr, Sudan, Efiopiya, Chad, Arabiston yarim oroli mamlakatlari, O’rta Osiyo respublikalari (Qirg’iziston va Tojikistondan tashqari), Yaqin Sharq, Kichik Osiyo, Afg’oniston, Pokiston kiradi. Chuchuk suv bilan ta’minlanganlik darajasida suvning miqdorigina emas, uning sifati ham hisobga olinadi.Dunyo aholisining1/3qismi, ya’ni asosan rivojlanayotgan mamlakatlarning aholisi sifatsiz suvdan foydalanadi.Shuning uchun ularda turli kasalliklar ko’p tarqalgan va o’lim ko’p uchraydi. Insoniyatning suv muammosini echishning bir necha yo’llari mavjud.Bu yo’llardan asosiysi ishlab chiqarish jarayonlarining suvga bo’lgan talabini kamaytirish va suv isrofgarligini kamaytirishdir.Shuningdek daryolar oqimini tartibga solish uchun suv omborlarini qurish.Jahonda hammasi bo’lib umumiy suv hajmi 6,5ming km 3 bo’lgan 40000dan ortiq suv omborlari buyod etilgan.Bulardagi suv bir vaqtning o’zida er yuzidagi barcha daryolar suvidan 3,5marta ko’p.Bu suv omborlarining umumiy maydoni 400000km 2 bo’lib, Azov dengizidan 10barobar katta.Eng katta suv omborlar: Bratsk, Buxtarma, Tuyamo’yin, Nosir. Jahondagi eng yirik ya’ni suv hajmi 100 mlrd m 3 dan ortiq bo’lgan suv omborlari: 1. Bratsk (169 mlrd m 3 Rossiya Angara daryosi) 2. Nosir yoki Asuan (Misr. Nil daryosi ) 3. Viktoriya (Uganda) 4. Kariba (Zambiya, Zimbabve. Zambezi daryosi) 5. Volta (Gana. Volta daryosi)

6. Guri (Venesuela. Orinoko daryosi). AQSH, Meksika, Kanada, Avstraliya, Misr, Xitoy, Hindiston va MDHga kirgan mamlakatlarda suvni hududlarda qayta taqsimlash ishlari amalga oshirilgan va loyihalashtirilyapti.Fors ko’rfazi, O’rta dengiz bo’yi, Karib dengizi orollarida, AQSHning janubida, Yaponiyada, Turkmanistonda dengiz suvini chuchitish amalga oshirilmoqda.Dunyo bo’yicha Quvaytda suv eng ko’p chuchitilgan.Chuchuk suv jahon bozorida sotilyapti.Masalan: Niderlandiya chuchuk suvni Norvegiyadan, Saudiya Arabistoni Fillipindan, Gongkong Xitoydan, Singapur Malayziyadan keltiradi.Grenlandiya va Antarktidadan Evropaga, Amazonkadan Afrikaga, Janubi-g’arbiy Osiyoga esa aysberglarni keltirish loyihalari bor. Ma’lumki, daryolar suvidan elektr energiyasi olishda ham foydalaniladi.Jahonda foydalanishi mumkin bo’lgan gidroenergiya zahirasini 10trln kVt.soat deb olsak, shuni teng yarmi 6ta mamlakatga to’g’ri keladi.Ular: Xitoy, Rossiya, AQSH, Zair, Kanada, Braziliya. Hozirda jahon gidroenergiya zapasining faqat 17%idangina foydalanilmoqda.MDHda esa 23%idan foydalanilmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y. 2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa” 3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola” 4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press” 5. “Atlas mira” Stran ы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g. 6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O’z dav nashr. 1963. 7. Arab mamlakatlari. Spr. O’zb. T. 1965. 8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y. 9. “Geografiya: stran ы i narod ы ” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g. 10. Internet ma’lumotlari “Osnovn ы ye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I - II 11. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O’zbekiston. 1990 y. 82 ta avtor. 12. www.ziyonet.uz

Похожие

Iqtisodiy va sotsial geografiyaning hozirgi zamon mazmuni

Hozirgi zamon tabiiy geografiyasida qo`llanilayotgan tadqiqot usullari

O`zbekistonda hozirgi zamon toponimika va geografik atamashunoslik

Arab mamlakatlarining umumiy ta’rifi

Aholining shahar bilan qishloq o`rtasida taqsimlanishi. Hozirgi zamon urbanizatsiya jarayoni