Ingliz tili davlat tili hisoblangan mamlakatlar. Avstraliya - География - Рефераты

Ingliz tili davlat tili hisoblangan mamlakatlar. Avstraliya

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

Ingliz tili davlat tili hisoblangan mamlakatlar. Avstraliya Reja: 1. Siyosiy va iqtisodiy geografk o `rni. 2. Davlat tuzimi va siyosiy partiyalari. 3. Foydali qazilmalari. 4. Avstraliya aholisi tarkibi va tabiiy ko `payishi. 5. Avstraliya sanoati tarmoqlari, qishloq xo `jaligi va transporti. 6. Avstraliyaning tashqi iqtisodiy aloqalari.

Rasmiy nomi – Avstraliya Ittifoqi Poytaxti – Kanberra shahri. Maydoni – 7.682.300 (7.692ming) km.kv Aholisi – 24.5 mln kishi (2017) Davlat tili – ingliz Davlat tuzimi – parlamentar konstitutsion monarxiya. 1901-yil 1-yanvaridan Dominion davlat hisoblanadi. Mus-taqillik kuni –1931-yil 11-sentyabr (1986-yil 3- mart). Shiori : Olg `a, go`zal Avstraliya! Davlat dini – xristian dini va unda quyidagi anglikan-lar (26%), katoliklar (26%), protestlar (20%), pravoslavlar (4%) va boshqa din vakillari yashaydi. Pul birligi – Avstraliya dollari. Tayanch iboralar : Aborigen, metis, ko `n-poyabzal, “janu biy” “shipstenis”, port-hedlent, Tasmaniya. 1. Siyosiy va iqtisodiy geografk o `rni. Avstraliya so `zi “janubiy” ma’nosini bildiradi. Haqi- qatan ham, u janubiy yarim sharda joylashgan. Eng kichik materik. Maydonining kattaligiga ko`ra u dunyoda 6-o`rinda turadi (7,7 mln km 2 ). Avstraliya maydoni shimoldan ja- nubga 3200 km, g`arbdan sharqqa 4100 km ga cho`zilgan. Iqtisodiy geografk o`rnida uning AQSH, Yaponiya, xorijiy Yevropa davlatlaridan uzoqda joylashganligi noqulayroq. Masalan:AQSH dan 11-15 ming km uzoqda joylashgan. Le-kin hozirgi zamonaviy dengiz va havo transporti bu to`siqqa barham bermoqda. 2. Davlat tizimi va siyosiy partiyalari. Avstraliya – Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo`stlik tarkibiga kiruvchi federal davlat. Avstraliyaning amaldagi konstitutsiyasi 1901-yilda qabul qilingan. Davlat tuzilishi shakli jihatidan – federatsiya. Davlat boshlig`i – Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), general-gubernator uning vakili Avstraliya va Yangi Zelandiyadagi fora va faunalar yer yuzasining boshqa joylarida uchramaydi.Avstraliya bir vaqtning o `zida orol, qit’a mamlakat va hududi bo`yicha eng kichik qit’a. Avstraliya janubda joylashgan Tasmani-ya oroliga ega materik.

Avstrailiya Tasmaniya dengizi orqali Yangi Zelandiya bilan ajralib turadi. Hind okeani uni g`arbiy va janubiy tomonidan o`rab turadi. Shimol-da Indoneziya va Yangi Gvineya Papuani Timor va Ara-fur dengizi ajratib turadi.Shimolda karpenratiya qo`ltig`i bor. Katta Barer rif materikning shimoli sharqida 1600 mil uzoqlikda joylashgan. Avstraliya va Yangi Zelandiyan- ing janubida Antarktida joylashgan. Avstraliya yassi u qa- dar baland bo`lmagan tog` tizmalari va quruq mamlakat. Yangi Zelandiya baland tog` tizmalaridan iborat va yog`in ko `p yog`adi. Avstraliya iqlimiy jihatidan subekvatorial, tropik va subtropik mintaqalarda joylashgan. Iqlimi quruq tropik, sharqiy sohillari esa nam tropik. Asosiy daryosi: Murrey (Darling bilan). Foydali qazilmalarga boy. Asosan temir rudasi, mis, titan, nikel, uran, boksit, oltin, olmos, ko `mir kabilar. Masalan: temir rudasi, litiy, boksit, nikel qa- zib olishda dunyoda 1-o`rinda; marganets qazib olishda 2-o`rinda; qalay 7- o`rin; rux qazib olishda 3-o`rinda; mis qazib olishda 6-o`rinda; Ko`mir qazib olishda 4-o`rinda. Tug `ilish koeffsienti 13 ‰ , o`lim 7 ‰ . 15 yoshgacha bo`lganlar jami aholining 19% ini, 64 yoshdan o`tganlar 15 % ini tashkil etadi. O`rtacha umr erkakalarda 80, ayol-larda 85 yosh. 1 ayolga 1,8 bola to`g`ri keladi. YaMD 45970 dollar (2017-y). Avstraliyani 1606-yil golland sayyohi V.Yanszon kashf etgan. Yevropaliklar XVIIIasr oxiridan (1788-yil Sidney- ga) ko `chib kela boshlagan. Aholisining 77 % ini Buyuk Britaniyadan ko`chib kelganlarning avlodlari, qolgani-ni Yevropaning boshqa xalqlari, metislar va aborigenlar (50 000 kishi) (250 ming kishi aborigen va metislar) tash kil etadi. Aholisining tabiiy ko`payishi past. Aholisining hozirgacha migratsiya (yiliga 100-150 ming) katta ta’sir etmoqda. Aholisining o`rtacha zichligi 3 kishi bo`lib, u juda notekis joylashgan. Masalan: Avstraliya maydoni-ning 65 % ida mamlakat aholisining 1 % i, mamlakatning janubi-sharqini egallagan 10% maydonida 91 % aholi ya- shaydi. Eyr ko `li atrofda doimiy aholi umuman yo`q, lekin janubi-sharqiy sohillarida 1 km 2 joyga 250 tagacha odam to`g`ri keladi. Urbanizatsiya darajasi materiklar bo`yicha eng yuqori, ya’ni 90% tashkil etadi. Millioner shaharlari 5 ta: Sidney,

Melbrun, Brisben, Pert, Adelida. Avstraliyaning 64 % aholisi mana shu 5 ta millioner shaharda to`plangan. Avstraliya hududidan Buyuk Britaniya dastlab surgun qilinganlar uchun joy sifatida foydalangan. XIX asrning 50-60 yillarida oltin konlarini ochilishi avstraliyaga aho-lini kelishini kuchaytirdi. 1901-yil Avstraliyadagi mus-tamlakalar birlashtirilib Avstraliya Ittifoqini tashkil etdi. 1931-yildan boshlab Avstraliya mustaqillik statusini oldi. Avstraliya ittifoqi – federativ davlat bo`lib, hozirda u 6 ta shtat va 2 ta hududdan tashkil topgan. Buyuk Britaniya Hamdo`stligi tarkibiga kiradi. Asosiy siyosiy partiyalari: 1. Avstraliya liberolistik partiyasi (1891-yil). 2. Avstraliya milliy-agrar partiyasi (1916-yil). 3. Avstraliya sotsialistik partiyasi (1972-yil tashkil topgan). Avstraliyani jahonda tutgan o `rni: maydonining 5,2 % i ni, aholisining 0,3 % ini, YaM ni 1,2 % ini, eksport mah-sulotlarining 1,1 % ini o `z ichiga oladi. Yengil sanoatining ip-gazlama, jun-gazlama va ko `n-poyabzal tarmoqlari rivojlangan. Eng yirik to`qimachilik korxonalari Sidney, Adelida, Melburn, Pert shaharlarida joylashgan. Neftni qayta ishlash va baliq konserva sanoati dengiz bo`yidagi port shaharlarda rivojlangan. Eng yirik sanoat markazlari: Sidney va Melburn; yiriklari: Brisben, Adelida, Pert, Kanberra, Nyukasl. 3. Foydali qazilmalari. Avstraliya geologik tuzilishi- ning o `ziga xos xususiyatlari mineral xom ashyo resurslar- iga boy va xilma-xil bo`lishiga olib kelgan. Avstraliya xil- ma-xil foydali qazilmalariga boy. Ulardan toshko`mir, neft, tabiiy gaz, temir rudasi, mis, nikel, uran rudalari, boksitlar, oltin, olmos konlari shular jumlasidandir. Tosh-ko`mir kon- lari materikning janubiy va janubi-sharqiy qismlarida (ol- mos qazib olishda dunyoda 1-o`rinda turadi), neft va tabiiy gaz konlari mamlakatning sharqiy hududlarida va g`arbida okean shelfda mavjud. Temir rudasining yirik konlari mamlakat g`arbida (Tom-Prays, Maunt, Maunt-Ueylbek hududida, temir rudasi qazib olishda dunyoda 3-o`rinda, yiliga 110 mln t.), oltin konlari janubi-g`arbida (Kambalda, Leonora), nikel ruda konlari shimoli-sharqiy

(Grinveyl) va janubi-g `arbiy qismlarida, alyuminiy (boksit) ruda konlari (dunyodagi eng yirik kon Keyp-York yarim orolida topil- gan), uran rudalari konlari (Nabarlek) shimolda, olmos konlari (olmos qazib olishda 1-o`rinda turadi va u Uinton va boshqa hududlarda) mamlakatning sharqiyva janubiy hududlarida joylashgan, shular qatorida boskit, rux, mis, qo`rg`oshin kabi yer osti boyliklari mavjud. Avstraliyada mahalliy xomashyolarga asoslangan ho-latda tog `-kon sanoati, metallurgiya mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoatlari yaxshi rivojlangan. Avstraliyada AESlar yo`q. Asosan IES lar qisman GES lardan yiliga 200 mlrd kVt/ s elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Mamlakatda yiliga 30 mln t. dan ortiq neft qazib oli-nadi. Lekin u ehtiyojni qondirmagani uchun OPEK davlat-laridan neft sotib olinadi. 63 mlrd m 3 dan ortiq tabiiy gaz qazib olinadi va uni Yaponiyaga eksport qiladi. Yiliga 493 mln t. ko `mir qazib oladi (Nyukasl, Yangi J.Uels)va or-tiqchasini asosan Yaponiya va Xorijiy Yevropaga eksport qiladi. Mamlakatda 2017-yili 5.3 mln t. po`lat quyilgan. 162 ming donadan ortiq yengil avtomashinalar ishlab chiqarilgan. 4. Avstraliya aholisi tarkibi va tabiiy ko `payishi. Avstraliya aholisi deyarli bir millatli bo `lib, uning 77 % ini Buyuk Britaniya va Irlandiyaning immigrantlar- anglo avstraliyaliklar tashkil qiladi. Mahalliy aholi- aborogen va metislar juda ozchilikni tashkil qiladi (1,5 % atrofda). Avstraliyaning uzoqligi, kam o`rganilganligi dastlab yev-ropaliklar tomonidan davlat jinoyatchiliklari surgun qila-digan joy sifatida foydalanilgan bo`lsa, XIX asrning ik-kinchi yarmidan boshlab oltin topilishi va go`sht-sut, jun chorvachiligining rivojlanishi bilan Buyuk Britaniyadan ommaviy immigratsiya mamlakatga aylandi va tezlikda aholi sur’ati 20 % ga qadar o`sishini ta’minladi. Aholisi ning tabiiy ko `payishi ancha past. Aholisining hozirgacha migratsiya darajasi (yiliga 100-150 ming) katta ta’sir et-moqda. Aholisining o`rtacha zichligi 1 kv.km. ga 3 ki-shi bo`lib, u juda notekis joylashgan. Masalan: Avstraliya maydoning 65 % ida mamlakat aholisining 1%i, mam-lakatning janubi-sharqini egallagan 10 % maydonida 91 % aholi yashaydi. Eyr ko`li atrofda doimiy yashavchi aholi umuman

yo`q, lekin janubi-sharqiy sohillarida 1 kv.km. joyga 250 tagacha aholi to`g`ri keladi. Avstraliyaga 1606 yil portugaliyaliklar kirib kelgan. 1700 yil Avstraliyaning shimoliy va g `arbiy qirg`oqlari «New Holland» deb nomlangan. Demografk ko `rsatkichlari: Tug`ilish koefftsien-ti – 14‰, o`lim koefftsienti – 6 ‰, o`rtacha umr ko`rish darajasi – 80 yosh (ayollarda 82 yosh, erkaklar-da 78 yosh), ishsizlik darajasi – 4,3%, aholi jon boshi-ga YaMM – 40680 AQSH $, aholi zichligi – 1 kv.km. ga 3 kishi, 15 yoshgacha bo`lganlar jami aholining 20%ini, kattalar 66%ini,64 yoshdan o`tganlar14%ni tashkil etadi. Bir ayolga 1,7 bola to`g`ri keladi. Davlat dini – xristian dini va unda qo`yidagi angli-kanlar (%), katoliklar (25,8%), protestantlar (20%), pravo-slavlar (4%) va boshqa din vakillari yashaydi. Yevropalik-lar 92%, osiyoliklar 7%, tub aholi 1% atrofdadir. Urbanizatsiya darajasi materiklar bo `yicha eng yuqori, ya’ni 82 % ni tashkil qiladi. Sidney (3,7mil.), Melburn, Brisben, Pert, Adelaida –millioner shaharlar hisoblanadi. 5. Avstraliya sanoati tarmoqlari, qishloq xo `jaligi va transporti. 1901-yil Avstraliyaning turli hududlari va shtatlari Avs- traliya hamdo `stligi nomi bilan ataladigan bitta federatsi-yaga aylantirilgan. 1927-yil federatsiyaning poytaxti qilib Konberra shahri tayinlangan. Britaniya monarxi davlat boshlig `i hisoblanadi. Avstraliya oxirgi yillarda Britani- yadan ajralib chiqish uchun harakat qilmoqda. Tarixdan ko `rinib turibdiki, Avstraliya sanoati rivojla- nishida Yevropaliklarning ta’siri katta. Avstraliya iqtisodiy- otida sanoat ishlab chiqarish, ya’ni tog`-kon sanoati, me-tallurgiya, to`qimachilik va oziq-ovqat sanoati yetarlichi o`rin tutadi. Iqtisodiy faol aholining 35 % i sanoat, 7 % i qishloq xo`jaligi, 7 % i transport tarmoqlarida va 50 % i noishlab chiqarish sohalarida (savdo, moliya-bank, xizmat ko`rsatish) band. Avstraliya xo `jaligida an’anaviy qo`ychilik iqtisodi-yotning milliy tarmog`idir. Ayni vaqtda chorvachilik tar-moqlari negizida eksport yo`nalishidagi

yirik va xilma-xil oziq-ovqat sanoati (go`sht va sut mahsulotlari, bug`doy va shakar ishlab chiqarish) rivojlangan bo`lsa, ikkinchi eksport yo`nalishi temir rudasi qazib chiqarish, boksit, qo`rg`oshin, uran, toshko`mir, rangli va kamyob rudalar, tayyor alyuminiy, turli qotishmalar, mis, qalay, qorg`oshin va rux eritmalarini o`z tarkibiga oladi. Iqtisodiyotdagi o `zak tarmoq – oziq-ovqat sanoati ma-halliy xom ashyo asosida go`sht-sut, un-yorma, qand-sha-kar, meva-sabzavot konservalari ishlab chiqariladi. Oziq- ovqat sanoati korxonalari mamlakatning janubi-sharqidagi port shaharlarda (Melbrun, Sidney, Nyukasl, Adelaida va boshqalar.) joylashgan. Mashinasozlik (yengil va yuk avtomobillar, qishloq xo `jaligi texnikasi va jihozlari), elektrojihozlar, xilma-xil priborlar va boshqa mahsulotlar, neftni qayta ishlash, kimyo sanoati (azotli va fosforli o`g`itlar, plastmassa, kimyoviy tolalar va boshqalar), yengil sanoat (poyabzal, gazlama va trikotaj) rivojlangan. Eng katta temir rudasi – G`arbiy Avstraliyadagi Pil- bara koni, rangli metal rudalari, asosan Broken-Xill (Yangi Janubiy Uels) va Maunt-Ayza, boksitlari Ueypa (Kvin-slend) va Gov (SHimoliy hudud) dan qazib olinadi. Yili-ga o`rtacha 420 mln tonna temir rudasi, 353 mln. tonna toshko`mir, 40 mln. tonna neft, 30 mlrd.m 3 tabiiy gaz qa-zib olinadi. (10-jadval) Sanoatida mashinasozlik, metallur- giya, kimyo, neft kimyosi (oltingugurt kislotasi, mineral o`g`itlar) va neftni qayta ishlash tarmoqlari ustunlik qiladi. Yiliga 9,5 mln. tonna po`lat, 900 ming tonna mis, 211 ming tonna qalay, 2 mln. tonna alyuminiy va 360 ming donaga yaqin avtomobil ishlab chiqarilgan. Oziq-ovqat sanoati ko`proq eksportga (go`sht, un, qand-shakar, sari- yog`-pishloq, pivo, vino) moslangan. To`qimachilik, tikuv-chilik, poyabzal korxonalari bor. Asosiy sanoat markazlari: Sidney, Melbrun, Brisben, Adelaida, Pert. Vullogong-Port-Kembla, Nyukasl, Jilong, Kuinana port-sanoat majmualari shakllangan. Mamlakatning issiqlik va gidroelektr stantsi-yalariga ega. Avstraliyada AES lar yo`q. Asosan, IES lar, qisman GES lardan yiliga 200 mlrd kvt/s elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Avstraliyada hozirgi vaqtda 40 mln.t neft, lekin u ehtiyojni qondirmagani uchun qo`shimcha OPEK davlatlaridan sotib olinadi. 30 mlrd. kub metr tabiiy gaz qazib olinadi va uni Yaponiyaga eksport

qiladi, 353 mln. tonna toshko`mir qazib oladi (Nyukasl, Yangi Janu- biy Uels) va ortiqchasini asosan Yaponiya va xorijiy Yev- ropaga eksport qiladi. 9-10 mln. tonna po`lat eritilmoqda, 360 ming donadan ko`p yengil avtomobillar ishlab chiqa- rilmoqda. Avstraliya yengil sanoat, ayniqsa, uning to `qimachilik, teri-poyabzal tarmoqlari yaxshi rivojlangan. To`qimachilik korxonalari Sidney, Melbrun, Adelaida, Pert shaharlarida joylashgan. Qishloq xo `jaligi. Avstraliya yirik yer egaligi mamal akati. Foydalaniladigan yerlarning 80 % dan ortig `i yirik yer egalari qo`lida. Fermalar sertovarligi, mexanizatsi-yalashuvi va ixtisoslashuvi bilan ajralib turadi. Qishloq xo`jaligi mahsuloti qiymatining 60 % idan ko`prog`ini chorvachilik beradi. Qo`ylar 17,4 mln. boshga ega xo`jaliklar (skvatter – yirik chorvador) mavjud, qoramol – 780 ming boshni, chuchqa 5,4 mil. boshni, paranda 416 mil. boshni tashkil etadi. Qo`ychilikning asosiy rayonlari janubi-sharqiy va janubi-g`arbiy sohil sut yetishtiruvchi rayon janubi-sharqiy sohil, go`sht yetishtiruvchi rayon mamlakat sharqi va shimoli. Salkam 15 mln. gektarga ekin ekiladi, shundan 1,5 mln. gektari sug`oriladi. Asosiy ekinlar bug`doy (hosili yiliga o`rtacha 14,3 mln. tonna) va shakarqamish, shuningdek, arpa, suli, supurgi, jo`xori, sholi, makkajo`xori, kartoshka, paxta, tamaki, uzum, me-vali daraxtlar. Bir yilda o`rtacha 3,7 mln. tonna shakar xom ashyosi, 3,7 mln. tonna go`sht, 720 ming tonna jun yetishtiriladi. Transporti. Avtomobil yo `llari 913 ming km, jum-ladan, qattiq qoplamali yo`llar – 420 ming km, temir yo`l – 33819 km. tashkil qiladi. Asosiy dengiz portlari- Sidney, Melbrun, ixtisoslashtirilgan portlar – Port-Xedlend, Dam- pir (temir ruda jo`natish), Nyukasl, Port-Kembla, Gladtson va Frimantal yirik port shaharlaridir. Ichki aloqalarda avtomobil transportining roli katta (yo `lovchilar tashishning 90 % i to`g`ri keladi), 1 mln. km da ortiq shosse yo`llariga ega. Temir yo`l transpor-tiga yuk aylanmasining 1/3 qismi to`g`ri keladi. Ichki suv transporti umuman yo`q. Dengiz transportining yuk aylan-masidagi hissasi (50 % dan ortiq)

juda yuqori. Havo trans-porti (yo`lovchi tashishda) katta o`rin tutmoqda. Xalqaro aeroportlari Sidney, Melbrun, Pert, Darvin. 6. Avstraliyaning tashqi iqtisodiy aloqalari. Av s -traliyaning asosiy savdo sheriklari: Yevropo Ittifoqi mamlakatlari (2/3 qism tashqi savdo aylanmasi) va AQSH, Yaponiya, Yangi Zelandiya va boshqa mamlakat- lardir. Eksportda mineral xom ashyo (40 % eksport qiy-mati) va qishloq xo `jaligi mahsulotlari (40 % eksport qiymati, bug`doy, shakarqamish, paxta, go`sht, jun va boshqalar), ishlov beruvchi sanoat va itse’mol tovarlari yetakchi o`rin tutadi.

Adabiyotlar: 1. Abirqulov Q. Iqtisodiy geografiya. – T ., « O ‟ zbekiston » 2004. 2. География, политика и култура (современ. проблемы географии). Л .,1990. 3. Jahon mamlakatlari iqtisodiy-ijtimoiy geografiyasi Elektron ta`lim resurslari www.arxiv.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Ingliz tili davlat tili hisoblangan mamlakatlar. Kanada

Ingliz tili davlat tili hisoblangan mamlakatlar. Yangi Zelandiya

Avstraliya ittifoqi

Avstraliya va Okeaniya

Mamlakatshunoslik faniga kirish