География дарсларида шеьрлар ва топшириклардан фойдаланиш кушимча адабиётдан фойдаланиш - География - Рефераты

География дарсларида шеьрлар ва топшириклардан фойдаланиш кушимча адабиётдан фойдаланиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

www.arxiv.uz География дарсларида шеърлар ва топшириқлардан фойдаланиш қўшимча адабиё т дан фойдаланиш Режа : 1. Фанлараро ўзаро алоқадорлик 2. Дарсда шеърлардан фойдаланиш. 3. Дарсда топишмоқлардан фойдаланиш.

www.arxiv.uz География инсониятнинг бешиги хисобланиш ер сайёраси ва унинг тасвирини ўрганувчи энг қадимий фандир, мурғак қалбларни ўзи яшаб турган замин ҳамда унинг ажойиб ва ғаройиб табиат сирларидан огоҳ этгани боис уни севиб ўқимайдиган ўқувчи бўлмаса керак. Кишилк жамияти вужудга келибдики, география фани мавжуддир. чунки қадимги сайёраларнинг ўзига қитъаларга қизиқиб йўл олишлари, ундан ҳам илгариёқ йўлларини аниқлаб олиш учун тош ва ёғочларга шартли курсаткич белгиларини ишлата олишга харакат қилишлари, ернинг шакли ва катталиги ҳақидаги гипотезалар фикримиз исботидир. Демак, география фани аввало эхтиёж туфайли юзага келади. У вужудга келган кундан бугунги юксак техникалашган давр тубдан фарқ қилади. Башариатнинг кухна тарихга назар ташласак. География фани инсониятга нима берди? география фани ва унинг жасур жонкуяр сайёхлар бўлмаганида балки Америка, Африка, Австралия катъалари тоғларнинг баландлиги, чўққилари океан ости чекмалар, ноёб ер ости ва устки бойликлари, ўзга қиъта жонзотлари, табиат мужизаларини ва бир қанча ноёб дурдоналар номаълумлигича қолган бўларди. Шунингдек,бутун сайера ахолиси, унинг ишлаб чикариш жараенлари, ижтимоий иктисодий ахволи хамда ер шариннг экологик вазиятларини урганиб булмасди.Бугунги кун географияси хам ушбу масалаларга асосланиб, равнак топмокда.Сайеранинг барча хукуклари урганилмокда. Шу боис география фани урганилишига урта ва олий мактаб дастурларида алохида эътибор каратиб келинмокда. Ушбу фанни укувчиларга ургатиш давомида албатта бошка фан асосларига ҳам таянишга тугри келади. Бу эса унинг мукаммаллигини таъминлайди ва фан обрусини оширади.Масалан, жойларнинг узоклиги кенглиги, баландлик ва чукурликларини улчашда айникса масштаббилан иш олиб боришда математика, ер сайерасининг узга сайералар билан таккослашда астраномия фанига богланиш ,жисмларни физикавий ва кимевий хоссаларини аниклашда ушбу табиий фанларга ер шари усимлик ва хайвонларни чукуррок тахлил этишга каратилган масалаларда биологик ва географик лугат ва

www.arxiv.uz атамалар билан ишлаш жараенида, хорижий тиллар хамда фикрлари жозибали ва охангдор ифода этиш борасида она тили ва адабиети асосларига богланиш дарс савиясини оширади. Сизга хавола этилаётган ушбу услублар қулланмани яратишда юқорида келтирилган фанлараро алоқадорликдан бирини, аниқроғигеография дарсларида ўзбек адабиёти фани билан боғланиши асос қилиб олдик. Табиий географиянинг умумий масалаларига бағишланган бошланғич қисми ўқувчиларнинг ёшига нисбатан бироз мураккаброқ тузилган бўлиб, унда географиянинг бошқа дарсликдаги каби ўқувчилар билан ҳаёлан саёхат қилиш имкониятлари йўқ. Ўрта умумий таълим мактабларининг 6- синфларига мулжаланган ушбу дарсликнинг умумий географик масалаларга таянган қисмини ўқувчиларга етказишда, ўқувчи жуда кўплаб услублар ва усуллардан техника воситалар, расм диограмма ва жаридалар ҳамда турли географик ўйинлардан фойдаланишга тўғри келади. Ушбу қулланмалар билан бирга таълимда бадиий адабиётга таяниб хикоя, шеър ва эртак ва асарларнинг мавзуига мос қисимларидан парчалар ўқиб бериш мақсадга муврфиқ. Ўқитувчи ушбу қулланмаларни ҳар бир дарси учун ажратиб олиб дарсдаги мавзулар бўйича туплам холига келтириб олса, бу унинг энг катта ютуғи бўлади. Бу манбаа ўқитувчига дарсни услубий жихатдан мукаммал, серкирра энг асосий замонавий ташкил этишда таянч вазифасини бажаради. Шунингдек географик уўинлар, тестлар билан бирга топишмоқлар топишмоқлар ва шеърларни география ўқитувчиси, ўз тушинчаси асосида содда ва тушинарли қилиб яратиб олса, кўзланган қилиб яратиб олса, кўзланган мақсад янада самаралироқбўлади. Шундавй хилдаги услубни шеърий мислолларни сизга тақдим этаман. Ушбу хукмингизга хавола этилаётган «география дарсларининг назмий усулда ташкил этиш»ги асосланган мавзуни «георафия мадхи» билан бошлаймиз. Ушбу шеър ўқувчиларга география фанини ва унинг афзаликлари бебахо хислатлари ҳақидаги гап очиб, уни асосий ўрганиш объекти хисобланмиш табиат ва унинг ажиб сирлари-ю тенги йўқ ижоди

www.arxiv.uz хиқида тушинча беради фани ва она табиат тимсоли яратиш ҳамда унга мехр ўйғота олишдан иборатдир. География мадхи. Буюк сайёх олимларнинг кашфиёти – бу, Ер қиррасин этувчи қуй-баёти – бу, Заминдаги мавждудотлар хур-хаёти – бу, Сайёрамиз сайрати-гаография – бу. Бу демакки, жасоратлар мажмуасидир, Сайёхларнинг тасаввури, тасвири шудир, қалбинга берувчи олам-олам зиё нур, Табиатни ўргатувчи география – бу. Барча олам сирлари жам бўлган бунда, Шоир қалбин забт этувчи илҳом ҳам шунда, Ҳаёлларни тилсимлаган сехрлар шунда, Менинг эзгу кўнгил торим география – бу. Куррамизми об-хавоси саховатидан, Ер юзининг гўзал, нодир тароватидан, Турли туман жонзотлари наботатидан, Хикоялар сўзлагувчи геграфия – бу. Ал-Беруний, Бобур Мирзо, Доно Улуғбек, Магеллан, Колумб ҳамда франсис дрейк Философия яратган эмишлар буюк, Табий фанлар султони география – бу. География дарсларнинг назарий асоси ўқувчиларга ер шари табиати ва ахолисининг хужалик фаолияти ҳақидаги тасвир яратиб беришга қаратилган бўлса, унинг иккинчи яна бир курраси ўқувчиларга сехрга тула сахий, мўъжизакор ҳамда мафтункор она заминимиз табиати ижодидан шодланиб, рухланиш илхом олиш завқларни туйишга ундовчи экологик-эстетик тарбия бериш низомларига асосланади. Биз бу тарбияни ўқувчиларни мурғак, пок борлиққа шайдо қалбларига география дарсларига илк бор кириб келган

www.arxiv.uz кунимизданоқ сингдириб олишни мақсад қилиб олсак ўз вазифамизни аъло даражада уддалай олган бўламиз. қўйидаги «табиатдан яралгансан» деб аталувчи шоир уғитлари билан суғорилган сатрлар бизга юқоридаги эзгу истакларни руёбга чиқаришга ёрдам беради. ТАБИАТДАН ЯРАЛГАНСАН. Гўзал диёр, мовий осмон, Сув хуп зилол, танга дармон, Десалар хеч қош чимирма, Табиатдан яралгансан. Сочингни шамол ўйнаса, Хазон каби ундан қочма, Бошинг силаб ёмғир ёғса, Лабинг буриб пана топма. Офтоб утиб қиздирса бош, Юз угирма айла бардош, қалбингдаги қора оташ, табиатдан яралгансан. Табиатнинг ажиб сири, Мана шундай тузилгандир, Товус каби гўзаллигинг, Табиатдан яралгандир. Табиий география дарслари «география нимани ўрганади» деган мавзу билан бошланади. Бу мавзуни ўқитишда география фани тарихига назар ташлаш ва уни ўрганиш тадқиқ этиш, хужаликда фойдаланиш борасида катта ахамиятли эканлигини батафсил тушинтирилади. Мавзу мавзуни чуқур англаш учун кўплаб атамалар билан ишларга тури келади. Мавзу ўқитувчи томонидан баён қилиб берилган, қуйидаги шеърни ижро этиб бериш учун тайёрлаб қуйилган ўқувчига навбат берилади. Шеър ижро этилаётган пайтда

www.arxiv.uz ўқувчи олдида география китобининг география китобининг катталаштирилган нусхаси туради. ГЕОГРАФИЯ СЎЗИ. қадимда эротосфен, Атаган фан уша мен, Юнонча сўз гео-ер, Графо-чи ёзаман дер. Ўзбекча угирсак, Ернинг тасвири демак, Буни барча ўқувчи, Албат билмоғи керак. Икки жоним бор менинг, Ер шари шоним менинг, Табиатдир вужудим, Сизлар менинг бор будим. Бир тармоғим табиат, Шайдоси бўлса агар. Иккинчи билим, қоида, Жам хужалик фаолият. Бу шеър ўқувчиларга эшиттирилиб бўлингач улардан шеърни тахлил қилиб бериш сўралади ва дарс мустахкамланади. Шеърни мазмунини намуна сифатида ёритиб берилади. Бу шеър ўқувчиларга эштирилиб бўлингач улардан шеърни тахлил қилиб бериш сўралади, ва дарс мустахкамланади. Шеърни мазмунини намуна сифатида ёритиб берилади. Юқоридаги шеър орқали ўқувчи аввало география фанига ва атамасига ким асос солганини география сўзини луғавий маъноси қандай эканлигини унинг икки қисмдан иборатлиги ва бу қисмлар ўз урганиш объектига эга эканлиги билан чуқур танишиб олади. Ўз ўрнида эротосфен ҳақида гап борилаётганда уни нафақат фанни биринчи

www.arxiv.uz номланганлиги балки харитани биринчи бор тузишга харакат қилганлиги хақида бир қатор оламшумул географик тадқиқотларга тухтаб утиш ўринлидир. Масалан: эротосфеннинг фан номлашга асос бўлган тадқиқоти қуйдагича эди. География деб сарлавха бошлаган энг биринчи китобни бундан 2000 йилдан ҳам илгарроқ Александриялик олим эротосфен ёзган эди. Эротосфен томонидан ёзилган география китобида ернинг шакли ва катталиги уша вақтда маълум бўлган денгизлар, қуруқликларнинг тақсимланиши ҳақида фикрлар юритилиб тулиқ тасвирлаб берилган. Шундан бери яни эротосфен китоби ёзилгандан бошлаб бутун ер юзаси ёки ер юзасининг бирор қисмини тасвирлашни геграфия деб айтадиган бўлдилар. Шеър ўқиб берилгач, уни таҳлил қилиб суралиб, қисқача конслект ёздириб қуйилиши мавқсадга мувофиқ бўлади. Ер ҳақидаги геогорафик билимларнинг ривожланиши бу мавзуни ёритишда «Буюк геогрифлармиз» номли шеъридан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бу шеърда имконингиз бўлса хар бир сайёх портретига қараб шеър ўқинг, чунки бу холат дарсга жонлилик бахш этади. Дарс охирида унинг ёдлаш учун уйга топширинг. БУЮК ГЕОГРАФЛАРИМИЗ. Дунё харитасини Биринчи бор тузган ким? Сурсалар уша мен, Номимдур эротосфен. Глобусни биринчи Яратдик биз икковлон Менман немис бехайм Беруний ўзбек ўцғлон. Дунё буйлаб энг аввал, Сайёх у ким бўлган экан? Саволингиз этай хал,

www.arxiv.uz Унинг номи магеллан. Сандиқ тула жавохир излаб Хиндистонни борардим кўзлаб, Хаёлимни уммон олдими? Дилга Амир қони солдими? Орол томон юзланиб ногох, Хинду дедим ахолисин гох, Шарқий Хитндистон деб атадим, Мен сайёхлик бурчини ўтадим, Колумб номим мамлакат олди, Хатоларим тарихида қолди. Шуни ҳам тақидлаш лозимки, гарчан Америка қиттаъсин 15-асрнинг охирларида испан денгизчиси Х. Колумб ўз сайҳатлари натижасида тадқиқ этган бўлсада, ундан неча юз йиллар аввал ватандошимиз А. Беруний ўз асрларида ер қиррасининг орқа томонида ҳам қуруқлик мавжуд эканини башорат қилиб ўтганлиги ҳам ўз даврнинг муҳим гшеография вокеаси эди. Шу боис юқоридаги Х.Колумб саёхатиларига бағишлов ўқиб берилагач, атоқли шоиримиз А.Ориповнинг қуйдаги мисрлари билан ҳамнафас бўлишимиз, фикирлар ўзвийлигини таъминлайди, аниқлигини оширади. Америка сехирли диёр, Ухлар колумб ҳам ҳали Денгиз ортин ёритди илк бор, Берунийнинг ақл машъли Колумбда юор аламим мани, Ўзбекистон ватаним маним. Дарвоқе сизга юқоридаги тавсия этган битикларнинг иккинчи бандида ернинг шаклий модели глобусни яратган олимлар А.Р.Беруний ҳамда М. Беҳаймлар ҳақида фикр илгари сурилган эди. Шу ўринда шуни таъқидлаш жоизки, ўқувчилар глобусни қайси ихтирочи дастлаб яратгани ҳақида ўйлаб иккиланадилар. Буни бир неча йиллик тажрибалар тасдиқланмоқда. Шу боис

www.arxiv.uz ҳам ҳар икки олимнинг яшаган даврлари ва ихтиро этган глобусларнинг аниқ тафсилотлари келтириб ўтилиши фикирларни янада ойдинлаштирилади. Х.колумб сайёхатидан келтирилган банд таҳлил қилинаётганда эсадунё сиёсий харитасидан колумбия мамлакатини кўрсатиб утишни унитманг. ПЛАН ВА ХАРИТА. Дарсликни ўқувчи тушиниши учун энг қийин бўлган қисм «план ва харита» бўлими хисобланади. Сабаби ушбу мавзулар ўқувчини математик ҳисоб-китоб, топографик белгилар билан ишлашга чорлайди. Бўлимдаги «жой плани (тарихи)»ни ўргатишда табиат қуйнида, дала амалиёти тарзида ўтиши мумкин бўлган мавзулар ҳам бор. Ушбу мавзуларни синф хонасида ўтилганда эса қуйидаги шеърий мисрларидан фойдаланиш мумкин. ЖОЙ ПЛАНИ. Кенг шаҳару дала қишлоқлар, Осмон боғу тоғу-тошлар, Акс этарлар жажжи чизмада, Жой плани менинг жуссамда Хаританинг укаси дерлар Фақат унда жам бутун ерлар, Глобус ва расм қариндош, Улар менга доимо сирдош. Шартли белгиларим хўп аниқ, Ўқий олсанг жой таниқ. Хужаликка акс эитб қолай, Вужудингиз ром эитиб олай. Ушбу шеър ўқиб бўлингач унда илгари сўралаётган фикирлар изохланиши шарт. Масалан шеърнинг иккинчи бандидаги харита, глобус, расм ва жой палнида қандай умумийлик, ўхшашликлар ёхуд фарқлар мавжудлиги, ҳамда уларнинг ўзига хос картографик мухитидан қулайлик томонлари нималардан иборат эканлигини тушунтирилиши, ўқувчиларда

www.arxiv.uz зарур пайитда қайси қулланмадан ўз ўрнида фойдаланиш мумкинлигини ҳақида малака хосил қилади. Шеърнинг учинчи бандига монанд уй топшириғи бериб, ўқувчиларга «топографик хат» ёзиб келишни айтамиз, вазифани уддалаган ўқувчи ўз- ўзидан шарли белгиларни ўз ўрнидаишлатиш нақадар зарур эканлигини тушиниб олади. Дарсликда «план масштаби (миқиёси)»га жуда кенг ўрин ажратилган, сабаби хар қандай картографик қулланмаларни яратишда асосий қоида, сифатида аниқликни белгиловчи сифат бирлиги бўлиб хизмат қилади. Шу ўринда масштаб нафақат планлар учун, балки ҳариталар ҳамда глобусларни яратишга, ўқий олишга ҳам восита эканлигини ўқувчиларга тушинтириб ўтилади. Бизга маълумки, масштаб деб сурати билан махражи пландаги жойининг хақиқий масофага нисбатан неча марта кичрайтирилганнини кўрсатувчи касрга айтилади.Ушбу масала қуйидаги сатрларда ўз ифодасини топган. МАСШТАБ Катта жойни кичик қоғозга Туширмоқ учун каср қулланади, Суратига бир сонни қуйиб Махражига бир сон танланади. Планлару, хариталарга Шундай катта глобусга ҳам, Асос бўлди мана шу қонун Мен бор экан қоғоздан йўқ гап Шеърда қандай фикр илгари сўраляпти? Тахлил этамиз шеър изхига кўра масштабга таъриф бериляпти. Мазмуни чуқур тахлил қилинса, математик амал кўзга ташланиб I /ни маъноси келиб чиқади. Бунда бу 1-см хисобидаги шартли сон махраждаги «н» эса ноъмалум сонни яхши биламизки, тасвирланиши лозим бўлган худудга, булажак харита ёки план ҳамда

www.arxiv.uz танлаган қоғознинг хажмидаги нисбатга кўра хариташуноснинг ўзи танлайди. Ёрдамчимиз силарга Адашсангиз йуллардан агар Койимангиз ўзни ҳеч маҳал Ёрдамчимиз қўлингизга агар Бўлсак доим йўлларингиз хал. Мен комласамн, дўстим гном Кўрсаткичим аниқлар томон Унутсангиз бизни, табиий Белгилар йўл кўрсатар осон. Маъскур шеър эса бўлимдан ўрин олган жойда йўналишларини аниқлашь ва унга зарур асбоблар хусусида сўзлаб, ҳар галгидек ушбу асбобларнинг ўз таърифларини этишларига асосланган. Шеър ўқилаётганда ўқитувчи қўлида компос, гномон асбоблар ва дарахтларнинг жануб йўналишига оғиб турган суратлар намойиш этилса ўқувчи хаёлида ушбу бадий ифода театрлашган сахнада намйиш қилинганидек гавдаланади. Юқорида фикирлани янада бойтиш учун бизга «горизонт томонларимиз» шеър айтишувчи ёрдам беради. Сухбат тарзида акс этиб турган ушбу шеърларни туртинчи бандига аниқроғи «гарб» куёшжонга ин қилиб берган «сатрига эътибор беринг» беринг ва шу уринда мажозий маънода фойдаланаётган жумлани ўқувчиларга географик жихатдан тўғри ёки нотўғри эканлигини аниқлаб беришни сураб мунозарага чорланг. Фикирлар давомида қисқача Европадан ва Осиё атамаларида тухтаб утиш айни муддао. Бу эса ўқувчиларга материклар географиясини ўрганишга дастлабки асосан ўргатади. Демак сизга горизонт томонларни таққослаш учун ушбу битикларни хавола этилади. ЖАНУБ. Олингиз мени таниб

www.arxiv.uz Мен иссиқ томон-жануб. ШИМОЛ. Ҳамма мендан қўрқар номидур-шамол, Совуқ келтираман ҳар вақт бемалол. Сизларга келмасин совуғим малол, Мен қахратон қишнинг эркаси-шимол. ШАР Қ қуёш чиқадиган томонман ўзим, Сизлардан устинроқ менинг ҳар сўзим. Севимли шарқдирман таърифим достон, Шоирлар сўзида нур томон юзим. Ғ АРБ Мен ҳаммадан гўзалроқдурман, Шунинг учун мафтункордурман. қуёшжонга ин қилиб берган, «Кун ботарман» баҳтиёрдурман. ТЕСТЛАР Ернинг умумий майдони қанча? а) 510 миллион кв.км б) 310 миллион кв.км в) 410 миллион кв.км Наманганнинг ахолиси қанча? а) 2 миллион кв.км б) 1,8 миллион кв.км в) 3 миллион кв.км

Похожие

Умумий урта таълим мактабларининг география дарсларида Карорлар шажараси методидан фойдаланиш

Мактабда география таълимини такомиллаштиришда педагогик технологиялардан фойдаланиш

Прогнозлаштиришда эконометрик моделлардан фойдаланиш

Табиат компонентларидан фойдаланиш ва уларни мухофаза қилишнинг экологик

Сув ресурслари улардан самарали фойдаланиш ва муҳофазаси масалалари