Географик пояс ва ҳавони ўзгариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106 KB

Скачать

Географик пояс ва ҳавони ўзгариши билан машғулотни тузилиши ва мусобақа фаолияти Режа: 1. Спортда ишлатиладиган допинг ва унга қарши кураш 2. Допинг - назоратини ташкил қилиш ва ўтказиш тартиби . 3. Допинг қабул қилган спортчиларга қўлланиладиган жазолар. 4.Мусобакалар тақвим , мавсум-иқлим шароитлари ва спорт машғулотларини даврлари 5. Мусобақаларга тайёргарликни таъминлашда материал техник таъминоти

Катта мусобақаларга қатнашиш учун спортчи қитъадан-қитъага боради. Шунга нисбатан янги шароитга географик поясда соат вақтининг ўзгариб қолишига организмнинг мослашиши зарур. Маълумки инсон организми ўзининг кунлик ритмига эга. Биологик фаол моддалар организмининг ички муҳитида кундузги кечки вақтида, кишининг қобилияти ҳар хил жисмоний ва психологик таъсирларига қараб ўзгариб туради. Организмнинг функционал имкониятларининг юқори даражаси соати 10 дан 13 гача, кейин 16-19 гача, кейин озроқ сусайиши қайд қилинган. Ҳаётий функцияларнинг минимал фаоллиги кечаси 2 дан 4 гача белгиланган. Бир неча соатлик географик поясни кесиб ўтганда кунлик режимни психологик функцияси янги пояс вақти билан келиша олмай қолади. Биринчи кунлари ўрганилган ритмга кун ва туннинг ўзгаришига тўғри келмайди. Ташфи дисенхроз белгиланади. Кейинчалик вафт кучига фараб организм функциясида файта ташкил топиш - ички дисенхрозга ўтади. Кассел Г.Н (1983) тадқи - қотлари бўйича 7 соатлик фарқи бор поясда фақат 6 кундан кейин - гина организм шу ерга ўзгарган шароитга мослашгани кўринади. Бунда кўпроқ ҳаракатчан бўлиб психик (олий асаб) фаолияти ва ишчанлик кўрсаткичлари ҳисобланади. Физиологик ритмлар ва физико - химик жараёнлар, органлар - да оқаётган, тўқима ва субметкалар тизимидаги қон ва машғулот -

даги суюқликларни аниқлайдиган кўрсаткичлар анча узоқ вақт ичида олдинги стереотил даражада қолади. Вақтинча мослашувни учта фазаси мавжуд. 1 - (мослашувни биринчи реакцияси) бир кунга яқин давом этади, бу эса ҳали стресс-синдром анча оғиши, охирги мослашув самарадорлиги йиғилиш даражасида эканлигини кўрсатади. 2 - асосий фаза бир ҳафтагача давом этади. Бу вақт ичида организмда бошланғич қайта қуриш жараёни бошланади, унда бошқарувчанлик тизими ўрнини тўлдирувчи мослашув реакцияси пайдо бўлади. 3 - (мослашув реак - циясини тугаллаш) 2-3 ҳафта давом этади. Бу вақт ичида охирги мослашув самарадорлиги аста - секин қайта тикланади. Организм тизимини фунционаллик даражаси турғунлашади ҳамда гемоста - зани ташкил топиши тугалланади. Юқорида кўрсатилган фазаларни давом этиши вақт поясларини кесиб ўтиш билан боғлиқ. 2-3 соатли вақт поясларини кесиб ўтганда организмнинг функционал ҳолати ўртача характерда бўлиб, вақт мослашуви тез тугалланади. 5-8 соатлик поясларни кесиб ўтганда организмнинг кун ритм функцияси анча бузилади ва мослашув жараёни кўп вақт давом этади. Масалан: Панфилов О.П (1986) маълумотларига қараганда 7-8 соатлик поясларни алмашувида тахминан кўрсаткичи ва иш қобилияти 2-3 кун ичида тез тушиб кетади, кейин аста-секин тик - ланиб, 7-13 кун ичида тўлиқ тикланади. Шунинг учун юқори тансифли спортчилар олимпия ёки дунё чемпионатида қатнашиш учун мусобақа ўтадиган жойга

олдиндан кетишади. Кўпчилик спортчилар 3 - 4 марта бош стартларидан олдин, тренеровка режимини мусобақа ўтказиладиган жойнинг вақтига қараб ўзгартиришади. 1- жадвал Машғулот жараёни ва мусобақаларда об-ҳаво шароити маълумотларидан фойдала ниш. (С.Н. Хаустов 1986). Ахборот харакатери Маълумотдан фойдаланиш Об-ҳаво тўғрисида аниқ маълумотлар Баданни Ахборот харакатери Маълумотдан фойдаланиш Об-ҳаво тўғрисида аниқ маълумотлар Баданни қиздириш характери ва давом этиш вақтини, машғулотдаги юкламани кенглиги ва йўналишини ўзгартириш. Мусобақа кўринишини техника ва тактикасини аниқлаш, мусобақа натижаларини баҳолаш ва бошқариш. Қисқа вақтда (2 кунгача) об-ҳаво башоратини тез ўзга - риши (кучли ёмғир, шамол паст ҳарорат ва бошқалар). Спортчини экипировкасини танлаш, тренеровка ва мусобақаларда хавфсизлик чораларини кўриш бўйича. Ўртача (3-5 кунлик) ва узоқ (бир ой ундан ортиқ) башоратда. Тайёргарлик кўриш жойи ва мусоба - қаларни ўтказиш жойини танлаш, даврлар, босқичлар ва макроциклларни режалаш - тиришда.

Об-ҳаво шароити ҳам машғулот ва мусобақа фаолиятига спортчиларни тайёрлаш ва ташкил қилишга ва мусобақаларни ўтказишга катта таъсир кўрсатади. Машғулот жараёнини тузиш ва мусобақа фаолиятини мақсадга мувофиқ амалга ошириш учун, об-ҳаво башоратидан фойдаланиш зарур. Қисқа вақт учун берилган башоратлар 80- 90% ни ўртача 70-75% ва узоқ вақтга қилинган башоратлар 60- 65% маълумотларни аниқ бера оладилар. Илиқ комфорт ҳавода бадан қиздиришни бир мунча қисқартириш ва шиддатини тушириш мумкин. Кучли шамолда техника- тактикасига мусобақа фаолиятига бир мунча ўзгартиришлар киритиш. Паст ҳароратда машғулот дастурига ўзгартиришлар киритиш, жуда керак бўлганда мусобақа дастурини ўзгартириш учун талаб қўйиш мумкин. Ёмғир вақтида велосипед спорти бўйича, очиқ трекларда ўтказиладиган мусобақалар бошқа вақтга кўчирилади. Ҳар хил фукционал тизимларнинг самарадорлиги (тренеров - ка ва мусобақа фаолияти) ҳам об-ҳаво шароитига анча боғлиқдир. Масалан: орқадан ёки олдидан эсиб турган шамол тезликнинг ошишига ёки пасайишига ёки энергия сарфлашга таъсир кўрсатади. Умумий об-ҳаво тўғрисидаги аниқ маълумотлар маълум миқ - дорда спортчини тайёрлаш мусобақа ўтказишни ташкил қилиш сифатини оширади, машғулот ва мусобақа самарали ечишга ёрдамлашади.

Спортда ишлатиладиган допинг ва унга қарши кураш Допингни тарихи жуда қадимий, ваҳоланки спорт дунёга келган экан, деярли шу вақтдан бошлаб допингни ҳам тарихи бошланади. Бу инсонннинг табиати билан аниқланса керак. Чунки ҳар бир инсон ҳар қандай мусобақада, жанг майдонида ўз рақиби устидан ғалаба қилишни ҳоҳлайди. Ҳаттоки ана шу ғалаба учун ўзининг соғлиғини ҳам аямайди. Тарихий адабиётларни (китобларни) варақлар эканмиз, қадим замонларда ҳам одамлар ўзларини жисмоний ва руҳий иш қобилиятларини ошириш учун турли стимулятор моддалардан фойдаланганлигини кўрамиз. Жумладан, эрамизгача бўлган 2- асрда грек атлетлари мусобақалар олдидан оқсил (психика) таъсир қиладиган баъзи бир қўзиқоринларни шираларини қабул қилишган. Довриғи дунёга тарқалган, машҳур рим катта циркининг артистлари томоша олдидан чарчаб қолмаслик ва оғриқни сезмаслик мақсадида турли стимуляторларни қабул қилганлар. Ўрта асрларда норман харбийлари «Берсеркиерлар» жанг олдидан мухамор ва бошқа психотроп замбруғларнинг шираларини ичиб олишганлар. Бу эса уларни тажовузкорлик ҳолатига ва оғриқ ҳамда чарчашни сезмасликка олиб келган. XX – аср допинглар рўйхатини анаболик стероидлар, амфетамини, унинг ҳосилалари ва бошқа фармакология фанининг ютуқлари бўлмиш кўпгина препаратлар билан бойитди. Биринчи марта анаболик стероидлар 1935 йилда

Югославия химик Лими Леопольд Ружичка томонидан тоза ҳолда ажратиб олинади ва кейин лабаротория шароитида синтез қилинади. 1958 йили америкалик врач Джон Зиглер маҳсус равишда адроген таъсирини камайтириб тайёрлаган « ДИАНАБОЛ » деган анаболик стероид препаратини биринчи марта спорт амалиётида қўллайди. Шундан бошлаб допингларни қўллаш янги эра анаболик стероидлар эраси бошланади. Стероидлар касаллиги тез тарқалиб кетади. Бунга асосий сабаб мусобақа даврида бундайин препа - ратларни қабул қилиш зарурияти бўлмаслиги ва натижада допинг- назоратидан холис бўлиш, қисқа муддат ичида мушакнинг массиви ва кучини кўпайиши ҳамда стероид гармонларни қабул қилишни содда оқибатларини билмаслик ва ҳ .к. афсуски, бу соҳода бизнинг мамлакатимиз дунё стандартларига етибгина қолмасдан, балки баъзи бир позицияларида, улардан ҳам ўтиб кетади. Кўплаб далиллар шуни кўрсатадики, тақиқланган препаратлар фақат катта ёшдаги спортчилар орасидагина эмас, балки ўсмирлар орасида ҳам кенг тарқалмоқда. Бу жуда ҳам хавфлидир. Айниқса, таъқиқланган препаратларни қабул қилиш спортчининг оғир атлетика ва атлетик гимнастика каби турларида кенг тарқалган. Допинг - назоратини ташкил қилиш ва ўтказиш тартиби . Допинг - назорати ман этилган дори - дармонларни (допинг- ларни) спортчилар томонидан қабул қилиниши олдини олишга

йўналтирилган тадбирлар комлекси дастурининг бир қисми ҳисоб-ланади. Допинг назоратида бажариладиган ишлар тартиби қуйидаги босқичлардан иборат: текшириш учун биологик наму- налар олиш, олинган намуналарни физико - химявий ўраганиш ва хулосаларни расмийлаштириш, бузғунчиларга керакли жазолар қўллаш. Мусобақа вақтида спортчи тартибга кўра допинг- назоратидан ўтиш лозимлигини ҳақида билдириш хати олади. Допинг - назоратини қатъий равишда ғолибалр 1, 2, 3 - ўринларни эгаллаганлар, ҳамда бир ёки бир нечта совринли ўринларни эгал- ламаганлар қуръа бўйича танлаб олинган. Мусобақа ўйинларидан бир дориворлар ўзининг таркибида оз бўлсада ман этилган моддалрни туиш мумкин, жумладан, солутан. Регламент бўйича допинг - назорат текшириш ўтказишига А - намуна ишлатилади, шу билан бирга текшириш биологик намуна олингандан сўнг 3 суткадан кейин кеч қолдирмасдан ўтказилиши лозим. Таъқиқланган дориворлар топиб олинган ҳолда В - намуна ҳам очилиб текши-рилади. В-намунани очишда спортчининг ўзи ёки унинг ваколатлик жинси қатнашиши мумкин. Агарда В - намунада таъқиқланган моддалар топилса, спортчига тегишли жазо санк - циялари қўлла - нилади. Борди-ю В - намунада таъқиқланган моддалар борлиги тасдиқланмаса у ҳолда А - бионамунанинг текшириш натижалари бекор қилиниб спортчига ҳеч қандай жазо санкциялари қўлланил - майди.

Спортчининг допинг назоратидан ўтишдан бош тортиши ёки унинг натижаларини қалбакилаштириш натижарини бузиб кўрса - тишга йўналтирилган барча манупуляцияларни ўз ичига олади. Жумладан, сийдикни алмаштириб қўйиш имкониятларини (катети - ризация ав сийдик пуфакчасига таъқиқланган препарат - лардан холис бўлган сунъий ёки табиий бошқа сийдикни юбориш: микро котейинлардан фойдаланиш: допингларни идинтификациясини қийинлаштирадиган араматик бирикмаларни юбориш ёки қўшиб қўйиш ва ҳ .к.). Таъқиқланган манупуляцияларга баъзи бир хирур - гик операциялар ҳам киритилади жумладан, тери остига йўлдош тўқимасини тикиб қўйиш. Допингларни аниқлаш учун қўлланилаётган сийдик бионамуналарни тешириш физико - химявий услублари (хромата - графия, масспектромитрия, радиоиммунитет анализи, иммуна - фермент анализи ва ҳ .к.) жуда кам юқори даражада сезгир ва допинг дармонлар ав уларнинг ҳосилаларини компьютер ёрдамида идентификация қилишни ўз ичига олади. Бундай услублар жуда кам юқори аниқлик билан спортчиларни кейинги ҳафта ёки кейинги ой мобайнида қабул қилган допинг моддаларини қолдиқлари ёки уларнинг парчаланиш махсулотларини аниқлаб бера олади. Булардан ташқари, шундай методлар ҳам борки, улар ёрдамида « қон допинги » деб аталмиш спортчига ўзининг бошқа кишининг қонини мусобақа олдидан қўйилганини ҳеч бир хатосиз аниқлаш мумкин.

Допинг қабул қилган спортчиларга қўлланиладиган жазолар. Допинг моддаларини қабул қилганлигини аниқлаш спортчига то спортдан бутунлайин четлатишгача бўлган оғир жазоларни қўллаш хавфини туғдиради. Таъқиқланган моддаларни (симпото - миметик дори-дармонлар - эфдрин ва унинг ҳосилаларидан таш - қари) биринчи марта аниқланганда спортчи 2 йилга, иккинчи марта (қайтарилганда) эса бир умрга дисквализация қилинади. Симпато - миметикларни қабул қилганда эса биринчи марта 6 ойга, иккинчи марта 2 йилга, учинчи марта эса бир умрга дисквалификация қили - нади. Шу билан бир қаторда спортчинингг кузатувчи мурабббий ва докторларга ҳам жазо тадбирлари қўлланилади. Расмий равишда наркотикларга киритилган қандай бўлмасин моддаларни допинг сифатида қабул қилиши тегишли админ - стратива жиноий жазоларга тортилад. Кейинги вақтларда мамла - катмизнинг қонуни чиқариш органларига аноболик стероид - ларни тиббиёт ваколатсиз қабул қилинган кишиларни жиноий жавоб - гарликка тортилишлари лозимлиги ҳақида таклифлар кири - тилган. Шундай қилиб, сиз ўзингиз учун бирдан бир ягона хулоса чиқаришингиз мумкин: исталган натижаларга эришиш кейинчалик жозибали ва тез бўлмасин допингни ҳеч қачон қабул қилмассиз.

Албатта, сизда шундай савол туғилиши мумкин. « Допинг оқилона алтернативаси борми »? Жавоб ягона ҳа бор. Ана шундай доривор моддалар (айниқса. турли ўсимликларни орган ва қисмлардан ажратиб олинган моддалар)га нашрларимизни бағишлаймиз. Ушбу методик қўлланмада допингни ўзи нима ва уларга қандай моддалар киради, спортда допинглар қачон пайдо бўлган, допинглар ижобий ва қўшимча салбий таъсирларни механизмлари, допинг қабул қилган спортчларга бериладиган жазолар каби муаммоларни ечишга қаратилган бўлиб, қўлланма жисмоний тарбия институтларининг талабалари, ўқитувчилари, мураббийлар, спортчилар малака ошириш факультетининг тингловчилари ва бошқа спортга алоқаси бўлган мутахассисларга мўлжалланган. Мусобакалар тақвим , мавсум-иқлим шароитлари ва спорт машғулотларини даврлари Машгулотни даврлашга бутун йил давомида спорт мусобақа ларнинг тақсимланиш тизими, шунингдек, (спортнинг «ма всум ий » деб аталг ан турларида) йил фаслларига қараб иқлим шароитларининг алмашиниши анча таъсир этади. Бироқ мусобақалар тақвими ҳам, йил фасллари ҳам машғулот жараёнининг моҳиятини белгилай олмайди ва шунинг учун ҳам уни даврлашга бош асос бўлиб хизмат қила олмайди.

Йил фасллари спортнинг «мавсумий» турларида мусобақа даври узунлигини чеклаш ва маълум миқдорда машғулот воситаларини танлашга таъсир этиш билан машғулот даврлари муддатига қисмангина таъсир этади. Моддий - техника базаси ривожлана борган (ёпиқ ўйингоҳлар, муз майдонлари, сузиш ҳавзалар ва ҳакозалар қурилиши) ва методика такомиллаша борган сари мавсум омилларининг машғулотни чеклаш даражаси тобора камайиб боради. Демак, ҳозирги замон спортини ривожланиш тенденциялари машғулот жараёнини иқлим шароитларига мослаштиришдан эмас, балки мутеликдан озод қилишдан иборат. Иқлим омилларининг фойдали таъсир этадиганларидан қуёш радиацияси ва ҳаказолардан эса машғулотнинг барча босқичларида спортчи иш қобилиятини ошириш учун ниҳоят даражада кенг фойдаланиш керак. Спорт тақвими спорт мусобақалари ўтказиладиган вақтни кўрсатиб юзаки жиҳатдан мусобақа даври чегараларини белгилаб қўяди. Бундан ташқари у мазкур давр тузулишига таъсир этади ва машғулот циклиниг бошқа даврлари узунлигини қисман чеклаб қўяди. Бироқ ҳар қандай ҳолатда ҳам машғулотни даврлашни мусобақа тақвимларидан чиқариб олиб бўлмайди. Чунки тақвимнинг ёлғиз ўзи тўлиқ тайёргарлик кўриш учун зарур бўлган муддатлар ҳақида ҳам, спортчи мусобақаларгача спорт формасига кириб олиши учун ўтиши зарур бўлган тайёргарлик босқичларининг моҳияти ҳақида ҳам ҳеч даврлаш

қонуниятларига қарши эмас, балки унга мувоифиқ бўлга ндаг ина уни рационал деб ҳисоблаш мумкин. Акс ҳолда у энг юксак спорт натижалари юзага чиқишига тўсқинлик қилади. Биноабарин, мусобақалар тақвимларини режалаштираётган вақтда машғулотни рационал сураътда даврлашдан, унинг объектив қонуниятларидан келиб чиқиш керак экан. Шу билан бирга мусобақаларнинг умумий тақвими кўпгина омиллар таъсири остида пайдо бўлади ва шунинг учун ҳам машғулотни даврлашга нисбатан маълму даражада мустақил бўлади. Шу сабабдан спорт тақвими билан машғулотни даврлаш ўртасидаги қарама - қаршиликларга барҳам беришга имкон берадиган шартларни аниқлаб олиш керак. Агар ақалли юқорида кўрсатилган шартларга риоя қилинса, спорт тақвими билан машғулотни даврлаш ўртасида ҳеч қандай келишиб бўлмайдиган қарама-қаршиликлар пайдо бўлмайди ва улар гармоник тарзда бир-бирига мослаштирилди. Шундай бўлса, спорт тақвими машғулотни мақсадга мувофиқ равишда тузишга қаршилик қилмай, аксинча, унга кўмаклашувчи қудратли омиллардан бирига айланади. Мусобақаларга тайёргарликни таъминлашда материал техник таъминоти Замонавий спортни ривожланишини аниқлайдиган, турларидан бир йўналиши бўлиб, мусобақаларни ўтказиш жойини такомиллаштириш, янги спорт инвентарлари ва жиҳозларини

ишлаб чиқиш ва ҳаётга кириши зарур. Булар фақатгина спорт кўрсаткичларини ўсишига таъсир кўрсатиб қолмасдан балки спорт техника ва тактикасини ҳамда машғулот услубиятини, мусобақа фаолиятини тузишга кенг равишда таъсир кўрсатади. Бу эса замонавий спортда илмий техник ривожланишга доимий равишда спорт мактабларининг, спорт асбоб-анжом - ларининг чиқарувчи спорт иншооатларини қурувчи фирмалар доимий рақобатда бўлишдандир. Буларни айрим спорт материаллари бўйича кўриб чиқайлик. Енгил атлетика 50 йиллардан бошлаб хорижий мамлакат - ларда бомбук шест ўрнига металлдан ясалган шестлар билан сакраш бошланди. Металл шестлар ўзининг қаттиқлиги билан бажариш техникасини ўзгартиб юборди: сакраш аниқ белгиланган кўтарилиб тушиш характерини олди. Шунга нисбатан спортчини махсус тайёргарлик даражасига ва савдо тузилишига бўлган талаб ҳам ўзгарди. Металл шестлардан фойдаланиш миллий ва дунё рекордларини ўсишига олиб келди. Лекин 5 метрлик чегарани синтетик шестлар эгилувчанлиги ва катапулта (ирғитиб югуриш) ҳусусияти билан енгишга мувофиқ бўлди. Бу ҳам ўз ўрнида спорт техникасини махсус тайёргарлик даражасини услубиятини ўзгартиришга олиб келади. Стадионларни синтетик материал билан қоплаш ҳам, ритм, югуриш тезлиги, баландликка сакраш, механизмининг ўзгаришига олиб келди.

$Москвада 1980 йил қурилган, ёғоч билан қопланган велотрек спортчиларни классификациясини оширишга катта мусобақаларда барқарор натижа кўрсатишга олиб келган бўлса, ГДР, АҚШ да тезликда ишловчи велосипед концтрукцияси ғалабага олиб келди. Масалан, дискалик ғилдиракли ишлатиш оқибатида Э.Меркс ни (49,432 км) қўйган 12 йиллик рекордини, Ф.Мозер 50 км/ч вақтни 51,151км\ч вақтга ўзгартириб фантастик натижа кўрсатди. Велосипедистларга спорт кийимларини - комбинзонларни ҳаво сирпаниб ўтиб кетадиган материаллардан тайёрлаш, жамоа пойгасида 100 км ни ўртача 2 дақиқага оширди. Гимнастик снарядларни конструкциясини ўзгартириш қўшимча инвентарлардан фойдаланиш кўп сонли мураккаб, оригинал элементларни, машқлар ўртасидаги боғлам ва боғлиқ - ларни юзага келтирдики, бу ҳакамлар томонидан аниқланишни осонлаштиришга ривож бўлди. Шундай қилиб янги тайёрланган инвентарлар, асбоб - ускуналар, техник воситалар спорт турларини ривожлантиришга олиб келади. Спорт тайёргарлиги тизимида тренажёрлар. Тренажёрлар билан жиҳозланган залларда тренеровка қилиш ҳар хил жисмоний сифатларни ривожлантиришга, техник кўник - маларини такомиллаштиришга аниқ назорат қилиш шароити, тренеровка юкламаси параметрлари ва бошқаларга самарали ёрдам кўрсатади.$

Географик пояс ва ҳавони ўзгариш

20.09.2019

0

106 KB

Похожие