Geografik jarayonlar. Aholi migratsiyasi va globalizatsiya - География - Рефераты

Geografik jarayonlar. Aholi migratsiyasi va globalizatsiya

Загружено в:

13.12.2022

Скачано:

0

Размер:

25.1689453125 KB

Geografik jarayonlar. Aholi migratsiyasi va globalizatsiya Reja: 1. Geografik mehnat taqsimoti. 2. Iqtisodiy rayonlashtirish. 3. Aholi migratsiyasi. 4. Globallashuv jarayoni va uning natijalari.

Mehnat taqsimoti – bu tarixan belgilangan ijtimoiy mehnat tizimidir. U jamiyat rivojlanishi jarayonida faoliyatning sifat jihatdan differensiatsiyasi natijasida kelib chiqadi. Hududiy mehnat taqsimoti jamiyat taraqqiyotida mehnat faoliyatining sifat jihatidan tabaqalanish jarayonini ifodalaydi va ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishiga kuchli turtki beradi. Mehnat taqsimoti mohiyatiga ko’ra ikkiga bo’linadi, ya’ni: a) butun jamiyat miqyosida; b) ishlab chiqarishni tashkil etishning turli shakllaridagi ichki mehnat taqsimotidir. Mehnat taqsimotining bu ikki turi o’zaro aloqadorlikda bo’lib, bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Hududiy mehnat taqsimoti – ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirishning asosidir. Ayni vaqtda, hududiy mehnat taqsimoti iqtisodiy rayonlarining shakllanishi bilan bog’liq ijtimoiy-iqtisodiy jarayondir. Shuning uchun ham hududiy mehnat taqsimoti rayonlarning tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari bilan chambarchas bog’liq, xo’jalik iktisoslashuvining samarali yo’nalishlarini ifodalaydi. Bunday xo’jalik ixtisoslashuvi huddudagi eng qulay va samarali bo’lgan alohida mahsulotlarni yetishtirishga (dehqonchilikdabog’dorchilik, uzumchilik, sabzavot-polizchilik kabi mahsulotlar yoki chorvachilikda – sut, go’sht, jun, tuxum, parranda go’shti yetishtirish, sanoatda – metallurgiya, mashi-nasozlik, kimyo, engil va oziq-ovqat tarmoqlari mahsulotlari yetkazib berish va kurort xo’jaligi va boshqalar) hatto ana shu mahsulotlarning bir turi yoki qishloq xo’jalik ekinlarining bir navini, ma’lum detalni yoki uning bir qismini ishlab chiqarishga ixtisoslashuv bilan bog’liqdir. Ana shunday xo’jalik ixtisoslashuvi alohida shakllanadigan ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlar – geografik mehnat taqsimoti yoki uning sinonimi hududiy mehnat taqsimoti deb yuritiladi. Hududiy mehnat taqsimoti juda murakkab tushuncha bo’lib, xo’jalik jihatidan turlicha ixtisoslashuv darajasidagi hududlar

o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar tizimini ifodalaydi. Bunday iqtisodiy aloqalar rayon, mamlakat, jahon miqyosida mineral xomashyo, xilma-xil tovarlar almashuvidan iborat o’zaro foydali bo’lgan jarayondir. N.N.Baranskiy ―hududiy mehnat taqsimoti‖ tushunchasini ―juda muhim tushuncha, to’g’rirog’i, tarmoqlarni ham, iqtisodiy rayonlarni ham o’zaro bog’lab turuvchi tushunchalar tizimi‖ dan iborat deb hisoblaydi. Hududiy mehnat taqsimotining moddiy elementlari rayonlar va mamlakatlar, shaharlar va shahar aglomeratsiyalari, sanoatlashgan mintaqa, markaz, tugun va rayon, qishloq xo’jalik mintaqalari va rayonlari, ishlab chiqarishni tashkil etishning xilma-xil shakllari, sihat-salomatlik va dam olish majmualaridan iborat. Hududiy mehnat taqsimoti mohiyatiga ko’ra – jamiyat miqyosida tarmoq va tarmoqlararo hamda ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridagi (ichidagi) mehnat taqsimotiga bo’linadi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti ishlab chiqarish kuchlarining ―vaqt‖ mobaynidagi taraqqiyot bosqichlarini ifodalaydi. Jamiyat taraqqiyotining muayyani bosqichida (neolit davrida) chorvachilikdan dehqonchilikning ajralib chiqishi, keyinroq hunarmandchilikning ajralib chiqishi bilan mehnat taqsimoti ijtimoiylashib, sifat jihatidan rivojlanib bordi. Hunarmandchilikning rivojlanishi, savdo-sotig’ning o’sishi bilan ishlab chiqarishning tabaqalanishi jarayoni kuchaydi va bugungi murakkab ijtimoiy-hududiy mehnat taqsimotining shakllanishiga olib keldi. Ishlab chiqarishning tarmoq mehnat taqsimoti iqtisodiyotining yirik tarmoqlariga, chunonchi, sanoat, qishloq xo’jaligi, transport va infrastrukturadagi bo’linishni ifodalaydi. Tarmoqlararo mehnat taqsimoti ishlab chiqarishning tarkiban murakkablashib borish jarayonidir, chunonchi, sanoatda undiruvchi va ishlov beruvchi sanoat tarmoqlari, bular ham, o’z navbatida, yoqilg’i-energetika, metallurgiya, mashinasozlik, kimyo, yengil va oziq-ovqat sanoatiga, qishloq xo’jaligi – dehqonchilik va chorvachilikka, transport esa quruqlik, suv va havo

transport tarmoqlariga, infrastruktura esa g’oyat tabaqalashgan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlariga bo’linishidir. Monopoliyalar, konsernlar, assotsiatsiyalar, korxonalar, jamoa xo’jaliklari, firmalar va boshqalar ishlab chiqarishning xilma-xil shakllaridagi mehnat taqsimoti – mahalliy yoki lokal mehnat taqsimotidir. Bir mamla-kat doirasida rivojlanadigan, mamlakatning tabiiy, iqtisodiy-ijtimoiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan iqtisodiyot sohalarining ixtisoslashuv jarayoni mamlakat mehnat taqsimoti deyiladi. Bunday mehnat taqsimotida mamlakatning turli qismlari ishlab chiqarishning bir yoki bir necha soha-lariga ixtisoslashadi. Chunonchi, sobiq Ittifoq sharoitida 15 ta ittifoqdosh respublika iqtisodiyotining ixtisoslashuvidan tarkib topgan Butunittifoq mehnat taqsimoti shakllangan edi. Butunittifoq mehnat taqsimoti doirasida Markaziy, shimoli-g’arbiy, Ural, Donetsk-Dnepr bo’yi iqtisodiy rayonlari ishlab chiqarish kuchlari rivojlangan, sanoatlashgan rayonlar hisoblansa, O’zbekiston, Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmaniston respublikalaridan iborat O’rta Osiyo iqtisodiy rayoni mineral xomashyo va qishloq xo’jalik mahsulotlari (paxta, bog’dorchilik, sabzavotchilik, chorvachilik) yetkazib berishga ixtisoslashganligi bilan ajralib turgan. O’zbekiston mehnat taqsimotida Toshkent, Zarafshon va Farg’ona iqtisodiy rayonlarining ishlab chiqarish kuchlari bir muncha rivojlangan, sanoati taraqqiy etgan, ayni vaqtda qishloq xo’jaligi rayonlari – Surxon-daryo, Qashqadaryo, Buxoro-Qizilqum, Mirzacho’l iqtisodiy rayonlari esa tabiiy resurslar jadal o’zlashtirilayotganligi, qishloq xo’jaligini istiqbolda rivojlantirish imkoniyatlari g’oyat katta ekanligi bilan ajralib turadi. Mintaqalararo yoki mintaqaviy mehnat taqsimoti tabiiy-geografik jihatdan yaxlit hududlardagi ikki va undan ortiq mamlakatlar guruhi o’rtasida shakllangan ishlab chiqarish ixtisoslashuvini ifodalaydi. Jumladan, G’arbiy Yevropa mamlakatlari doirasida ―Umumiy bozor‖ shakllan-gan mintaqaviy mehnat taqsimotini ifodalaydi. Keyingi yillarda bunday mintaqaviy mehnat taqsimoti Lotin

Amerikasi, Janubi-Sharqiy, Janubiy va Janubi-G’arbiy Osiyo, Shimoli- G’arbiy, Markaziy, Sharqiy Afrika, Shimoliy Amerikada shakllanmoqda. Yaqin istiqbolda O’zbekiston, Qirg’iziston, Qozog’iston, Tojikiston va Turkmanistondan iborat Markaziy Osiyo mintaqaviy mehnat taqsimotiga asoslangan iqtisodiy birlashmaning shakllanishi bu mintaqadagi murakkab tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik muammolar yechimlarini ishlab chiqish va hal qilish negizida ishlab chiqarish kuchlarini yanada rivojlantirish imkonini beradi. Xalqaro mehnat taqsimoti (geografik) – Xalqaro ixtisoslashuv va xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi xalqaro mehnat taqsimotining mazmun mohiyatini, shakllarini amalga oshirishni belgilovchi mezonlardir. Jahon xo’jaligini rivojlantirish uchun, birinchi navbatda, ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishda samaradorlikni ko’tarish, Shuningdek, ishlab chiqarishda xarajatlarni kamaytirishga intilish zarur. Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi jarayonida asosiy narsa, bu shu jarayonning har bir ishtirokchisi o’zining XMTdagi ishtirokidan iqtisodiy foyda qidirishi va topishidir. Har qanday davlatning xalqaro almashuv jarayonida xalqaro mehnat taqsimotining ustunliklarini amalga oshirishi – birinchidan, eksport qilinayotgan tovar va xizmatlarning tashqi va ichki bozor narxlaridagi farqni olish; ikkinchidan, arzonroq bo’lgan importdan foydalanib, milliy ishlab chiqarishdan voz kechgan holda ichki xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Xullas, XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahonda misli ko’rilmagan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy jarayonlar ro’y bergan bo’lib, ular albatta, xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishiga o’zining sezilarli ta’sirini ko’rsatgan. Xalqaro mehnat taqsimoti uch asosiy tiplar bo’yicha amalga oshirilishi mumkin va bular ishlab chiqarish kuchlari tegishli rivojlanish bosqichlarini aks ettiradi: umumiy, xususiy va yakka tartibda.

Umumiy tipdagi xalqaro mehnat taqsimoti, ya’ni ishlab chiqarish sohalari bo’yicha (qazib olish, qayta ishlash, sanoat, qishloq xo’jaligi) ko’proq xo’jalikni ekstensiv rivojlanish davriga xos va eng avvalo, tabiiy, ishlab chiqarishning tabiiy geografik sharoitlari bilan bog’liq. Xususiy tipdagi xalqaro mehnat taqsimoti ma’lum sohalar, ularning tarmoqlari va ishlab chiqarish turlarida xalqaro ixtisoslashuvni taqozo etadi. Bunda almashuvning internatsionallashuvi paydo bo’ladi va kengayadi, savdo o’sishi tezlashadi. Yakka tartibdagi xalqaro mehnat taqsimoti alohida operatsiyalar (detallar, uzellar, agregatlar) va texnologik stadiyalarga ixtisoslashuvni taqozo qiladi. Bu sharoitda bozor hajmi o’sadi. Jahon savdosi o’zish sur’atida rivojlanadi (ishlab chiqarishga taqqoslanganda). Shuning uchun ham xalqaro savdoda komplektlovchi kooperatsiya tartibida, shu jumladan, transmilliy korporatsiya doirasida (TMK) 1/2 dan ko’proq mahsulot tovar almashinuvi qayta ishlash sanoatiga to’g’ri keladi. Iqtisodiy rayonlashtirish – ishlab chiqarishni samarali tashkil qilishni takomillashtirish va hududiy rejalashtirish asosi sifatida mamlakatlarning hududiyiqtisodiy majmuasini ifodalaydi. Iqtisodiy rayonlashtirish uzoq tarixga ega. Iqtisodiy rayonlashtirish asosida hududiy mehnat taqsimoti yotadi. Ana shu mehnat taqsimoti orqali mamlakatlarning ayrim qismlari, ya’ni tabiiy-iqtisodiy jihatdan yaxlit hududlari ishlab chiqarish-ning bir yoki bir nechta iqtisodiy samarali bo’lgan tarmoqlariga ixtisoslashadilar. Natijada, rayon darajasidagi va rayonlararo aloqalar amalga oshadi. Mamlakat bu iqtisodiy rayonlar tizimi bo’lib, o’z navbatida, iqtisodiy mintaqalarga, iqtisodiy kichik rayonlarga bo’linadi. Iqtisodiy rayonlar bir-biridan ishlab chiqarish sharoitlari bilan farqlanadi. Bunday sharoitlar: a) iqtisodiy rivojlanish darajasi; b) mehnat resurslarining shakllanish xususiyatlari; v) ishlab chiqarish tizimining ixtisoslashuvi va konsentratsiyasi; g) transport turining shakllanishi; d) ishlab chiqarishning tabiiy omillari; e) tabiiy-tarixiy xususiyatlari bilan belgilanadi (N.T.Agafonov, A.T.Chistabayev va boshqalar).

Iqtisodiy jihatdan qulay rayonlarda yirik ishlab chiqarish turlari – elektro energetika, metallurgiya, mashinasozlik, kimyo, yengil, oziq-ovqat sanoati majmualarini, ixtisoslashgan qishloq xo’jaligini joylashtirish butun mamlakat xo’jalik majmuasi uchun yuqori iqtisodiy samara beradi. Ayni vaqtda, iqtisodiy rayonlarda samarali ishlab chiqarish tizimining shakllanishi mavjud tabiiy sharoit va tabiiy resurslardan majmuali foyda-lanish, sanoat tarmoqlarining o’zaro uyg’unlashgan holda rivojlanishini ta’minlash va sanoat majmualari, agrosanoat ishlab chiqarishi va infrastruktura tarmoqlarini barqaror rivojlanishi hamda ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik muammolar yechimlarini hal qilishi bilan chambarchas bog’liqdir. Shuningdek, iqtisodiy rayonlarni siyosiy-ma’muriy bo’linishlari doirasida ajratish ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga va samarali ishlab chiqarish tizimini shakllanishiga to’sqinlik qiladi. Chunki, yaxlit tabiiy-iqtisodiy hududlarda tabiiy resurslarni turli siyosiy-ma’muriy birliklar doirasida bo’linib qolishi bu resurslardan oqilona foydalanishga imkon bermaydi. Mamlakatlarni tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik hamda iqtisodiy rayonlashtirish iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va boshqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Har bir iqtisodiy rayon uchun mintaqaviy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish imkonini beradi. Iqtisodiy geografik o’rin – iqtisodiy geografiyaning aniq tushunchasi, uning ―kalitidir‖, chunki ushbu tushuncha orqali korxona, shahar yoki boshqa hududiy obyektlarning nima uchun xuddi shu joyda qurilganligi va nima sababli shu darajaga yetganligi anglab olinadi. Shu nuqtai nazardan, iqtisodiy geografik o’rinni iqtisodiy geografik bilimning o’ziga xos usuli (iqtisodiy rayonlashtirish ham xuddi shunday metod sifatida) deb qarash mumkin. Iqtisodiy geografik o’rin – bu ma’lum bir obyektning korxona, shahar, viloyat, mamlakat o’zidan tashqarida yotgan geografik obyektlarga (tog’, daryo, dengiz, chegara, konlar, yo’l va h.k.) nisbatan joylashuvi va ularning ko’rilayotgan obyektning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri demakdir. Bu yerda quyidagilarga e’tibor bermoq lozim:

- iqtisodiy geografik o’rin tushunchasida ko’rilayotgan obyekt bitta, yagona, uning tashqarisidagi, atrofdagilar esa bir nechta; - markaz va tashqi obyektlar o’rtasida hududiy iqtisodiy aloqa va munosabatlar bo’ladi va ular bir tomonga, ya’ni ko’rilayotgan joyga nisbatan tahlil etiladi; - ―iqtisodiy geografik o’rin‖ tarixiy tushunchadir, chunki ma’lum bir joyning o’rni vaqt o’tishi bilan qulay yoki noqulay bo’lishi mumkin; - iqtisodiy geografik o’rin turli bosqichli (mikro, mezo va makro o’rin) va har xil tarkibiy qismlarga ega (gidrogeografik, antropogeografik, transport- geografik o’rin va h.k.); - iqtisodiy geografik o’rin davlat darajasida ko’rilganda u siyosiy mazmunga, ya’ni siyosiy geografik o’rin ma’nosini oladi. Qator misollarga murojaat qilaylik: Toshkent viloyatidagi Bekobod shahrida respublikamizda yagona qora metalllurgiya korxonasi qurilgan. Nima uchun ushbu korxona aynan shu shaharda joylashgan? Sababi – Bekobodning iqtisodiy geografik o’rni qulay: u Toshkent, Mirzacho’l hamda Farg’ona iqtisodiy rayonlariga yaqin joylashgan; shahar yaqinida Farhod GES, qurilish bazasi – sement zavodi ham mavjud; korxona mahsuloti, asosan, Toshkent sanoati uchun kerak. Nima sababdan Chust, Nurota, G’ijduvon, Xiva, Shahrisabz kabi shaharlar juda qadimiy, boy tarixga ega bo’lishiga qaramasdan hamon katta markaz emas, yaqindagina vujudga kelgan Navoiy esa tez orada katta shaharlar qatoriga kirdi? Bu savolga javobni ham ko’proq ularning iqtisodiy geografik o’rnidan qidirish kerak.Yer yuzidagi aksariyat yirik shaharlar ularning qulay geografik o’rni orqali mashhurdir. Masalan, Stambul, Singapur, Aleksandriya, Volgograd, Novosibirsk, Shanxay, Sankt-Peterburg, London, Rim, Rio-de-Janeyro va h.k. Jahon geosiyosiy kartasida va hamjamiyatida Britaniya, Yaponiya, AQSh kabi davlatlarining yuqori darajada taraqqiy etganligi va, ayni vaqtda, Afg’oniston,

Nepal, Butanga o’xshash mamlakatlarning nisbatan sust rivojlanganligini, qoloqligi ko’p jihatdan ularning geografik o’rni bilan izohlanadi. O’zimizning vatanimiz O’zbekiston bir vaqtlar Buyuk ipak yo’lida, katta karvon yo’lida joylashganda juda qulay geografik mavqega ega bo’lgan. Keyinchalik jahon madaniyati va savdosida dengiz hamda okeanlar ahamiyatining oshishi natijasida bu qulaylik o’z kuchini yo’qotdi. Hozirgi kunda esa yurtimiz iqtisodiy geografik o’rnini yana yaxshilashga katta e’tibor berilmoqda. O’zbekiston Respublikasining geosiyosiy va geostategik mavqeiga, uni yaxshilash va undan samarali foydalanish masalalariga mamlakat birinchi Prezidenti I.Karimovning ―O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari‖ nomli kitobida katta ahamiyat berilgan. Aholi migratsiyasi. Migratsiya – lotincha ―ko’chaman‖, ―joyimni o’zgartiraman‖ degan ma’noni bildiradi va aholining joylashishi qayta taqsimlanishi, tarkibi va soniga ta’sir ko’rsatadi. Migratsiya jarayonlari xarakteriga ko’ra ichki, tashqi (mamlakatlararo) va ishchi migratsiyalariga ITI sharoitida esa ―aql oqimi‖ yo’nalishiga bo’linadi. Migratsiya jarayonlarining bosh sabablari – iqtisodiy, siyosiy, etnik, demografik, madaniy, diniy va boshqalar bo’lishi mumkin. Migratsiya jarayoni aholi hududiy harakatining asosiy turi bo’lib, inson bilan tabiat o’rtasidagi aloqadorlik vujudga kelgandan buyon shakllanib, rivojlanib kelmoqda. Aholi migratsiyasi buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab keng miqyosda amalga oshmoqda. Migratsiya tashqi va ichki migratsiyaga taqsimlanadi. Mamlakatlar aholisining soni va tarkibiga bo’ladigan ta’siri nuqtai nazardan tashqi migratsiyalarning ahamiyati beqiyosdir. Tashqi migratsiya kat-ta hajmga ega mamlakatlarda, uning aholi soni va tarkibiga bo’lgan ta’siri sezilarli oqibatlarga olib kelishi mumkin. AQSh, Kanada, Avstraliya va boshqa qator mamlakatlar tarixda migratsiya saldosining ahamiyati tabiiy o’sishi, jumladan ustun bo’lgan ayrim davrlar kuzatishganligini ta’kidlab o’tish joizdir.

Hozirgi vaqtda ham mazkur mamlakatlarda migratsiya saldosi aholi sonining o’sishida muhim omil hisoblanadi. Isroil davlatida esa migratsiya saldosi aholi soni o’sishining deyarli 2/3 qismini ta’minlamoqda. Yuqoridagi mamlakatlar aholining ko’chib kelishi bo’yicha yetakchi hisoblansa, qator boshqa mamlakatlar, chunonchi, Irlandiya aholisining ko’chib kelishi bo’yicha dunyoda mashhur bo’lib qolgan. Tashqi migra-tsiyalar o’z xususiyatlari, sabablari, hududiy qamrovi davom etishi bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Migratsiya xususiyatlari to’g’risida so’z yuritganda, avvalambor, xohishiga ko’ra va majburiy migratsiyalar nazarda tutiladi. Tashqi migratsiya asosan, iqtisodiy sabablar bilan bog’langan. Bunda yangi yerlarni o’zlashtirish maqsadida hamda ishchi kuchini shart-nomalar bo’yicha boshqa mamlakatlarga yuborish bilan bog’liq migratsiyalar katta rol o’ynaganligini ta’kidlab o’tish joizdir. Hududiy qamroviga qarab materiklarga va materik ichidagi migratsiyalarni ajratish qabul qilingan. Hozirgi vaqtda ikkinchi turdagi migratsiyalar asosiy ahamiyat kasb etadi. Davom etishi bo’yicha doimiy, vaqtinchalik va mavsumiy migratsiya turlari mavjud. Shartnoma asosida amalaga oshirilayotgan migratsiyalar vaqtinchalik migratsiyalar deb ataladi. Doimiy migratsiyalar uy-joyi va ish joyining tamomila o’zgarishi bilan bog’liq aholi ko’chishi bilan bog’liq bo’lib, u migratsiyalar ichida asosiy o’rin egallaydi. Insoniyat xo’jalik va ijtimoiy-madaniy faoliyatida ro’y berayotgan internatsionallashuv va demokratsiyalashuv jarayonlari, shuningdek, mamlakatlararo, millatlararo ayrim ziddiyatlar, to’qnashuvlar, favqulodda vaziyatlar va tabiiy ofatlar oqibatida aholi hamda mehnat resurslarining mamlakat ichida mamlakatlararo keng miqyosda bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yurishi ro’y beradi. Bular bir tomondan, jahon sivilizatsiyalash va xalqaro mehnat bozorlari, turar joy va ish joy tashlash uchun yaratib bergan huquq va imkoniyatlaridan foydalanuvchi ko’pchilik migratsiyalardan iborat bo’lsa, ikkinchi tomondan, o’z xohishi bilan emas, balki sharoit taqozosi bilan tug’ilib o’sgan joyini tashlab ketishga majbur bo’lgan qochoqlar hamda zo’raki migrantlardan iboratdir. Ayrim tarixiy yerlarda migrantlar oqimining ko’lami hamda ahvolining

murakkabligi juda katta muammolarni yuzaga keltiradi. Bu muammolarni yechish esa keng miqyosda xalqaro hamkorlikni taqozo etadi. Aholi va mehnat resurslarining mamlakatlararo migratsiyasi ishchi kuchini qabul qiluvchi va uni chetga chiqaruvchi mamlakatlarning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot darajasida hamda aholining tabiiy o’sish sur’atlarida anchagina tavofutlar mavjud bo’lgan chog’da ro’y beradi. AQSh, Kanada, Avstraliya kabi yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar, G’arbiy Yevropa mamlakatlarning ko’pchiligi, shuningdek, neftdan katta daromad olib, iqtisodiyoti tez rivojlanayotgan mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, Bahrayn, Quvayt, BAA va boshq.) immigratsiyalash geografik markazlari hisoblanadi. U bir davlatning mintaqalari o’rtasida ro’y beradigan ishchi kuchi migratsiyasi va bir necha mamlakatni qamrab oladigan tashqi migratsiyadan iborat. Xalqaro migratsiya muammolarini o’rganishda duch kelinadigan asosiy tushunchalar quyidagilar: - ishchi kuchi migratsiyasi mehnatga layoqatli aholining bir davlatdan ikkinchi bir davlatga, bir yildan ko’proq muddat bilan ko’chib o’tishi, buning iqtisodiy va boshqa sabablari bo’lishi mumkin; - immigratsiya – mehnatga layoqatli aholining biron-bir mamlakatga chetdan kirib kelishi; - emigratsiya – mehnatga layoqatli aholining bir davlatdan ikkinchi bir davlatga chiqib ketishi; - migratsiya saldosi – mamlakatda bo’ladigan immigratsiya va emmigratsiya o’rtasidagi farq; - aqliy talafot – yuqori malakali kadrlarning xalqaro migratsiyasi; - reemigratsiya – emmigrantlarning turg’un turish uchun o’z vataniga qaytib kelishi; - tashqi migratsiya – aholining ikki davlat o’rtasida ko’chib yurishi; - ichki migratsiya – aholining bir davlat doirasida bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yurishi; - mavsumiy migratsiya – mavsumiy ishlar bilan bog’liq migratsiya-dir.

Tashqi migratsiyaning asosiy sabablari iqtisodiy qiyinchilik, siyosiy beqarorlik, milliy-diniy nizo va urushlardir. Ichki migratsiyaning sabablari ham shunga o’xshab ketadi va quyidagilardan iborat: iqtisodiy qiyinchilik, mavsumiy ish, milliy nizolar, urushlar va boshqalar. Aholining bir davlatdan ikkinchi bir davlatga va bir davlatning ichida bir joydan ikkinchi bir joyga ko’chib yurishini boshqarish migratsiya oqimi deb ataladi. Migratsiya oqimi mamlakat yoki rayonlar aholisining soniga sezilarli ta’sir etishi mumkin. Insoniyat tarixi davomida juda ko’p ommaviy tashqi va ichki migratsiyalar sodir bo’lgan. Buyuk geografik kashfiyotlardan keyin asosiy migratsiya oqimi Amerika, Avstraliya va boshqa yangi kashf qilingan yerlar tomon bo’lgan. Ommaviy ichki migratsiya davlat dasturi asosida amalga oshiriladi Masalan, Mirzacho’l yoki Qozog’iston qo’riq yerlarining o’zlashtirilishi va h.k. Xalqaro migratsiyaning faollashuvi 60-yillarning oxirida iqtisodiy rivojlanish bilan bog’liq bo’ldi. Natijada, asosan, shunday xulosaga keldiki, ishchi kuchining xalqaro harakati ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida iqtisodiy rivojlanish sur’atiga ta’sir qiladi, bu harakatning sababi esa turli mamlakatlarda, mehnatga haq to’lash darajasi turlicha ekanligidan iborat. Har bir kishi o’z mehnatining eng so’nggi samarasini oladi va iste’mol qiladi degan aqidaga asoslanuvchi neoklassik nazariya tarafdorlarining emmigrant qabul qiluvchi mamlakat farovonligini oshirishga xizmat qiladi, ayni bir paytda, emmigratsiyaning asl vatani bo’lgan davlatda iqtisodiy rivojlanish saqlanib qoladi yoki hech bo’lmasa pasaymaydi. Neoklassika tarafdorlari ishchi kuchini, ayniqsa, yuqori malakali xodimlarni eksport qiluvchi mamlakatda migratsiya muhimligini e’tirof etishadi. Shu munosabat bilan ―aqliy talafot‖ga soliq solish va undan kela-digan daromadni BMT ixtiyoriga o’tkazib, ulardan rivojlanish maqsadlarida foydalanish g’oyasi keng muhokama etildi. Keyingi yillarda jamlashishga mamlakat iqtisodiy rivojlanishning muhim omili sifatida qarash ustun kela boshladi. Jamlangan inson potensiali iqtisodiy taraqqiyotning muhim omili jamligidan kelib chiqilsa, xalqaro

mamlakatlar o’rtasida iqtisodiy rivojlanish borasidagi sur’atlar necha xil ekanligining sabablaridan biri deb hisoblasak bo’ladi. Xalqaro migrantlar 5 toifaga bo’linadi. 1.Mamlakatga oshkora kiritilgan immigrantlar va noimmigrantlar. Ko’pdan beri immigrantlarni qabul qilib kelayotgan mamlakatlar uchun 80-90-yillar immigratsiya yuqori pog’onaga ko’tarilgan davr bo’ldi; 2.Shartnoma bo’yicha ishlaydigan xizmatchi migrantlar 90-yillarning oxirida ularning soni dunyo bo’yicha 25 mln kishidan ko’proq edi. Ko’pincha mamlakatlar chet el ishchi kuchiga muhtojlik sezadi. Bu hollarda ishchi kuchi serob bo’lgan mamla-katlar: masalan, Osiyoning ba’zi mintaqalari, ya’ni Sharqdagi qator mamlakatlar bilan shunday shartnomalar haqida kelishib olishadi; 3.Yashirincha kelgan immigrantlar 90-yillarning oxirida bularning soni 30 mln kishidan ortiq edi. Deyarli barcha sanoat rivojlangan mamlakatlarda yashirin immigrantlar mavjud. Ularning bir qismi chegara orqali o’tsa, boshqalari viza muddati tugagandan keyin begona mamlakatdan chiqib ketmaydi: bundaylar, odatda, eng kam ish haqi to’lanadigan ish joylariga yollanadilar. 4.Boshpana so’ragan shaxslar. Bunday toifadagi migrantlar soni 80yillargacha juda oz bo’lib, keyinchalik ancha ko’paydi. 90-yillar oxiriga kelib, 1 mln. kishini tashkil etdi. Shaxslar siyosiy sabablarga ko’ra, iqtisodiy ahvol tufayli boshpana so’raydi. 5. Qochoqlar soni, BMT ma’lumotiga ko’ra, 90-yillar oxiriga kelib, dunyoda 22 mln. dan ko’proqni tashkil etgan va bu raqam yildan-yilga ortib bormoqda (bulardan qariyb 4 mln. kishi o’z vataniga qaytib kelgan bo’lsa ham, BMT homiyligida yashaydi). Qochoqlarning ko’pchiligi bugungi kunda maxsus lagerlarda istiqomat qiladi. Bu lagerlar BMT yoki xususiy agentliklar homiyligidadir.

Nazorat savollari va topshiriqlar: 1. Hududiy mehnat taqsimoti – ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishning ilmiy asosi ekanligini tushuntirib bering. 2. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashishiga ta’sir etuvchi omillarga tavsif bering. 3. Samarali ishlab chiqarish jarayoni deganda, nimalarni tushinasiz. 4. Mintaqaviy rejalashtirish va mintaqaviy bashoratlashga tavsif bering. 5. Ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishiga ta’sir etuvchi tabiiy omillarga tavsif bering. 6. Iqtisodiy rayonlashtirish deganda nimani tushunasiz? 7. Migratsiya turlarini sanab bering? 8. Migratsiyaga ta’sir etuvchi omillar qaysi?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Peter Haggett. Geographie: Eine Globale Synthese. Verlag Eugen Ulmer.Stuttgart, 2004. 2. Dr.Christion Sawyer. Human geography crash course. Printed in the United States of America. Green Edition. –2012. 3. Географический энциклопедический словарь. –М.; ―Советская энциклопедия‖, 1986. -528 с. 4. Горкин А (отп.ред). Социально-экономическая география: понятия и термины. Словарь-справочник. –Смоленск: ―Ойкумена‖, 2013, -328 с. 5. Петрова Н. География (сорременный мир): Учебник. –М.: «ФОРУМ», 2005. -224 с. 6. Фромберг А. Экономическая и социальная география: пособие для школьников и абитуриентов. –М.: ―Экзамен‖, 2011. -443 с. 7. Абдуллаев О. Иқтисодий география ва экология. -Наманган, 2002. -296 б. 8. Комилова Н. Тиббиѐт географиясининг назарий ва амалий масалалари. – T.: ―Sharq‖, 2015. -264 б. 18. Солиев А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐти. [Матн]: танланган асарлар/ масъул муҳаррир: О.Ата-Мирзаев. –Т.: ―Камалак‖, 2013. -184б 19. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. –Т.: ―Университет‖, 2014. -404 б.

Похожие

Aholi migratsiyasi

Tabiiy geografik jarayonlar

Urushlar va aholi o`sishi

Xalqaro iqtisodiy aloqalar va integratsiya jarayoni

Qishloq aholi manzilgohlari