Xalqaro iqtisodiy aloqalar va integratsiya jarayoni - География - Рефераты

Xalqaro iqtisodiy aloqalar va integratsiya jarayoni

Загружено в:

15.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1284.447265625 KB

Xal qaro iqtisodiy aloqalar va integratsiya jarayoni Reja : 1. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning predmeti 2. Jahon xo’jaligining rivojlanish bosqichlari va tendensiyalari 3. Ochiq iqtisodiyotning mohiyati 4. Hududiy mehnat taqsimoti va ishlab chiqarishni joylashtirish 5. Hududiy mehnat taqsimotining bosqichlari 6. O’zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari

Jahon xо‘jaligini XX asr ikkinchi yarmidagi faoliyatining о‘ziga xos tomonlaridan biri xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv ravishda rivojlanishidir. Davlatlar, davlatlar guruhlari, iqtisodiy guruhlar, alohida firma va tashkilotlar о‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar kengaymoqda va chuqurlashmoqda. Bu jarayonlar xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishida, xо‘jalik hayotining bay nal m i la l la s huv ida, ul ar n ing bi r- bi r ig a bog‘ l i ql i gi d a v a yaq in l ashu vi da , mintaqaviy xalqaro tizimlarning rivojlanishi va mustahkam lanishida namoyon bо‘lmoqda. Shunisi xarakterliki ushbu barcha о‘zaro hamkorlik, yaqinlashish jarayonlari qarama-qarshi, dialektik xarakterga ega. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning dialektikasi shundaki, ayrim mamlakatlarning iqtisodiy mustaqillikka, milliy xо‘jaliklarni mustahkamlashga intilishi oqibat natijada jahon xо‘jaligining yanada kо‘proq baynalminalashuviga, milliy iqtisodiyotlarning ochiqligiga, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga olib keladi. Xal qaro i qtisodiy munosabatlar nazariyasi nimani о‘ rganadi, uning predmeti nima? Xal qaro i qtisodiy munosabatlar predmeti ikki asosiy qismdan iborat xalqaro iq tisod iy munosabatlarning о‘zi va uni amalga oshirish mexanizmi. Xalqaro i qtisodiy munosabatlar о‘z ichiga alo hida mamlakatlar, ularning minta qaviy birlashmalari, shuningdek, al oh ida korxonalarning (transmilliy, kо‘ pmillatli korporatsiyalar) ja hon x о‘ jaligi tizimidagi bir-biriga qarama- qarshi bо ‘ lg an i qt iso d iy m un osab at la r in i ng m a jm ui n i o ladi . Xor i j iy d av lat la r iqtisodiyotini emas balki, ular о‘ rtasidagi

iqtisodiy munosabatlarning о‘ziga xos tomonlari tad qiq qilinadi. H ar qanday fan singari xalqaro i qtisodiy munosabatlar ham, har qanday i qtisodiy munosabatlarni emas, balki eng k о‘ p qaytariladigan, tipik, xarakterli, ani qlovchi munosabatlarni о‘ rganadi. Xalqaro i qtisodiy munosabatlar mexanizmi о‘z ichiga huquqiy normalarni va ularni amalga oshirish vositalarini (xalqaro i qtisodiy shartnomalar, kelishuvlar, «kodekslar», xartiyalar va h.k.), xalqaro i qtisodiy munosabatlarni rivojlantirish ma qsadlarini amalga oshirishga y о‘ naltirilgan xalqaro i qtisodiy tashkilotlarning faoliyatini oladi. Xalqaro i qtisodiy munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi:1. Xalqaro mehnat ta qsimoti. 2. Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi. 3. Xalqaro kapital va xorijiy investitsiyalar harakati. 4. Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi 5. Xalqaro valyuta-moliya va kredit munosabatlari. Xalqaro i qtisodiy munosabatlarning nazariya va amaliyotini о‘ rganish paytida b i z j a ho n x о ‘ j a l i g i d e g a n t u s h u n c h a g a d u c h k e l a m i z . X a l q a r o i q t i s o d i y munosabatlarning obyektiv asosi b о‘lgan jahon x о‘jaligi XIM nazariya va amaliyoti tad qiqotining maxsus о‘ rganish obyekti emas. Ammo u, XIM muammolarini k о‘ rib chi qishda mu him komponent hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar (asosan savdo) jahon xо‘jaligi vujudga k el m as d an ol d in h am m av ju d edi . M as a l a n - Ye v r o pa d av l at l a r i о ‘ r t as i d ag i XI M , mintaqalar (Yevropa- Shimoliy Afrika, Yevropa-Yaqin Sharq va h.k.) о‘rtasidagi xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Bu munosabatlar mintaqaviy xarakterga ega edi. Jahon xо‘jaligining vujudga kelishi va

rivojlanishi bilan xalqaro iqtisodiy munosabatlar kengaydi va chuqurl ashib, gl obal xarakt erga ega bо‘ldi. Al ohi da davl atl ar iqtisodiyotiga yoki jahon xо‘jaligiga asoslangan xalqaro iqtisodiy munosabatlar kо‘proq ularga qaramdir. Ammo xalqaro iqtisodiy munosabatlar amalga oshish jarayonida о‘z qonuniyatlariga buysunuvchi holatga, jahon iqtisodiyotining mavjudlik va rivojlanish shakliga, uning ichki mexanizmiga aylanib boradi. Jahon xо‘jaligi nima? Zamonaviy jahon xо‘jaligi bu - bozor iqtisodiyotining obyektiv qonunlariga buysunuvchi, о‘zaro bog‘liq bо‘lgan milliy iqtisodiyotlar birlashmasi, global iqtisodiy organizmdir. Jahon xо‘jaligi rivojlanishinig bosqichlari. Vujudga kelish va rivojlanishda u zoq va qiyin yо‘l bosib о‘tdi. Ayrim tadqiqotchilar uning vujudga kelishini Rim imperiyasi davriga bog‘lashadi. Bunda ular Rim imperiyasini о‘sha vaqtdagi butunjahon xо‘jalik tizimi deb baholaydilar. Boshqa olimlar Jahon xо‘jaligi faoliyat kо‘rsata boshlagan vaqtni XV-XVI asrlar, ya’ni buyuk jug‘rofiy kashfiyotlar davri bilan bog‘laydilar. Aynan shu kashfiyotlar qimmatbaho toshlar, metallar, shirinliklar va kо‘llar bilan xalqaro savdoning tez rivojlanishiga sabab bо‘ldi. Ammo bu davrdagi jahon xо‘jaligi cheklangan bо‘lib, faqat savdogarlar sarmoyalari ishlaydigan soha edi. Zamonaviy jahon xо‘jaligi sanoat inqilobidan keyin, kapital monopol bosqichiga о‘tishi davomida vujudga keldi. XIX asr oxiri-XX asr boshidagi jahon xо‘jaligi XXasrning 60-90- yillaridagi jahon xо‘jaligidan sezilarli farq qiladi. XX asrdagi jahon xо‘jaligi «kapital kuchiga» nisbatan kо‘p jihatdan oddiy kuchga, iqtisodiyotga yot bо‘lgan majburiyatlarga asoslangan edi. Bu davrdagi jahon xо‘jaligida

о‘ tkir qarama-qarshiliklar mavjud edi. Bu esa uni nobarqaror qilardi. Bu imperialistik mamlakatlar о‘rtasidagi qarama- qarshiliklar (ikkita jahon urushiga olib kelgan), shuningdek, sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar о‘ rtasidagi qarama-qarshiliklardir. XX asr о‘rtalariga kelib jahon xо‘jaligi ikki qismga : jahon kapitalistik va jahon sotsialistik xо‘jaliklarga bо‘lingan edi. Jahon iqtisodiy aloqalari tizimida jahon kapitalistik xо‘jaligi ustunlik qilar edi. 90-yillar boshida xalqaro savdo tovar aylanmasining 10 dan 9 qismi jahon kapitalistik xо‘jaligi doirasida ruy berardi; 80-yillar oxirida xalqaro iqtisodiy ayirboshlash kanallari orqali kapitalistik dunyo umumiy yalpi mahsulotining bor-yо‘g‘i 5dan 1 qismi sotilardi xolos. Sobiq sotsialistik mamlakatlarda jahon milliy daromadining 3 dan 1 qismi, shu jumladan UIYOK davlatlarida – 4 dan 1 qismi ishlab chiqarilardi. 60-yillardan boshlab jahon xо‘jaligi tizimiga rivojlanayotgan davlatlar qо‘ shildi. 70-yillarning о‘rtalarida ular orasida YAID-«yangi industrial davlatlar», ya’ni Janubi-Sharqiy Osiyo (1-oqim - 4 kichik «ajdaho»- Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur) va Lotin Amerikasi davlatlari Braziliya, Argentina, Meksika sezilarli darajada ajralishdi. S S S R t a r q a l i b k e t ga n i d a n k e y i n v a S h a r q i y Ye v r o p a d a i n qi l o b i y о‘zgarishlardan keyin jahon xо‘jaligi yaxlit, butun organizm kо‘rinishni oldi. Shakllanayotgan global jahon xо‘jaligi bir tekis bо‘lmagan holda, о‘z ichiga sanoati rivojlangan davlatlar, rivojlanayotgan davlatlar va о‘tish shaklidagi iqtisodiy tizimli davlatlarning milliy iqtisodiyotlarini о‘z ichiga oladi.

Tashqi bozorga yuz tutgan Kо‘plab qarama-qarshiliklar va turlicha tendensiyalarni saqlab qolgan holda XXI asr bо‘sag‘asidagi jahon xо‘jaligi XX asr о‘rtasidagi jahon xо‘jaligidan solishtirib bо‘lmaydigan darajada kо‘proq ajralmas, integratsiyalashgan va dinamikdir. Zamonaviy Jahon xо‘jaligining xarakteri qanaqa, uning о‘ziga xosligi nimada, kо‘rsatkichlari va rivojlanish omillari qanaqa? XXI asr bо‘sag‘asidagi Jahon xо‘jaligi - о‘z miqyosiga kо‘ra globaldir; u tо‘liq ravishda bozor iqtisodiyotining tamoyillari, xalqaro mehnat taqsimotining obyektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning baynalminallashuviga asoslanadi. Urushdan keyingi о‘n yillikda Jahon xо‘jaligi rivojining yetakchi tendensiyalaridan biri, bu kо‘plab davlatlarning birin-ketin yopik milliy xо‘jalikdan iqtisodiy ochiq tipdagi xо‘jalikga о‘tish h isoblanadi. Urushdan keyingi iqtisodiy tiklash davrida va keyingi yillardagi boshlab, G‘arb davlatlari hukumatlari yanada faol ravishda oldingi avtokratik qoldiqlardan kutilyaptilar. Aynan AQSH «Ochiq savdo», «Ochiq iqtisodiyot» degan tezislari bilan chiqdilar. Bu avvalo jahon bozorida о‘z hohishlarini о‘tkazish uchun edi. Ikkinchi jahon urushidan g‘olib va yanada boyib chiqqan jahonning eng ilg‘or savdo mamlakati sifatida yangi iqtisodiy tartib qо‘llanmalari taklif etildi. Bunday «erkin savdo» va «ochiq iqtisodiyot» hukmron iqtisodiyotning kamroq rivojlangan davlatlarga qarshi quroli, amerika korporatsiyalarining tutib bо‘lmas ekspansiyaga intilishlari edi. Bunday «ochiq» iqtisodiyot haqida Fransiyalik iqtisodchi Mishel Pebro ochiq-oydin shunday degan «Ochiq, erkin savdo- ilg‘or

iqtisodiyot uchun eng qulay о‘yin qoidalaridir». Ammo urushdan keyingi dunyoda ijtimoiy-iqtisodiy holatning о‘zgara borishi bilan ochiq iqtisodiyot haqida tezis bir tomonlamalik, amerika ekspansionizmining manfaatlariga yо‘naltirilganlikni yо‘qotdi va obyektiv, chuqur omillar faoliyatiga asoslangan, jahon xо‘jalik aloqalarining baynalmilallashuvi ma’nosini ola boshladi. Jahon iqtisodiyoti (JX) baynalminallashuvi miqyosi va xarakteriga, uning ochiqligi darajasini oshishiga katta ta’sir kо‘rsatgan va kо‘rsatayotgan asosiy omillar q aysilar? Ochiq i qtisodiyotni shakllantirishda davlat katta rol о‘ ynadi. Davlat tovar va xizmatlar olib chi qishni ra g‘ batlantirib, xorijiy firmalar bi lan kooperatsiyalarga, tashqi iqtisodiy alo qalar rivojlanishiga yordamlashib о‘ziga eksportga y о‘ naltirilgan ishlab chi qarishlarni ra g‘ batlantirish funksiyasini oldi. Chet eldan investitsiyalar, texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot oqib kelishini yengillashtirgan musta hkam huquqiy asos yaratildi. Mamlakatlarning ochiqro q i qtisodiyotga о‘ tishlari transmilliy korporatsiyalar (TMK) faoliyati bilan tezlashdi. Yangi bozorlarni о‘zlashtirishga intilib, turli mamlakatlarda k о‘plab filiallar, shu’ba k orx onalari tashkil etib, TMK chet davlatlarning proteksionistik t о‘ si qlarni aylanib о‘ tardilar va xalqaro iqtisodiy ayirboshlashni ba ynalmi nallashtirdilar. XX asrning ikkinchi yarmida transport, axborot-alo qa vositalarining sezilarli rivojlanishi ham milliy i qtisodiyotlar ochiqligi rivojlanishida, a holi harakatchanligining oshishida katta ra g‘ batlantiruvchi rol о‘ ynadi. Asta-sekin, uzo q va qt mobaynida davlatlarning bir-biridan ajratib turgan savdo-iqtisodiy, valyuta-moliyaviy t о‘ si qlar olib

tashlandi. Xalqaro ayirboshlashning erkinlashtirilishi milliy xо‘jaliklarning tashqi sharoit va ta’sirlarga moslashishini yengillashtirdi, ularning xalqaro mehnat ta qsimotiga yanada faol qо‘ shilishiga imkon yaratdi. 60-yillardan boshlab ochiqlik jarayonlari qator rivojlanayotgan mamlakatlarga tar qala boshladi. 80-yillar boshidan Xitoy ham ochiqlik siyosatiga tarafdorligini e’lon qildi. «Ochiqlik termini» dunyoning k о‘plab mamlakatlari lu g‘ atiga kirdi. Masalan arabcha-«infitax», xitoycha-«kayfan». Shunday qilib «ochiq i qtisodiyot» tushunchasiga nimalar kiradi? «Erkin savdo» va «ochiq i qtisodiyot» tushunchalarini far qlash lozim. «Erkin savdo» haqidagi tezis A.Smit siyosiy iqtisodiyotidan boshlanadi va zamonaviy amerika iqtisodchilarining kashfiyoti emas. «Ochiq i qtisodiyot» tushunchasi ishlab chi qarish omillari, axborot, milliy valyutalarning о‘zaro almashuvining erkin harakatini о‘z ichiga olgan tovarlar savdosi sifatida «erkin savdo» tezisidan kengro q tushunchadir. Ochiq iqtisodiyotni avtarkiya, о‘z-о‘zini ta’minlash iqtisodiyoti, haddan tashqari о‘z kuchiga suyanishning antipodi sifatida tushunish lozim. Ochiq iqtisodiyotning vujudga kelishi - bu jahon rivojlanishining obyektiv tendensiyasidir. Ochiq iqtisodiyot tamoyillariga mos ravishda harakat qilish bu jahon bozori standartlarini tan olish, uning qonunlari asosida harakat qilishdir. Ochiq iqtisodiyot iqtisodiyotning yaxlitligini, jahon xо‘jaligiga, jahon bozoriga integratsiyalashgan yagona iqtisodiy majmuani nazarda tutadi. Ochiq iqtisodiyot bu turli hamkorlikdagi tadbirkorlik shakllaridan faol foydalanish, erkin

tadbirkorlik zonalar tashkil qilish, tashqi savdoda davlat yakka hokimligini yо‘qotish (kо‘p sohalar bо‘yicha), xalqaro mehnat taqsimotida davlatning nisbiy ustunliklaridan samarali foydalanishdir. Iqtisodiyotning eng muhim о‘lchovlaridan biri ma’lum iqtisodiy maqsadga muvofiqlik va xalqaro raqobatbardoshlilik doirasida (soha va makroiqtisodiy darajada) kapital quyilmalar, texnologiyalar, axborot oqimini rag‘batlantiruvchi qulay investitsion muhitdir. Ochiq iqtisodiyot ichki bozorning chet el kapitali, tovarlari, texnologiyalari, axborotlari, ishchi kuchining oqimi uchun aqlga tо‘g‘ri keladigan darajada ochiqligini nazarda tutadi. Ochiq iqtisodiyotning afzalliklari quyidagilardir: - ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va koperatsiyalashuvining chuqurlashishi; - resurslarni mulohazakorlik bilan samaradorlik darajasiga qarab taqsimlash; - xalqaro iqtisodiy aloqalar tizimi orqali jahon tajribasining tarqalishi; - jahon bozoridagi raqobat tomonidan rag‘batlantiriladigan milliy ishlab chiqaruvchilar orasida raqobatning kuchayishi. Shakllanib bо‘lgan ochiq iqtisodiyot va ochiq iqtisodiyotga о‘tish bir xil narsa emas. Ochiq iqtisodiyot davlatning tashqi iqtisodiy aloqalarida nazoratsizlik va hamma narsa mumkin, chegaralar ochiq degani emas. Ochiq iqtisodiyot uning aqlga sig‘adigan darajada amalga oshirish mexanizmini shakllantirishda davlatning sezilarli aralashuvini talab qiladi. Hech bir mamlakatda iqtisodiyotning absolyut ochiqligi yо‘q. Stixiyali ochiqlik nafaqat iqtisodiy rivojlanish yordam bermaydi, balki iqtisodiy xavfsizlikka xavf tug‘diradi.

Samaradorlik, raqobatbardoshlik, milliy xavfsizlik tamoyillari asosida kо‘rilgan ochiqlik eksport strukturasi va kapital h arakati, shuningdek ular tashqi dunyo bilan о‘zaro ta’sirining faqat shakliga emas, balki valyuta, soliq, kredit va investitsiya siyosatini hisobga olmasdan turib tushunib bо‘lmaydi. Ochiqlik miqdorining 1-darajali indikatoriga eksport va importning ichki yalpi mahsulotdagi ulushini kiritish mumkin. Ularning kombinatsiyasi alohida milliy iqtisodiyotlarning jahon bozori bilan aloqalarining miqyosi haqida tushuncha beradi. Shunday qilib, eksportning YAIMga munosabati eksport kvotasi sifatida aniqlanadi: Ek k E/YAIM x 100%, bu yerda Ek - eksport kvotasi, E - eksport hajmi. Agar Ek k 10% b о‘ lsa, i qtisodiyotning ochi qligi ma qsadga muvofi q hisoblanadi. Iqtisodiyot ochi qligining boshqa kо‘ rsatkichi import bilan YAIM munosabatidan kelib chi quvchi import kvotasi k о‘ rsatkichidir: Ik k I/YAIM x 100%, bu yerda Ik - import kvotasi, I - import hajmi. Ochi qlikning kompleks k о‘ rsatkichlaridan biri deb odatda tashqi savdo kvotasi kо‘ rsatiladi : TSk k TS/YAIM x 100%, bu yerda TSk -tashqi savdo kvotasi, TS - tashqi savdo oborotining hajmi. Bu k о‘ rsatkichning kamchiligi unda kapital eksporti kattaligining hisobga olinmaganligidir. Q uyida «katta yettilik» davlatlari uchun tashqi savdo kvotasi kо‘ rsatkichlari keltirilgan:Angliya - 41,8% Germaniya - 50,8%

AQSH - 17,0%Yaponiya - 17,8% Mamlakat ichki bozorining hajmi, uning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi, shuningdek mamlakatning xalqaro ishlab chiqarishda qatnashuvining roli iqtisodiyot ochiqligi darajasi va xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi darajasiga ta’sir qiluvchi omillardir. Ayrim iqtisodchilar quyidagi qonuniyatni alohida ta’kidlaydilar: iqtisodiyot strukturasida asos sohalari (energetika, metallurgiya, tog‘-kon va b.) ulushi qancha kо‘p bо‘lsa, mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotida ishtiroki, iqtisodiyotning ochiqligi shuncha kam bо‘ladi. Amerika iqtisodchilari J.Saks va E.Uornerlarning fikricha milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi mamlakatda «xaddan tashqari katta» eksport va import bojlarining yо‘qligi, milliy valyutaning «yetarli darajadagi» konvertatsiyasi mavjudligi bilan aniqlanadi, shuningdek «davlat sotsialistik bо‘lmasligi kerak». Ishlab iqarish kuchlarini joylashtirish bevosita hududiy mehnat taqsimoti bilan bog'liq. Ammo hududiy mehnat taqsimoti asosan ishlab chiqarishning hududiy tarkibini bildiradi va shu sababli u aholi va mehnat resurslarini o'z ichiga olmaydi. Aholining joylanishi esa ko'p hollarda ishlab chiqarishni hududiy tashkil qilish bilan belgilanadi. Maxsus adabiyotlarda hududiy mehnat taqsimoti bilan bir qatorda geografik, regional (mintaqaviy), akvatorial mehnat taqsimoti kabi turdosh tushunchalar uchrab turadi. Albatta, ular o'rtasida jiddiy farq yo'q, faqat akvatorial mehnat taqsimoti Yer sharining quruqlik qismida emas, balki uning okean va dengizlarida ishlab chiqarishning rivojlanishi ixtisoslashuvini anglatadi (akva - suv demakdir). Hududiy mehnat taqsimoti yoki ishlab chiqarishni hudud bo'ylab

joylashtirish o'z mohiyatiga ko'ra iqtisodiy geografik jarayon hisoblanadi, chunki iqtisod hudud doirasida taqsimlanadi. Buning natijasida ishlab chiqarish kuchlarining hududiy tarkibi yoki tizimi (sistema), iqtisodiy rayonlar turi vujudga keladi. Ularning o'zaro hududiy munosabati va joylanish holati iqtisodiy geografik vaziyatni ifodalaydi. Hududiy mehnat taqsimoti ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomonidir. Ammo, u iqtisodiy mehnat taqsimotidan biroz keyinroq vujudga kelgan. Sababi - avvallari kishilar tabiatda mavjud imkoniyatlardan foydalanganlar, o'zlarining u yoki bu joyda ma'lum mahsulotni yetishtirishlari esa kechroq paydo bo'ldi. Demak, hududiy mehnat taqsimoti (HMT), soddaroq qilib aytganda, turli joylarning - mamlakat yoki rayonlarning turli mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvidir. Natijada ana shu joylarning iqtisodiy «basharasi» shakllanadi va ularning kattaroq hududiy tizimdagi o'rni o'z aksini topadi. Agar kengroq qilib ta'riflamoqchi bo'lsak, HMT — bu ishlab chiqarish tarmoqlarini hududning tabiiy sharoiti va boyliklari, aholi va mehnat resurslari kabi omillariga qarab joylashtirishdir. Bundan kelib chiqadiki, HMT — ga turli omillar ta'sir ko'rsatadi. Ular: • Tabiiy sharoit va qazilma boyliklari; • Aholi va mehnat resurslari; • Transport; • Ijtimoiy infrastruktura; • Ekologik vaziyat; • Iqtisodiy geografik o'rin; • Bozor manfaatlari va h.k. Ayni vaqtda ana shu va shunga o'xshash omillar ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishda ham hisobga olinadi. Binobarin, bu masala keyinroq mufassal o'rganiladi. Bu yerda faqat bir omilga to'xtab o'tish joiz. Gap shundaki, avvallari, ya'ni «Sotsialistik rejalashtirish» davrida eng asosiy omil o'ta markazlashgan davlat, ya'ni Butunittifoq manfaatlari edi; qolgan sharoitlarning qulaylik yoki noqulayliklaridan qat'iy - nazar, agar davlat, Ittifoq uchun qaysi bir mahsulo zarur

bo'lsa, u albatta yetishtirilishi shart edi. Masalan, O'zbekistonda paxtadan tashqari boshqa qishloq xo'jalik tarmoqlari (bog'dorchilik, uzumchilik, polizchilikni ham rivojlantirish mumkin edi, ammo Ittifoq, markaz sanoati uchun paxta kerakligi tufayli bu yerda xo'jalikning tor sohasi, xom ashyoga yo'naltirilgan tizimi shakllanadi. Hozirgi bozor munosabatlari davrida vaziyat butunlay o'zgardi; endigi sharoitda yetakchi omil bozorning o'zi, talab bo'lib qoldi. Qolgan omillarning ta'siri esa bunga nisbatan sustroq. Chunki, nimaga ixtisoslashuv, nima yetishtirishni davlat emas, bozor belgilaydi, davlat esa, ilgari aytganimizdek, bu jarayonni u yoki bu vositalar yordamida tartibga solib boradi. HMT uchun yetishtirilgan mahsulot mahalliy ehtiyojni qondirgan holda albatta bozorga, almashuvga chiqarilishi kerak. Bundan ayon bo'ladiki, mazkur jarayonning asosida ishlab chiqarishning nafaqat mujassamlashuvi (kontsentratsiyasi), balki uning ixtisoslashuvi ham yotadi. Ixtisoslashuv esa mahsulotning chetga yuborilishi bilan belgilanadi. Shu bois, bu yerda ishlab chiqarilgan mahsulotning ortiqcha qismi boshqa yerga (mamlakat yoki rayonga) yo'nalishi lozim; mhsulotning shu joyning o'zida to'la, batamom iste'mol qilinishi ixtisoslashuv, HMT emas, bu oddiy natural xo'jalikdir. Sunday davlatlar jahon xo'jalik tizimiga kira olmaydilar, milliy iqtisodiyoti zaifligi sababli ular jahon bozorida ishtirok eta olmaydilar va doimo «sudraluvchi" bo'lib qolaveradilar. Agar mamlakat ichida shunday mintaqalar mavjud bo'lsa, u holda uning yagona geoiqtisodiy tizimi vujudga kelmaydi, iqtisodiy havfsizlik ta'minlanmaydi; xo'jalikning hududiy tarkibi shakllanmaganligi, xomligi natijasida ichki iqtisodiy integratsiya jarayonlari rivojlanmaydi. HMT — ning rivojlanishida transportning roli katta. Chunki transport mahsulot ishlab chiqarilgan joy bilan uni iste'mol qiladigan rayon o'rtasidagi aloqadorlikni bajaradi, transport harakati esa mahsulotning iste'mol rayonidagi qiymatiga kiradi. HMT - da bir necha bosqich yoki daraja mavjud. chunonchi, sobiq Ittifoq davrida ular quyidagilar edi:

• Xalqaro yoki mamlakatlararo mehnat taqsimoti; • Sotsialistik yoki kapitalistik mamlakatlar orasidagi mehnat taqsimoti; • Butunittifoq mehnat taqsimoti; • Yirik iqtisodiy rayonlar doirasidagi mehnat taqsimoti; • Respublikalar ichidagi mehnat taqsimoti. Bu yerda ta'kidlash kerakki, ilgarigi tizimda oxirgi ikki bosqichda hududiy mehnat taqsimoti amalda yo'q edi. masalan, O'rta Osiyo iqtisodiy rayoni mamlakatga asosan paxta yetishtirib berardi; O'zbekiston ichida esa bu taqsimot yanada zaif edi. SSSR - ning parchalanishi natijasida hududiy mehnat taqsimotining vertikal shaklida keskin o'zgarishlar yuz berdi: ilgarigi ittifoqdosh respublikalar — endigi mustaqil davlatlar, jumladan O'zbekiston jahon hamjamiyatining alohida sub'ekti sifatida bu taqsimotning birinchi bosqichidan joy oldi, ya'ni beshinchi o'rindan birdaniga birinchi o'ringa ko'tarildi. Albatta, bunday «sakrash» oqibatida anchagina muammolar yuzaga keldi. Agar bu muammoni sobiq O'rta Osiyo iqtisodiy rayoni darajasida ko'rmoqchi bo'lsak, hozirgi kunda qo'shni respublikalar o'rtasida iqtisodiy integratsiya jarayonlarini rivojlantirish, yagona iqtisodiy makonni shakllantirish juda qiyin bo'lib qoldi. Buning sabablaridan bir - barcha respublikalarning asosan bir xil mahsulot, ya'ni paxta yetishtirishidir. Huddi shunday vaziyat respublikamiz ichida yanada yaqqolroq ko'rinadi. Binobarin, milliy iqtisodiyotning biryoqlama, paxta yakka hokimligiga yo'naltirilgan tizimning o'rniga turli tarmoqlarga ixtisoslashgan xo'jalik tarkibini vujudga keltirish zarur. Sobiq Ittifoqdan meros qolgan hududning tor ixtisoslashuvi ayrim viloyatlarda, masalan, Sirdaryo, Jizzax, Namangan, Surxondaryo, Xorazmda tamomila o'zgartirilganicha yo'q. Shu bois, mamlakatimizda ichki — mintaqalar va viloyatlar va hatto viloyat doirasida mehnat taqsimotini chuqurlashtirish lozim. HMT ixtisoslashuvga, bir joyning ikkinchi joydan xo'jalik yo'nalishi bo'yicha farq qilishiga, hududiy rang - baranglikka olib keladi. Bu esa iqtisodiy rayonlarning shakllanishiga asos bo'lib xizmat qiladi. Demak, hududiy mehnat

taqsimoti—»ixtisoslashuv—»iqtisodiy rayonlar o'rtasida zanjirsimon aloqadorlik mavjud. Iqtisodiy rayonlashtirish masalalari. O'zbekiston hududining tabiiy geografik jihatdan turli — tumanligi uning «geografik geometriyasini», hududiy iqtisodiyotining shakllanishiga sabab bo'ladi. Jumladan, Respublika maydonining 70 foizidan ko'prog'ini tekisliklar tashkil etishi, an'anaviy sug'orma dehqonchilik uchun kerak bo'lgan suv resurslarining notekis taqsimlanishi, aholi va ishlab chiqarish zich joylashgan voha va vodiylar bilan bit qatorda yaxshi o'zlashtirilmagan cho'l mintaqasining mavjudligi ichki hududiy - iqtisodiy tuzilmaning shakllanishini belgilab beradi. Shuningdek, bunga mamlakat geoqiyofasi (hududining konfiguratsiyasi, shimoli -g'arbdan janubi - sharqqa cho'zilganligi), chegara chizig'i, uning oddiy va murakkabligi ham ta'sir etadi. Ta'kidlash joizki, mamlakat hududi ichki tuzilmasining tabiiy jihatdan har xilligi uning iqtisodiy rivojlanishida ijobiy ahamiyatga ega. Chunki, bunday tabiiy geografik holat iqtisodiy geografik vaziyatning shakllanishi, hududiy mehnat taqsimotining keng rivojlanishiga imkon beradi. Zero, har qanday mukammal tizim bit tusdagi tarkibiy qismlarning oddiy yig'indisi emas, balki ularning turli - tumanligidan tashkil topadi. Aynan ana shunday sharoitda hududiy birliklar bir - birini to'ldiradi, ular o'rtasida iqtisodiy integratsiya jarayoniga ehtiyoj tug'iladi vash u asosda iqtisodiyotning hududiy samaradorligi vujudga keladi. Biror - bir mamlakatning hududi tabiiy va iqtisodiy jihatdan mutloq bir xil bo'lmaydi. Huddi shunga mos ravishda ishlab chiqarish kuchlari ham hudud bo'yicha bir tekis joylashmaydi. Notekislik esa o'ziga xos hududiy -iqtisodiy rivojlanish omilidir. Qizig'i shundaki, har qanday mamlakat yoki viloyat o'zining hududida ishlab chiqarish kuchlarini bir tekis joylashtirishga, hududlar ijtimoiy — iqtisodiy rivojlanishini tenglashtirishga harakai qiladi, ammo mutloq holda bunday tenglik hech qachon amalga oshmaydi. O'zbekiston iqtisodiyoti asosan maydoni uncha katta bo'lmagan vodiy va vohalarga to'g'ri keladi Masalan, Farg'ona vodiysida (hududi Respublika maydonining atigi 4 foizini tashkil qiladi) mamlakat iqtisodiy -demografik

salohiyatining ijtimoiy - iqtisodiy zichligi Respublika o'rtacha ko'rsatkichidan 7,5 marta ziyod. Bozor munosabatlari nafaqat tarmoq va korxonalararo raqobatni, balki hududlar - iqtisodiy rayonlai orasida ham sog'lom raqobat muhitini taqozo etadi. Bunda har bir hudud o'z ichki imkoniyatlari, rivojlantiruvch kuchlaridan to'laroq va samarali foydalanishga, qulay investitsiya muhitini shakllantirgan holda eksport salohiyatin oshirishga intiladi. Respublikamizni iqtisodiy rayonlashtirish ancha boy tarixga ega. Dastlab, masalan, 60 - yillarda bu yerda 5 iqtisodiy rayon ajratilgan: Toshkent, Farg'ona, Zarafshon, Quyi Amudaryo va Janubiy iqtisodiy rayonlar. O'shi davrlarda ham bu masala bilan ToshDU (O'zMU) iqtisodiy geograflari - V.M. Chetirkin, Yu.G. Tsapenko keyinchalik Z.M. Akramov, O.B. Otamirzaev, A.S. Solievlar hamda O'zFA Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirisl kengashi (K.N. Bedrintsev, S.K. Ziyodullaev) shug'ullanishgan. Ular ajratgan iqtisodiy rayonlarning miqdor avvallari bir xil, ammo rayonlarning tarkibida ayrim farqlar mavjud bo'lgan. Chunonchi, ToshDU rayonlashtirishd; Qashqadaryo viloyati Janubiy iqtisodiy rayoni tarkibida ko'rilgan, O'zFA da esa bu viloyat Zarafshon iqtisodh rayoniga kiritilgan; har ikkisida ham Toshkent iqtisodiy rayoni Toshkent va Sirdaryo viloyatlaridan tashkil etilgan. Saksoninchi yillarda ToshDU olimlari yangi Mirzacho'l iqtisodiy rayonini ajratishini taklif qilishgan, O'zFA esa Samarqand - Qashqadaryo rayonini belgilashgan. Ayni vaqtda o'rta maktab darsliklarida bu viloyatlar alohida iqtisodiy rayonlar darajasida (ya'ni Samarqand va Qashqadaryo iqtisodiy rayonlari) ajratilgan va hozirgacha shu tartibda o'qitib kelinmoqda. Shunday qilib, tarkibi jihatidan munozarasiz rayonlar faqat Farg'ona va Quyi Amudaryo bo'lgan. Keyinchalik Toshkent hamda Mirzacho'l (bir vaqtlar u O'zFA da Sirdaryo - Jizzax rayoni deb ham atalgan) rayonlari tarkibi bo'yicha ham o'zaro «murosaga» kelishilgan. So'nggi yillarda, mamlakatimizning siyosiy mustaqillikka erishuvi, uning iqtisodiyotini bozor munosabatlariga o'tishi, ichki hududiy mehnat taqsimoti va

mintaqalararo iqtisodiy integratsiya jarayonini rivojlantirish, transport mustaqilligini ta'minlash kabi dolzarb masalalar iqtisodiy rayonlashtirish muammosini qaytadan ko'rib chiqishni talab qildi. Agar avvallari iqtisodiy rayonlashtirish va hududiy — iqtisodiy tadqiqotlar «sotsialistik planlashtirish» nuqtai - nazaridan olib borilgan bo'lsa, hozirgi sharoitda u, eng avvalo, davlatning ilmiy asoslangan mintaqaviy siyosatini amalga oshirish uchun zarurdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan va uzoq istiqbolni hisobga olgan holda mamlakat milliy iqtisodiyotining hududiy tarkibini 6 ta asosiy iqtisodiy rayonlar yoki mintaqalar majmuasi shaklida kiritish taklif qilinadi. Bu yerda avvalgi rayonlashtirishdan farq Samarqand va Qashqadaryo viloyatlariga tegishli. Qashqadaryo viloyatini, yangi G'uzor - Boysun - Qumqurg'on temir yo'lini qurilishi munosabati bilan, Surxondaryo bilan birgalikda Janubiy iqtisodiy rayoni tarkibiga, Samarqand viloyati esa, uning tarixiy - geografik rivojlanish omilini e'tiborga olib, an'anaviy Zarafshon iqtisodiy rayoniga kiritiladi. Yuqorida ajratilgan asosiy iqtisodiy rayonlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:  Katta iqtisodiy va demografik salohiyatga ega bo'lishi (aholisi hamida 1,5 — 2,0 mln kishi, yalpi milliy mahsulot 5/oizdan ortiq);  Mamlakat milliy iqtisodiyoti va uning eksport salohiyatini yuksaltirishda faol ishtirok etishi;  Ichki hududiy — iqtisodiy jihatidan yaxlitlik;  Rayon hosil qiluvchi tarmoq va markazlarning mavjudligi;  Mintaqaviy iqtisodiyotning kompleks rivojlanganligi;  Xo'jalikning bazaviy sohalariga ega bo'lishi (elektr energetika, qurilish vapaxta tozalash sanoati);  Transport va boshqa infrastruktura tizimining shakllanganligi va boshqalar. Mazkur imkoniyatlarga ega bo'lgan har bir iqtisodiy rayon ikki asosiy vazifasini bajaradi: birinchidan, u mamlakat iqtisodiyotining katta bir qismi sifatida uning muhim ijtimoiy - iqtisodiy muammolarini hal etishi va, ikkinchidan,

o'zining alohida hududiy — iqtisodiy birlik (tizim) darajasida mustaqil rivojlanish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak. Birinchi vazifa iqtisodiy rayonlarning ixtisoslashuvi, ularning mintaqalararo, milliy va jahon bozorlariga chiqishini, ikkinchisi esa kompleks (ya'ni har tomonlama) rivojlanishini nazarda tutadi. Demak, ixtisoslashuv va kompleks; ixtisoslashuv rayon «basharasi», o'rnini ifodalab uning faolligi va harakatchanligi belgilasa, komplekslik tamoyili rayon xo'jaligining ichki jihatdan har tomonlama rivojlanishi, mahalliy muammolarni hal eta olishini ta'minlaydi. Shu bilan birga komplekslik turli bosqichdagi hududiy birlikda bir xil bo'lmaydi. Quyi darajadagi komplekslik yuqori bosqichdagi hudud iqtisodiyoti kompleksligidan torroqdir. Ayni vaqtda quyi darajadagi rayonning ixtisoslashgan tarmoqlari yuqori bosqichdagi rayon va mamlakat milliy iqtisodiyotida mahalliy ahamiyatga ega bo'lishi mumkin. O'zbekiston iqtisodiy rayonlarining maydoni har xil: ularning o'rtasidagi farq 12 karraga (martaga) barobar. Eng kichik rayon Toshkent, eng kattalari esa Quyi Amudaryo va Zarafshon iqtisodiy rayonlaridir. Birgina Qoraqalpog'iston Respublikasining maydoni Zarafshon iqtisodiy rayonidan, Navoiy viloyati Toshkent, Mirzacho'l, Farg'ona va Janubiy iqtisodiy rayonlar yig'indisidan kattaroq. Eng kichik viloyatlar Sirdaryo va Andijon bo'lib, ularning hududi 4 ming kv. km atrofida. Demografik salohiyat ham bir xil taqsimlanmagan. Masalan, Farg'ona mintaqasi O'zbekiston Respublikasi aholisining 28 foizini tashkil qiladi. Shuningdek, aholi soni Zarafshon va Toshkent iqtisodiy rayonlarida ham ko'proq, Mirzacho'l mintaqasida esa u atigi, 6,6 foizni tashkil qiladi, xolos. Yalpi milliy mahsulot bo'yicha oldingi o'rinda Toshkent iqtisodiy rayoni, eng orqada - Mirzacho'l turadi. Yalpi milliy mahsulot va demografik salohiyat o'rtasidagi nisbatan (indeks) faqat Toshkent va qisman Zarafshon iqtisodiy rayonlarida ijobiy, ya'ni 1,00 dan yuqori, qolgan mintaqalar bu jihatdan zaifroq. Sanoat ishlab chiqarishi ham aynan ana shu iqtisodiy rayonlarda rivojlangan. Viloyatlar miqyosida esa Toshkent va Navoiy keskin ajralib turadi; Farg'ona, Sirdaryo, Andijon, Buxoro viloyatlari o'rtacha va undan biroz yuqoriroq

darajada. Ayni vaqtda qolgan viloyatlar, ayniqsa Jizzax, Surxondaryo, Namangan hamda Qoraqalpog'iston sanoati uncha taraqqiy etmagan. Agrar soha, Toshkent, Farg'ona va Zarafshon rayonlarida yaxshiroq rivojlangan, qolganlarida qishloq xo'jaligi mahsulotlarining nisbiy ko'rsatkichlari rayonlar demografik salohiyatidan past. Binobarin, aytish mumkinki, ular o'zlarining qishloq xo'jaligi mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojlarini to'la qondira olmaydilar. Bu xulosa, eng avvalo, Jizzax, Namangan viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasiga dahldor. Investitsiya muhiti Toshkent va Janubiy iqtisodiy rayonlarda qulayroq (xususan, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlarida). Bu jihatdan Navoiy viloyatida ham umumiy vaziyat yomon emas, ammo Mirzacho'l mintaqasi va Surxondaryo viloyatiga sarf qilingan kapital mablag'lar miqdori ancha kam. Ijtimoiy sohalar rivojlanishi ham mintaqalar va viloyatlar miqyosida turlicha. Jumladan, bu holat Toshkent mintaqasida birmuncha ijobiy bo'lsa, qolganlarida va, ayniqsa Jizzax, Xorazm, Surxondaryo viloyatlari hamda Mirzacho'l mintaqasida savdo oboroti va aholiga pullik xizmat ko'rsatish darajasi ancha pastroq. Har bir iqtisodiy rayon mumkin qadar o'zining elektroenergetika qurilish ba'zasiga ega bo'lishi kerak. Elektroenergetika tizimi Toshkent, Mirzacho'l va qisman Zarafshon iqtisodiy rayonlarida yaxshiroq shakllangan, qolgan rayonlarda esa u bo'shroq. Qurilish ba'zasi Toshkent, Farg'ona va Zarafshon rayonlarida mavjud. Bu soha ayniqsa Quyi Amudaryo, Farg'ona hamda Mirzacho'l rayonlarida muammodir. O'zbekiston uchun uning barcha rayonlarida paxta tozalash sanoati va to'qimachilik rivojlanishi xosdir. To'qimachilik hozirgi kunda ko'pgina iqtisodiy rayonlarda mavjud, u faqat janubiy va xususan Mirzacho'lda rivojlanmagan xolos. Jadvaldagi rayonlar (tumanlar emas) asosiy iqtisodiy rayonlar hisoblanadi. Undan yuqori va quyi bosqichlarni ham ajratish mumkin. Masalan, katta ko'lamda Respublikada Markaziy (Toshkent va Mirzacho'l iqtisodiy rayonlari), janubi — g'arbiy (Zarafshon va janubiy - iqtisodiy rayonlar) hamda asosiy iqtisodiy rayonlarga mos holda janubi -sharqiy (Farg'ona) va shimoli - g'arbiy (Quyi

Amudaryo) mintaqalar ajratiladi. Quyi darajadagi iqtisodiy rayonlar faqat hududi kattaroq ichki tafovutlari sezilarli bo'lgan viloyatlarda shakllangan. Jumlandan, Toshkent mintaqasida Toshkent - Chirchiq, Angren - Olmaliq, Bekabod - Namangan viloyatida Namangan va Chust - Pop, Farg'ona viloyatida Farg'ona va Qo'qon, Samarqand viloyatida Samarqand va Kattaqo'rg'on rayonlari («okruglari») ajratilish mumkin. Ta'kidlash zarurki, HMT mintaqalarning iqtisodiy mustaqilligini ta'minlashga yordam beradi. Ammo, shu bilan birga hududlararo iqtisodiy aloqalar ham kerak. Zero, hududlarning xo'jalik ixtisoslashuvi bo'yicha turlanishi ular o'rtasidagi iqtisodiy aloqalarni taqozo etadi. HMT va integratsiya natijasida turli miqyosdagi bozorlar vujudga keladi. Ular mahalliy, mintaqaviy, mintaqalararo, milliy va xalqaro darajada bo'ladi. mamlakatlar doirasidagi bozorlar esa amaldagi iqtisodiy rayonlar chegarasini belgilaydi, chunki har bir bosqichdagi bozor o'zining ta'sir doirasiga, makoniga ega. Nemis olimi A. Lyosh ham o'z vaqtida iqtisodiy landshaftlar (rayonlar)-ni bozorlar makoni, ta'sir radiusi yoki hududi bilan aniqlangan edi, hozirgi kunda esa ixtisoslashgan tarmoqlarni bozorga ixtisoslashgan tarmoqlar, deb ham aytishadi. Har bir mamlakat milliy iqtisodiyotining barkamolligi mustahkamligi bosqichma - bosqich turli darajadagi bozorlarni o'z mahsuloti bilan to'yintirilishi, import mahsulotlarining o'rnini qoplovchi imkoniyatlarni yaratish negizida amalga oshiriladi. Huddi shu maqsadda xalq iste'mol mollarini ko'proq yetishtirish ayni muddaodir. Hozirgi davrning eng muhim muammolaridan bir - respublika ichida hududiy mehnat taqsimotini rivojlantirish, iqtisodiy rayonlar va viloyatlar xo'jalik tizimini shakllantirishdan iboratdir. Bu o'rinda barcha hududlarning faqat yoki asosan paxtachilikka ixtisoslashuvi aslo shart emas; u bilan birga xo'jalikning yana boshqa sohalari ham rivojlanishi zarur. Masalan, Farg'ona iqtisodiy rayonida (paxtachilikdan tashqari) pillachilik, bog'dorchilik, to'qimachilik va mashinasozlik (avtomobilsozlik), Qashqadaryo - neft va gaz sanoati, Qoraqalpog'istonda —

ximiya rivojlanishi va h.k. Ana shundagina mintaqalar mamlakat tashqarsidagi bozorlarga chiqish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Bu esa ochiq, erkin iqtisodiyot, bozor munosabatlariga mos keladi, iqtisodiyotni yanada liberallashtirishga sharoit yaratadi. Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, mamlakatlarning alohida, «berk», ya'ni eksport - importsiz rivojlanishi yaxshi iqtisodiy natijalar bermaydi. Shuning uchun ilg'or mamlakatlarda ochiq savdo, ya'ni fritreder printsiri mavjud. Bizning mustaqil mamlakatimiz ham xalqaro geografik mehnat taqsimotida, jahon bozori va xo'jalik tizimida o'ziga munosib va nufuzli o'ringa ega bo'lishi kerak. Respublikaning bunday faolligi esa mintaqalar -iqtisodiy rayonlar va viloyatlar salohiyati orqali amalga oshiriladi. Hududiy mehnat taqsimotining yuqori bosqichida ham jiddiy o'zgarishlar yuz bermoqda. Eng muhimi jahon xo'jalik tizimi yanada rivojlanib bormoqda. Bunga sabab bu tizimning globallashuvi, mamlakat va regionlararo mehnat taqsimotining takomillashuvi, iqtisodiy integratsiya jarayonlarining faollashuvi, yirik Trans — milliy kompaniya va korporatsiyalarning butun dunyoni o'rgimchakdek o'rab olishi va boshqalardir. E'tiborga olish joizki, avvallari jahon mamlakatlari u yoki bu mahsulot yetishtirishga moslashgan bo'lsalar (Braziliya - kofe, Kuba-shakar, Mo'g'iliston - teri, jun), endigi kunda ular mahsulotlarning turli xillariga ixtisoslashishmoqdalar. Ayni vaqtda yetuk mamlakatlar ilmiy - texnika taraqqiyotining oldingi saflarida bori, zamonaviy, ilm talab ishlab chiqarish tarmoqlariga, yangi texnologiyalarga (nou-xau) ixtisoslashib bormoqdalar. Ulardagi mavjud ishlab chiqarish sohalari boshqa mamlakatlarga ko'chmoqda. Natijada mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi darajasidagi farq, notekis holda kuchaymoqda. Shu bilan birga xalqaro miqyosda mamlakatlarning ayrimlari quro - yaroq ishlab chiqarishga, yana ba'zi birlarining norasmiy ravishda narkobiznesga ixtisoslashuvi ham kuzatilmoqda. Bundan tashqari, xizmat ko'rsatish, xalqaro turizm ham qator mamlakatlarning rivojlangan industriyasiga aylanmoqda. Xalqaro mehnat taqsimotining yanada chuqurlashuvi va intensivlashuvi natijasida

dunyoning turli qismlarida mamlakatlarning yirik hududiy - iqtisodiy birikmalari vujudga kelmoqda. chunonchi, 1957 yilda shakllangan Yevropa Hamjamiyati yoki Umumiy bozor - hozirzi Yevropa Ittifoqi 15 mamlakatni o'z doirasiga oldi va ular orasida mehnat taqsimoti rivojlanmoqda (2010 yilgacha bu Ittifoqqa yana 11 mamlakatning qo'shilishi mo'ljallanmoqda). Huddi shunga o'xshash Osiyo - Tinch okeni regioni, Shimoliy Amerikada ham yirik mamlakatlararo iqtisodiy tizimlar paydo bo'lmoqda. Ehtimol kelajakda ular MDH hududida, jumladan, O'rta Osiyo va Qozog'iston mintaqasida ham shakllanishi mumkin. Buning oqibatida xalqaro mehnat taqsimotining asosiy sub'ekti sifatida alohida mamlakatlar emas, balki ko'proq mamlakatlararo iqtisodiy iyushmalar katta ahamiyatga ega bo'ladi. Tashqi iqtisodiy aloqalar. О‘zbekiston mustaqillikni qо‘lga kiritishiga qadar mamlakatdagi tashqi iqtisodiy faoliyat sobiq Sovet Ittifoqining tegishli vazirliklari ixtiyorida bо‘lgan. О‘sha davrlarda respublika vazirliklari ichki xо‘jalik aloqalarini amalga oshirish bilan chegaralanib qolgan edi. О‘tgan asrning 80-yillari 2-yarmida О‘zbekistonda tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish bilan shug‘ullanuvchi davlat tuzilmalari faoliyat kо‘rsata boshladi. О‘zbekiston bir qancha xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil iqtisodiy hamkorlikni yо‘lga qо‘yishga kirishdi. Bu masala respublika rivojining ustuvor, davlat siyosatining muhim yо‘nalishlaridan biri bо‘lib qoldi. Bu yо‘nalishda dastlab, “О‘zbekxorijsavdo” (“О‘zbekinotorg”) birlashmasi faoliyat kо‘rsatdi. Uning negizida 1990 yil 12 iyulda О‘zbekiston SSR Tashqi savdo va xorijiy aloqalar davlat qо‘mitasi tashkil etildi. 1992 yil 12 fevralda bu davlat qо‘mitasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligiga aylantirildi. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 17 noyabrdagi “Respublikada tashqi iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish va Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligini qayta tashkil etish” tо‘g‘risidagi qaroriga muvofiq, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi qayta tashkil qilindi. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 21 oktabrdagi “Tashqi iqtisodiy aloqalar sohasida boshqaruv tizimini yanada erkinlashtirish va takomillashtirish tо‘g‘risida” gi farmoniga asosan О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi

О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi etib qayta tashkil qilindi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni keng rivojlantirish va chuqurlashtirish, xorijiy investitsiyalarni jalb etishni faollashtirish va tashqi savdoni yanada erkinlashtirish maqsadida О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 21 iyuldagi “Tashqi iqtisodiy va savdo aloqalari, xorijiy investitsiyalarni jalb etish sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish tо‘g‘risida” gi farmoniga asosan, О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi О‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib qayta tashkil qilindi. О‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo sohasidagi yangi strategiyasi quyidagi yо‘nalishlarni о‘z ichiga oladi: tashqi iqtisodiy faoliyat, eksportni rag‘batlantirish, xorijiy investitsiyalar jalb etish, tashqi savdoni erkinlashtirish, tashqi savdo aloqalarini kengaytirish va mustahkamlash; jahon tovarlar (kapitallar, xizmatlar) bozorlarining kompleks marketing tadqiqotlarini amalga oshirish, ichki va tashqi bozorlar istiqbollarini hamda samaradorligini hisobga olgan holda uluarning ahvolini chuqur tahlil etish va rivojlanishini prognoz qilish, xorijiy sheriklar bilan uzoq muddatli, barqaror savdo- iqtisodiy munosabatlarni о‘rnatishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish; iqtisodiyotni rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirish hamda uning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvi bо‘yicha amaliy chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish va boshqalar. Mustaqil Respublikaning tashqi iqtisodiy aloqalar sohasidagi yangi siyosati jahondagi juda kо‘p mamlakatlar bilan kо‘p tomonlama aloqalarni kengaytirishda о‘z ifodasini topmoqda. Hozirda О‘zbekiston 140 dan ortiq davlatlar bilan savdo- iqtisodiy aloqalarni о‘rnatgan. Shulardan 42 tasi bilan о‘zaro savdoda qulaylik berish rejimi tadbiq etilgan, 47 ta davlat bilan esa investitsiyalarni о‘zaro himoya qilish bо‘yicha bitimlar imzolangan (2006). О‘zbekistonning Osiyo, Yaqin Sharq, Yevropa va Amerikaning 70 dan ortiq davlatlari bilan savdo-iqtisodiy hamkorligi yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Ularning orasida О‘zbekistonning Rossiya (tashqi savdo aylanmasida ulushi 21,7%), Koreya Respublikasi (5,9%), Turkiya

(5,5%), Qozog‘iston (5,4 %), Xitoy (5,1%), Eron (4,9%), Germaniya (3,4%), AQSH (2,8%) va boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalari muhim о‘rinda turadi (2006). Yangi ishlab chiqarishning yо‘lga qо‘yilganligi va tovarlar eksportining oshishi natijasida 2005 yilda О‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi 1991 yilga nisbatan 18,7 barobar oshib, 9,5 mlrd.AQSH dollarini tashkil qildi. (1- jadval) Sо‘nggi yillarda eksport qilinayotgan tovarlar nomenklaturasi ham о‘zgarib bormoqda. Avvalambor, eksportga xom ashyo emas, balki raqobatbardosh tayyor mahsulotlar chiqarilmoqda. Eksportning asosini quyidagi tovarlar tashkil qilmoqda: paxta tolasi, mashina va uskunalar, neft mahsulotlari, suyultirilgan gaz, qora va rangli metallar va ulardan ishlangan buyumlar, oziq-ovqat mahsulotlari, tо‘qimachilik mahsulotlari, avtomobillar, samolyotlar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, о‘g‘itlar, xizmatlar va boshqalar. О‘zbekistonga, asosan quyidagi tovarlar import yо‘li bilan olib kelinadi: mashina va uskunalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, qora va rangli metallar va ulardan ishlangan buyumlar, farmatsevtika mahsulotlari, transport vositalari va boshqalar. Agar mustaqillikning dastlabki yillarida jami eksport hajmining 50% dan ziyodi paxta tolasining ulushiga tо‘g‘ri kelgan bо‘lsa, hozirgi paytda u 20% dan ham kamroqni tashkil etmoqda. Ayni paytda paxta ip va ip gazlamalar, kimyo mahsulotlari va plastmassa, avtomobillar eksporti tezkor о‘sdi, xizmatlar va boshqa mahsulotlarning eksporti ham ortib bormoqda. 2000-2005 yillarda mahsulot eksporti bо‘yicha muhim natijalarga erishildi, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahalliy mahsulotlarni eksport qilish 2003 yilda 24,6% ga, 2004 yilda esa 30,3% ga oshdi. Eksport tarkibida tayyor mahsulot ulushi 52% ga yetdi. Import tarkibida ham sifat о‘zgarishlari rо‘y berdi. Yetakchi sanoat tarmoqlarini zamonaviylashtirish va texnologik jihatdan yangilash, raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishga yо‘naltirilgan yangi ishlab chiqarish korxonalarini tashkil etish tomon tutilgan yо‘l davom ettirildi. Import qilinadigan mahsulotlar tarkibida mashina va asbob-uskunalar ustunlik qilmoqda. Tashqi savdo munosabatlarini bundan buyon yanada rivojlantirishda tayyor mahsulot va

butlovchi qismlarni mahalliy xom ashyodan ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturiga katta ahamiyat berilmoqda. 1-jadval О‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining rivojlanishi va uning tovar tarkibi (%) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Eksport Shu jumladan: Paxta tolasi 27,5 24,3 22,4 19,8 18,1 19,1 Kimyo mahsulotlari va plastmassalar 2,9 2,6 3,0 3,1 4,7 5,3 Energiya manbalari 10,3 9,9 8,1 9,8 12,4 11,5 Qora va rangli metallar 6,6 6,8 6,4 6,4 8,6 9,2 Mashina va jihozlar 3,4 3,8 3,9 5,9 7,4 8,4 Oziq-ovqat mahsulotlari 5,4 3,8 3,5 2,7 3,8 3,8 Xizmatlar 13,7 14,1 15,9 14,4 11,8 12,2 Boshqa tovarlar 30,2 34,7 36,8 37,9 33,2 30,5 Jami 100 100 100 100 100 100 Import Shu jumladan: Kimyo mahsulotlari va plastmassalar 13,6 12,7 15,1 12,8 12,5 13,6 Energiya manbalari 3,8 1,9 1,3 2,7 2,1 2,5 Qora va rangli metallar 8,6 10,9 8 7,9 10,3 10,3 Mashina va jihozlar 35,4 41,2 41,4 44,4 46 43,3 Oziq-ovqat mahsulotlari 12,3 10,8 12,5 9,9 6,8 7,0 Xizmatlar 8,5 10,3 10,6 10,2 11.1 10,4 Boshqa tovarlar 17,8 12,2 11,1 12,1 11.2 12,9 Jami 100 100 100 100 100 100 Tashqi savdo aylanmasi о‘sib borish xususiyatini saqlab kelmoqda. 2000 yilda tashqi savdo aylanmasi (mln.AQSH dollari)-6212,1; 2001 yilda – 6307,3; 2002 yilda – 5700,4; 2003 yilda – 6689,2; 2004 yilda - 8669,0; 2005 yilda - 9500,1 dan iborat bо‘ldi. Tashqi savdo aylanmasi ning 76,6% nodavlat sektori, 23,4% davlat sektori hissasiga tо‘g‘ri keladi (2005). Shu yillarda mamlakatning t о‘ lov balansi va uning mu him tarkibiy qismi bо‘ lgan savdo balansi yanada musta hkam landi. Tashqi iqtisodiy faoliyat yо‘nalishl arini kengaytirish va umumiy hajmi ni oshirish bilan bir qatorda uning tu zilmasida, uni tashkil etish tizimi ning о‘zida ham chuqur sifat

о‘zgarishla ri ruy berdi. Keyingi yillarda mamlakat iqtiso diyotida faqatgina soni kо‘paymasdan, balki ularning jahon bozorida raqobatbardosh bо‘lgan yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqish va eksport q ilishi hajmi ham kо‘paydi. Tadbirkorlik faoliyatining kafolat lari va erkinligini ta’minlash, ular ni davlat ruyxatidan о‘tkazishning sod dalashtirilgan mexanizmini joriy etish, mahsulot va xizmatlarni serti fikatlashtirish tartibining bir shakl ga keltirilishi kichik biznes va tadbir korlikni yanada rivojlantirishga im kon berdi. Natijada tashqi iqtisodiy faoliyatda kichik biznes subyektlari tobora faol ishtirok etmoqda. 2005 yilda respublikada kichik biznes subyektla ri tomonidan 325,8 mln. AQSH dollari miqdorida mahsulot eksport qilindi (respublika umumiy eksportining 6%), 1379,9 mln. AQSH dollari miqdorida mahsulot import qilindi (respublika umumiy importining 35,7%), kichik va xususiy biznesning tashqi savdo aylan masi respublika tashqi savdo aylanma sining 18,0% ni tashkil qildi (1705,7 mln. AQsh dollari). 2004 yil 7 iyulda tadbirkorlikni, bi rinchi navbatda, kichik va xususiy tad birkorlikni yanada rivojlantirish uchun kо‘maklashish va qulay sharoitlar yaratish, tadbirkorlarning chet ellik sheriklar bilan aloqalarini yо‘lga qо‘yish maqsadida Respublika Tovar ishlab chiq aruvchilar va tadbirkorlar palatasi negizida О‘zbekiston Respublikasi Sav do-sanoat palatasi tashkil etildi. 2004 yil 3 dekabrda “О‘zbekiston savdo-sanoat palatasi tо‘g‘risida» qonun qabul qilin di. Respublika Prezidentining 2005 yil 7 iyuldagi farmoni bilan mamlakatdagi va chet ellardagi tadbirkorlar о‘rtasida kichik va xususiy biznes korxonalari darajasida barqaror iqtisodiy aloqa larni rivojlantirish, eksport potens ialini yuksaltirish, respublikaga in vestitsiyalar va zamonaviy texnologiyalarni jalb etish maqsadida Koreya Res - publikasi, Xitoy Xalq Respublikasi, Rossiya va Germaniyada О‘zbekiston Res publikasi Savdo-sanoat palatasining vakolatxonalari, shu jumladan sanoat investitsiya uylari shaklidagi vakolat xonalari tashkil etildi. Hukumat tomonidan olib borilayotgan islohotlar natijasida tovarlarning eksporti bо‘yicha cheklovlar bekor q ilindi, notarif cheklovlar qisqart irilmoqda, tovarlarni import qilish tartib-qoidalari osonlashtirilmoqda. О‘ zbekiston bir necha xalharo va mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlar bilan ham yaqindan hamkorlik qilmoqda. О‘zbekis ton Yevropa ittifoqining Markaziy Osiyodagi eng yirik savdo-iqtisodiy sherigi hisoblanadi. 1994 yil oktabrda О‘zbek iston bilan Yevropa Ittifoki о‘rtasida diplomatik munosabatlar о‘rnatilgan.

О‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bо‘lish maqsadida tegishli chora- tadbirlarni amalga oshirmoqda. Xususan, 1995 yil JST ga kuzatuvchi si fatida kirdi, respublikada JST ga a’zo bо‘lish bо‘yicha ish olib boradigan ishchi guruh tashkil etildi. 2005 yil oktabr da ushbu ishchi guruhning 3-yig‘ilishi bо‘lib о‘tdi. Mamlakatda iqtisodiy va siyosiy barqarorlikka erishish yо‘lida mustaqil likning birinchi yillaridan boshlab respublikada barqaror investitsiya muh iti shakllantirildi, xorijiy investorlar uchun huquqiy kafolatlar va bir qator qonuniy imtiyozlar yaratildi. Xo rijiy investitsiyalar birinchi navbat da sanoatning ustuvor tarmoqlarini, xususan yoqilg‘i- energetika majmuasini jadal rivojlantirish, xalq xо‘jaligining ilm talab sohalarida yangi quvvat larni barpo etish; respublikaning importga qaramligini kamaytirish; res publikaning eksport imkoniyatlarini kuchaytirish, mahsulotlarning raqobat bardoshligini kо‘ta-rish, kichik va о‘rta tadbirkorlikni ri vojlantirish, qadimiy h unarmandlik va an’ anaviy kasbkorlar ni tiklash; о‘zaro manfaatli loyiha larni hamkorlikda yaratish yо‘nalishla rida sarflanmoqda. Xorijiy firmalar, xalqaro tashkilotlar respublikaning kimyo, gaz, neft sanoati, irrigatsiya tarmoqlari, qishloq xо‘jaligini rivojlantirish bо‘yicha yirik investitsiya loyixalari da ishtirok etmoqda. О‘zbekistonda xorijiy investitsiyal arni jalb qilish hamda ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bо‘yicha respublika iqti sodiyotining ustuvor tarmoqlarini ri vojlantirishning qisqa na uzoq muddatli tarmoq dasturlari ishlab chiqil di: xorijiy investitsiyalarni jalb q ilish bо‘yicha mintaqaviy dastur; Dav lat investitsiya dasturi; 2005-2008 yillarda tо‘qimachilik sanoatini, 2005—2010 yillarda qurilish materiallari sanoatini, 2005—2010 yillarda qishloq xо‘jaligi mashina sozligi sanoatini rivojlantirish va zamonaviylashtirish bо‘yicha dasturlar shular jumlasiga kiradi. AQSH, Germaniya, Fransiya, Turkiya davlatlari, Xalqaro valyuta fondi, Jah on banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yapo niya, Germaniya, Fransiya na boshqa mamlakat lar banklari kreditlari hisobidan Kо‘kdumaloq gaz-neft koni о‘zlashtiril di, Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, “Zarafshon-Nyumont” О‘zbekiston — AQSH qо‘shma korxonasi, SHо‘rtan gaz- kimyo majmuasi, yuzga yaqin yengil sanoat korxonalari qurilib foydalanishga top shirildi. Paxta xom ashyosini xalqaro bozor talablariga javob beradigan tayyor mahsulot darajasiga qayta ishlashning jami siklini qamraydigan yangi texno logiyalarni joriy qilish bо‘yicha ham

loyihalar amalga oshirildi. Mamlakatimiz iqtisodiyotiga inves titsiyalar Xitoy, Koreya, Yaponiya, AQSH, Rossiya, Germaniya, Malayziya, Turkiya va boshqa davlatlardan jalb etildi. Shu jumladan, Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot ban ki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot ban ki kabi qator xalqaro iqtisodiy tashk ilotlar tomonidan О‘zbekiston iqti sodiyotidagi ustuvor sohalarni va in fratuzilmani rivojlantirishga oid loyihalarga imtiyozli mablag‘ ajratil di. Faqatgina 2000 - 2005 yillarda О‘zbekistonga jami 2312,7 mln. AQSH dolla ri miqdorida xorijiy investitsiyalar jalb etildi (2000 yilda -85,7; 2001 yilda - 387,5; 2002 yilda - 3,55; 2003 yilda -532,7; 2004 yilda - 433,6 mln.; 2005 yilda — 518,2 mln. AQSH dollari miqdorida).2-jadval O‘zbekiston Respublikasining tashqi savdo balansi (mln.AQSH dollarida) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Экспорт 3264,7 3170,4 2988,4 3725,0 4853,0 5408,8 Импорт 2947,4 3136,9 2712,0 2964,2 3816,0 4091,3 Савдо баланси 317,3 33,5 276,4 760,8 1037,0 1317,5

Xulosa Shuni ta’kidlash lozimki, kо‘rsatib berilgan koeffitsiyent va kо‘rsatkichlar har doim ham iqtisodiyot ochiqligining holatini tо‘liq kо‘rsata olmaydi. Masalan tashqi savdo kvotasi ma’lum ma’noda iqtisodiyot ochiqligini namoyish qilsa ham, uning sintetik kо‘rsatkichi bо‘la olmaydi. Tashqi savdo kvotasi asosan davlatning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini kо‘rsatadi. Bu esa ochiq iqtisodiyot tushunchasining bir qismi xolos. Iqtisodiyot ochiqligi kо‘rsatkichi esa murakkabroq kompleks kо‘rsatkichdir. 1995 yilda Rossiyada tashqi savdo kvotasi 35%ga yaqin edi. YAIMning taxminan 25%i eksportga t о‘g‘ri kelardi. Bu Rossiya iqtisodiyoti yuqori darajada ochiq degan ma’noni beradimi? Na bojlarning о‘ rtacha darajasi b о‘ yicha, na eksport strukturasi bо‘ yicha, na investitsion i qlim parametrlari b о‘ yicha, na boshqa qator kо‘ rsatkichlar b о‘ yicha bu savolga qoni qarli javob berish mumkin emas. Rossiyaning stixiyali tarzda shakllanayotgan ochiq iqtisodiyoti tartibsizlik va anarxiyaga yaqindir. Uni k о‘prok kvazi ochiqlik deb ta’riflasa b о‘ladi. Bunday «ochiqlik» yalpi demokratizatsiyalashning va tashqi savdoni tartibsiz erkinlashtirish bо‘ lganligi uchun iqtisodiyot samaradorligini va uning ra qobatbardoshligini oshiri shd a yordam bermayapti. Aksincha, unga sezilarli zarar yetkazib davlatning iqtisodiy xavfsizligiga ta hdid solayapti. «MD H mamlakatlarining jahon bozoriga kirib borishi savdo imtiyozlari, proteksionistik choralar va keng mi qyosdagi texnik yordamsiz mumkin emas», deb ta’kidlaydi Germaniyalik iqtisodchi X.Shreder. О‘ z navbatida M.Pebro eslatib о‘ tadiki, savdoning erkinligi

«e htiyotkorliksiz b о‘ lishi kerak emas, chunki bu qoidalardan kо‘ r-k о‘ rona foydalanish tezda kuchsizlarning kuchlilarga buysunishiga, iqtisodiy kolonializm kelib chi qishiga olib kelgan bо‘ lardi.» Zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining xarakteri va tendensiyalari qana qa? Intensi v davlatlarar o iqt isodi y alo qalarning hozi rgi dar aja si quyidagilarni k о‘ rsatadi: 1) jahon x о‘jaligida xalqaro mehnat ta qsimoti darajasining chu qurl igini, 2) an’anaviy xalqaro tayyor mahsulotlar savdosi miqyoslarining kengayishi va harakterining о‘zgarganligini (u kо‘p jihatdan milliy ishlab chiqarish jarayonlariga tо‘g‘ridan- tо‘g‘ri xizmat qila boshladi), 3) kapital migratsiyasi intensivlashganligini, 4) ilmiy-texnik bilimlar almashuvining tezlashganligi, xizmatlar soxasining rivojlanganligini, 5) ishchi kuchi migratsiyasining sezilarli darajada о‘ sganligini. (Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi xalqaro xо‘jalik hayotini baynalmilallashuvining mu him qismi bо‘lib qolmo qda); 6) d avlatlar va minta qalar i qtisodi integratsiyalashuvi jarayonining tezlashishi va kengayishini. Sanoati rivojlangan davlatlarning savdo, ishlab chi qarish va kredit-moliya so hasida erishilgan birlik darajasi jahon x о‘jalik majmui shakllanishining kо‘ rinishi b о‘lib xizmat qiladi. Uning ishtirokchilari davlat chegaralarining mavjudligiga qaramay umumiy x о‘jalik tizimining tarkibiy qismi sifatida faoliyat k о‘ rsatadilar. X о‘jalik hayotining baynalmilallashuvi tushunchasi ortida alo hida davlatlarni global jahon majmuiga birlashtiruvchi k о‘p darajali

jahon x о‘jalik alo qalari tizimining samarali ishlashi turadi. Baynalmilallashuv alo hida milliy iqtisodiy tizimlarning oshib borayotgan о‘ zaro alo qa va о‘ zaro bo g‘ likligini harakterlaydi. XX asrda ayirboshlashning baynalmilallashuvi kapital va ishlab chi qarishning baynalmilallashuviga aylanadi, ITI ta’sirida rivojlanishda sezilarli turtki oladi (XX asr 60- yillarining о‘ rtalari). Xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chi qarish kooperatsiyasi keskin oshadi. Yirik mi qyosdagi ixtisoslashgan ishlab chi qarish uchun ichki bozorlar doirasi torlik qila boshlaydi. U obyektiv ravishda milliy chegaralardan chi qa boshlaydi. ITI ta’sirida ishlab chi qarish baynalmilallashuvi shunday holatni yuzaga keltiradiki, har qanday mamlakat uchun «shaxsiy ishlab chi qarishga» ega b о‘ lish foydasiz b о‘lib qoladi. Alo hida milliy iqtisodiyotlar yanada k о‘prok jahon x о‘jaligiga integratsiyalashadilar. Ishchi kuchi harakati, kadrlar tayyorlash, mutaxassislar bilan almashish yanada baynalmilal xarakterga ega b о‘ la boshlaydi. Ushbu al o qal ar va ular ri vo jini ng i st i qb ol i s hakl lani shi qonuniyatlarini tekshirish shuni k о‘ rsatadiki, jahon x о‘jaligi rivojlanishining asosiy tendensiyasi b о‘lib kapital, tovar va xizmatlarning yagona planetar bozorini tashkil qil ish va alo hida davlat larni yagona jahon x о‘ jal igi m ajmui ga birlashtirishga b о‘lgan harakat hisoblanadi. Bu esa global iqtisodiyot masalalarini xalqaro iqtisodiyot munosabatlar tizimi majmui sifatida о‘ rganish zaruriyatini keltirib chi qaradi. Bu xalqaro iqtisodiy munosabatlarning boshqacha, yuqoriro q darajasidir. Globalizatsiya fenomenini ikki tomonlama k о‘ rib chi qish mumkin. Makroiqtisodiy darajada globalizatsiya davlatlar va

alo hida minta qalarning chegaralaridan tashqarida iqtisodiy faoliyat k о‘ rsatishga b о‘lgan umumiy intilishlari tushuniladi. Bunday intilishlarning k о‘ rinishlari quyidagilar-liberalizatsiya, savdo va investitsion t о‘ si qlarning olib tashlanishi, erkin tadbirkorlik zonalari tashkil etish va h.k. Mikroiqtisodiy darajada globalizatsiya deganda korxona faoliyatining ichki bozor chegaralaridan tashqarida kengayishi tushuniladi. Tadbirkorlik faoliyatining millatlararo yoki k о‘p milliy y о‘ nalganligidan far qli ravishda globalizatsiya jahon bozori yoki «jahon uchligi» (Shim oliy Amerika, G‘ arbiy Yevropa, Yaponiya) bozorlarini о‘ zlashtirishda yagona yondashishni tushuniladi. Q anday omillar zamonaviy XIMga sezilarli ba’zida h al qiluvchi ahamiyat kasb etadi? Hozirgi davrning qarama-qarshiliklariga qaramay, uning asosiy tomoni kо‘proq raqiblik emas, balki hamkorlik va о‘zaro kelishuv tendensiyasi bо‘lmoqda. Turli davlatlar iqtisodiy rivojlanish darajasining yaqinlashuvi ruy bermoqda. Albatta bu juda murakkab harakatdir. Bu harakatga:1) Industrial jamiyatning postindustrial (informatsion) jamiyatga о‘ tishi; 2) Texnologik in qiloblar (1-sxema); 3) Energiya xom-ashyo va ozi q-ov qat muammolarining keskinlashuvi ; 4) Ekologik muammolar ta’sir k о‘ rsatadi.

Похожие

Dunyo transporti va xalqaro iqtisodiy aloqalar geografiyasi

O`zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasi

Zamonaviy xalqaro siyosat va xalqaro munosabatlarni geosiyosiy tahlil etish muammolari

Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya

Iqtisodiy geografiya (tor ma’noda) - ijtimoiy geografik fan sifatida