Dunyo transporti va xalqaro iqtisodiy aloqalar geografiyasi - География - Рефераты

Dunyo transporti va xalqaro iqtisodiy aloqalar geografiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Dunyo transporti va xalqaro iqtisodiy aloqalar geografiyasi Reja : 1. Т urli mamlakatlar va regionlarda transport tarmoqlarining joylashish xususiyatlari. 2. Dunyo transportining asosiy tarmoqlarini joylashishi va rivojlanishi. 3. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlaridagi mamlakatlarda tashqi iqtisodiy aloqalarning xususiyatlari va xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari. 4. Dunyo mamlakatlari o`rtasidagi tashqi iqtisodiy aloqalar.

Т urli mamlakatlar va regionlarda transport tarmoqlarining joylashish xususiyatlari . Т ransport geografik mehnat taqsimotining asosini tashkil etadi. Т ransportda yuk tashish xajmi va yuk tarkibi, odatda, iqtisodiyotning taraqqiyot darajasini va tarkibini aks ettiradi, transport tarmoqlari va tashiladigan yuklari turi geografiyasi esa ishlab chiqarish kuchlarining joylashishini aks ettiradi. Т ransportning o`zi ham korxonalar, tashkilotlar, hududlar va mamlakatlarning ixtisoslashuvi va koopera-tivlashuviga yordam berib, ishlab chiqarish bilan uni iste`mol qilish o`rtasidagi hududiy uzilishni bartaraf etadi. Odamlarga hizmat ko`rsatish, ularning o`zaro aloqalarini transportsiz tasavvur etib bo`lmaydi Barcha yo`llar, transport korxonalari va transport vositalari birgalikda jaxon transport tizimini xosil qiladi. Bu tizimning ko`lami juda katta. Jaxon transportida 100 mln. dan ortiq kishi band. Dunyodagi butun transport yo`llarining umumiy uzunligi 32 mln. km. dan oshadi. Har yili jaxon transportining barcha turlarida 100 mlrd. t. dan ortiq yuk va 1 trln. ga yaqin yo`lovchi tashiladi. Bu yuk va yo`lovchilar tashishda millionlab transport vositalari qatnashadi. F Т I transportning ayrim turlari o`rtasidagi “mehnat taqsimotida” katta o`zgarishlarga olib keldi. F Т I transport yo`llarining yuk o`tkazish imkoniyatini oshirdi, butunlay yangi transport vositalarini yuzaga keltirdi, yuk sig`dirish imkonini va xarakat tezligini oshirdi. Hamma xil transportni rivojlantirishga konteynerlarda yuk tashish katta ta`sir ko`rsatdi, u transportdagi mehnat unumdorligini 8-10 barobar oshirib yubordi. Dunyodagi yuk va yo`lovchilar tashish geografik jihatdan juda notekis taqsimlangan. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar transporti, odatda texnika darajasining yuqoriligi va transport turli tarmoqlarining o`zaro yuksak aloqadorligi bilan ajralib turadi. Jaxondagi transport shaxobchalari, jaxondagi yuk va yo`lovchi tashishning 75- 80% i mana shu mamlakatlarga to`g`ri keladi. Bu mamlakatlarda transport shaxobchalari bilan ta`minlanganlik darajasi, ularning zichligi, aholining transportdan foydalanish darajasi ham eng yuqoridir.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda ham so`nggi 20-30 yil mobaynida ko`p narsa o`zgardi. Shunga qaramay bu mamlakatlarning ko`pchiligida transport qishloq xo`jaligi iqtisodiyotning qoloq tarmog`idir. Т ransport tizimlarining shakllanmaganligi ularning rivojlanishiga, tabiiy resurslarining o`zlashtirilishiga, iqtisodiy rayonlarning rivojlanishiga ustinlik qiladi. Shuningdek atiga bir yoki ikki xil transport turi: temir yo`l, quvur transportining yoki daryo transportining ustun turishi xarakterli. Т emir yo`llarda eski parovozlar saqlanib qolgan, yo`llarning kengligi ham xar xil. Bu mamlakatlarda aholining transportda qatnovi darajasi dunyodagi o`rtacha ko`rsatkichdan ancha past. Yuk tashishda xaligacha ot-o`lov transporti va hammollardan foydalaniladi. Jaxon transporti tizimi ahamiyatiga ko`ra birday bo`lmagan bu ikki qismga bo`linishidan tashqari yana hududiy transport tizimlariga bo`linadi. Bular MD Х , Shimoliy Amerika, Lotin Amerikasi, G`arbiy Yevropa, Janubiy Osiyo va boshqa transport tizimlaridir. Rivojlanayotgan mamlakatlar transport tizimlarida bir yoki ikki transport turi rivojlangan bo`lib, boshqalar esa juda qoloq. Bu mamlakatlarda temir yo`l tarmoqlarining izi turlicha, bu esa yuk va yo`lovchi tashishni qimmatlashtiradi, rayonlararo iqtisodiy aloqalarni rivojlanishiga to`sqinlik qiladi va umuman xo`jalik taraqqiyotini sekinlashtiradi. Fan va texnika taraqqiyoti davlatlararo aloqalarni rivojlantirishda katta rol o`ynaydi. Ya`ni aloqalarni yangi qirralarini ochib beradi. Fan-texnika taraqqiyoti shuni ko`rsatdiki, hozirgi kunda eng qulay va eng arzon aloqa vositalari qatoriga transport ham kiradi. Hozirgi kunda transport raqobatdoshlari bilan tengma-teng raqobatlashib jaxon iqtisodiy aloqalarida o`z o`rnini egallab kelmoqda. Т ransport yuklarni sifatli darajada eltib berishda asosiy rolni o`ynamoqda. Dengiz bo`yi portlarigacha bo`lgan masofadagi yuklarni ham transport orqali olib boriladi. Hozirgi kunda transportga zamonaviy yangi talablar quyilmoqda. Ular quyidagilardan iborat: 1. Aytilgan vaqtga, aytilgan manzilga olib borish (mayda yuklarni tashishga talab oshib bormoqda).

2. Yukni sifatli borishini ta`minlash (boshqa raqobatchilar bilan raqobatlasha olish uchun). 3. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va o`zgarishiga qarab yuk tashishga o`zgartirish kiritib rivojlantirish. 4. Yo`lovchi va yuklarni eltish uchun doimo shay turish, ularni kuttirmaslik. 5.Kerakli manzilga yukni tez va sifatli yetkazib borish. 6. Ishlab chiqarish xajmi va insonlar sonining o`sishiga qarab rivojlanish va asosiy aloqa vositasi bo`lib qolish. 7. Insonlar va yuklarni olib boruvchi transportlarning qulayligini ta`minlash. 8. Ekologik muhitga zarar keltirmaslik va ekologik talablarga qat`iy rioya qilish va boshqalar. Yuqoridagi talablarning hammasi transport aloqasiga va boshqa aloqa vositalariga katta ma`suliyat yuklaydi. Dunyo aloqa yo`llarining uzunligi (ming km.) Aloqa yo`llarining turlari 1950 1970 1980 1990 1999 2006 Т emir yo`l: Shundan elektrlashtirilgan 1320 60 1340 125 1248 164 1210 293 1180 200 1250 600 Avtomobil yo`llari. Shu jumladan, qattiq qoplamali avtomobil yo`llari. 15540 7645 19700 12150 22300 16000 23600 20000 24000 22000 25000 23000 Kema qatnaydigan daryo va kanallar. 560 525 540 544 550 600 Neft quvurlari. 175 395 520 600 680 700 Asosiy gaz quvurlari. 186 545 760 900 1100 1200 Havo yo`llari. 3300 5510 6900 7900 8500 9000 Т ransportning joyni tabiiy sharoitiga bog`liqligi juda katta hamda xilma-xildir. Biroq F Т I rivojlangan sari bunday bog`liqlik yangi ko`rinishlarga ega bo`la boradi. Endilikda yirik tog`lar va keng daryolar, cho`llar, tropik o`rmonlar, xatto dengiz bo`g`ozlari quruqlik transporti uchun o`tib bo`lmas to`siq bo`lmay qoldi. Sun`iy suv yo`llari bunyod etilib, tabiat “xatosini” tuzatish suv transportining rivojlanishiga katta

ta`sir ko`rsatmoqda. Shu bilan birga transportning atrof muhitga salbiy ta`siri ham oshib borayapti. Bunda transportning turli xillari turlicha xususiyatga ega bo`ladi. Havoni asosan avtomobil transporti ifloslaydi; yirik shaharlarda havoga chiqariladigan barcha ifloslantiruvchi moddalarning 2/3 qismi avtotransport xissasiga to`g`ri keladi. Havo transporti ko`p minglab samolyotlardan chiqqan gazlar, temir yo`l transporti, ayniqsa, parovozlar ishlatilgandagi qattiq zarrachalar bilan havoni ifloslaydi. Bundan tashqari transportning barcha turlari muhitni shovqin bilan “ifloslaydi”, quruqlik transporti yerlarni band qiladi. Suv transporti gidrosferani ifloslovchi muhim manba hisoblanadi. Bunda neft tashuvchi kemalar qatnaydigan asosiy yo`llar eng yirik ifloslovchi bo`ladi. Ko`p mamlakatlarda atrof muhitni transport vositalari tomonidan ifloslanishidan saqlash uchun qattiq choralar qo`llaniladi. Avtomobil benzinida qo`rg`oshin miqdori kamaytirilmoqda, elektromobillardan, vodorod, gaz yoqilg`ilaridan havo yostig`i ustida yuruvchi poyezdlardan foydalanish boshlanmoqda. Dunyo transportining asosiy tarmoqlarini joylashishi va rivojlanishi. Dunyo transporti - quruqlik transporti, suv transporti va havo transportlariga bo`linadi. Quruqlik transportiga avtomobil, temir yo`l va quvur transportlari kiradi. Avtomobil transportini ХХ asr transporti deb atashga to`la asos bor. U asrimiz boshida vujudga keldi va hozirgi kunda avtomobil turmushimizning ajralmas qismiga aylandi. Avtomobil yo`llarining uzunligi tobora ortib borib, 24 mln. km. ga yetdi. Uning taxminan yarmi besh mamlakat-AQSh, Hindiston, Rossiya, Yaponiya va Х itoyga to`g`ri keladi. Avtomobillashtirish AQSh da eng yuksak darajaga yetdi. Bu yerda o`rtacha xar ming kishiga 600 ta avtomobil to`g`ri keladi. G`arbiy Yevropaning ko`pgina mamlakatlarida ham bu ko`rsatkich birmuncha yuqori: 300-400 va undan ham ortiq. Т emir yo`l transportining yuk va yo`lovchi tashishdagi salmog`i kamaygan bo`lsada, uning quruqlik transportining muhim tarmog`i sifatidagi roli xanuz saqlanib qolmoqda. Jaxon temir yo`li turi asosan ХХ asr boshida shakllandi. Uning umumiy uzunligi anchadan beri 1,2-1,3 mln. km. atrofida. Jaxon temir yo`l transporti tarmoqlari juda notekis joylashgan. Т emir yo`llar 154 mamlakatda bo`lsada, lekin

uning uzunligiga ko`ra yarmiga yaqini “birinchi o`nta” davlatga to`g`ri keladi. Shu bilan birga temir yo`llar juda siyrak yoki butunlay yuk bo`lgan juda katta hududlar ham mavjud. Quvur transporti neft va gaz tashishga hizmat kiladi. Yer yuzida 100 ming km. dan ziyod quvur yo`llari mavjud bo`lib, ularning 40 ming km.i suv ostidan o`tgan. Yaqin Sharq, Markaziy Amerika, G`arbiy Yevropa mamlakatlarida, Yaponiyada ayniqsa, quvur transporti rivojlangan. Hozirda 2500 km. uzunlikdagi Jazoir-Italiya, 4000 km. uzunlikdagi Niger-Fransiya quvur yo`llari barpo etilgan. Dengiz transporti xalqaro aloqalarda, orol mamlakatlari iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega, 3G`4 qism xalqaro yuklar dengiz transporti yordamida tashiladi. Dengiz yo`llari minglab kilometrni tashkil etib, unda asosan xajmdor yuklar tashiladi. Biroq dengiz transportida “konteyner” inqilobi asosiy yuklar, tayyor buyumlar va yarim fabrikatlarni tashishning jadal o`sishiga ham olib keldi. Okeanda butun yer sharini aylanib chiquvchi konteyner yo`llari orasida muntazam dunyo aylana yo`llari ham bor. Dengizga yuk tashishga dengiz savdo floti hizmat qiladi, uning umumiy tonnaji 400 mln. tonnadan ortiq. 70-yillarning o`rtalariga qadar bu sig`imning deyarli yarmini tankerlar tashkil etar edi. Endi tankerlar salmog`i sezilarli darajada buzilib, kup ulkan tankerlar bekor turibdi yoki buzilib tashlanmoqda. Dengiz kemalari 160 ga yaqin davlat bayroqlari ostida suzyapti, lekin kemalarning ko`pchiligi “birinchi o`nta” davlatga qaraydi. Ba`zi bir rivojlanayotgan davlatlarda (Liberiya, Panama) katta dengiz floti mavjud va ulkan dengiz flotining mavjudligiga sabab shuki, aslida AQSH, Yaponiya va boshqa mamlakat kemalari ana shunday davlatlar bayrog`i ostida suzadilar. Kemalarning boshqa davlatlar bayrog`i ostida suzishlariga sabab, an`anaviy dengiz mamlakatlari kema egalarining soliqlarni kamroq to`lash va dengizchilarga kamroq maosh berish orqali mablag` iqtisod qilishga intilishdir. Binobarin arzon bayrog`lar ostida suzayotgan kemalar rivojlanayotgan mamlakatlarga emas, balki G`arbning rivojlangan mamlakatlariga qaraydi (AQSH, Buyuk Britaniya, Gretsiya). Hamma dengiz va okeanlardagi dengiz portlarining umumiy soni 2,7 ming dan ortiq. Buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab jaxon kema qatnovida Atlantika okeani birinchi o`rinda bo`lib kelmoqda. Hozirda bu okean soxillarida umumiy aholisi

1,5 mlrd. bo`lgan 70 mamlakat joylashgan. Bu okeandan dengizda tashiladigan yuklarning 1/2 qismi o`tadi. Bu okean soxillarida jaxondagi barcha dengiz portlarining ham 2/3 qismi joylashgan. Shu jumladan dunyodagi eng katta port- Rotterdam ham shu okean qirg`og`ida joylashgan. Dengizda yuk tashishda Т inch okeani ikkinchi o`rinda turadi, bu okeanning transportdagi ahamiyati tobora oshib bormoqda. Uchinchi o`rinda Х ind okeani turadi. Т inch okeanida eng ko`p yuk Yaponiya, Avstraliya va AQSH qirg`oqlariga, Х ind okeanida Fors qo`ltig`i qirg`oqlariga to`g`ri keladi. Т inch okeani Rossiya, ayniqsa uning sharqiy soxillari uchun tobora katta ahamiyat kasb etmoqda. Dengiz transporti geografiyasiga xalqaro dengiz kanallari- jaxon dengiz yo`llarining eng muhim chorraxalari juda katta ta`sir ko`rsatadi. Bu gaplar birinchi galda Yevropa bilan Osiyo o`rtasidagi masofani 2-3 barobar qisqartiruvchi Suvaysh hamda Panama kanallariga tegishli. Ichki suv transporti - transportning eng qadimgi turi. Hozirda ham ichki suv transporti yuk tashishda ham, yo`lovchi tashishda ham, umumiy uzunligi bo`yicha ham jaxon transporti tizimida oxirgi o`rinda turadi. Ichki suv transportining rivojlanishi va joylashishi birinchi navbatda tabiiy shart-sharoitlar kemalar suza oladigan daryo hamda ko`llarning bor-yo`qligiga bog`liq. Amazonka, Panama, Missisipi, Ob, Yenisey, Yanszi, Kongoning transport imkoniyatlari eng yirik temir yo`l magistrallari imkoniyatidan ham ancha kattadir. Biroq bu imkoniyat va sharoitdan foydalanish iqtisodiy rivojlanishning umumiy darajasiga bog`liq. Х uddi mana shuning uchun ham dunyoda ichki suv yo`llarida yuk tashishda AQSh, Rossiya, Kanada, Germaniya, Niderlandiya, Belgiya hamda Х itoy alohida ajralib turadi. Katta imkoniyatlar bo`lishiga qaramay Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining juda katta daryo shaxobchalariga jaxon ichki suv yo`llarida tashiladigan yuklarning atiga 5% i to`g`ri keladi, holos. Foydalaniladigan ichki suv yo`llarining uzunligiga ko`ra taxminan 1G`10 qismi sun`iy suv yo`llariga to`g`ri keladi. Ulardan eng kattalari AQSh, Х itoy, Rossiya, xorijiy Yevropada joylashgan. Ko`p kema qatnovining eng asosiy rayoni AQSh va Kanadadagi Buyuk ko`llar bo`lib, bu ko`llar chuqur San-Lavrentiy daryosi orqali

Atlantika okeaniga tutashtirilgan. Bu suv yo`li orqali dengiz kemalari quruqlik ichkarisiga 4 ming km. masofaga kira oladi. Havo transporti - eng yosh va eng tez transport. Х aqiqatdan ham 1990 yilda havo transportida butun dunyo bo`yicha 20 mln. ga yaqin yo`lovchi tashilgan bo`lsa, 1999 yilda 1,3 mlrd. dan ortiq yo`lovchi tashildi. Bu degan so`z Yer yuzidagi xar besh kishining biri aviatsiya transportidan foydalanadi. Т ayyoralar muntazam qatnab turadigan havo yo`llari butun Yer kurrasini chirmab tashlagan va uzunligi millionlab km. ga yetadi. Havo yo`llari 25 ming tayyoragoxni tutashtirgan, eng yirik tayyoragox xar yili 40-50 millionlab yo`lovchiga hizmat qiladi (Chikago, Х itrod). Qit`alararo yo`lovchi tashishda havo yo`llari dengiz transportining deyarli butunlay siqib chiqarib, birinchi o`ringa o`tib oldi. Atlantika okeanini kesib o`tadigan havo yo`llarida bir vaqtning o`zida 100 dan ortiq tayyoralar bo`ladi. AQSh, Rossiya, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada, Germaniya dunyoning havo transporti eng rivojlangan davlatlaridir. Aviatsiya ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda ham transportning muhim turi bo`lib qolgan. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlaridagi mamlakatlarda tashqi iqtisodiy aloqalarning xususiyatlari va xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari. Tashqi iqtisodiy aloqalar xalqaro geografik mehnat taqsimotining oqibatidir. Mamlakatlar o`rtasida mehnat taqsimotining paydo bo`lishi va rivojlanishi ijtimoiy ishlab chiqarishning ob`ektiv qonuni, kishilik jamiyatining olg`a qarab xarakat qilishining muhim omilidir. Ijtimoiy ishlab chiqarish taraqqiy etgan sari mehnat taqsimoti asta-sekin ayrim mamlakatlarning milliy chegarasidan tashqariga chiqdi. Oqibatda xalqaro mehnat taqsimoti, uning negizida esa jaxon bozori paydo bo`ldi. Dunyoning transport turlarida yuk va yo`lovchi aylanishi.

Т ransport turi O`lchov birligi 1950 1970 1980 1999 2006 Hamma si yuk tashish, trln. t./km. 6,9 28,9 47,6 46,7 49 ,6 passajir tashish, trln. pas-km. 2,5 8,0 14,2 18,4 19,6 Т emir yo`llarda yuk tashish, trln. t./km. 2,1 5,5 6,9 5,6 5,7 passajir tashish, trln. pas-km. 0,7 1,3 1,7 1,9 2,0 Avtomobil transporti yuk tashish, trln. t./km. 0,5 2,3 3,3 4, 3 5,1 passajir tashish, trln. pas-km. 1,8 6,5 11,3 14,6 15,3 Ichki suv transporti yuk tashish, trln. t./km. 0,4 0,9 1,2 1,3 1,4 passajir tashish, trln. pas-km. 0,02 0,04 0,06 0,06 0,06 Dengiz transporti yuk tashish, trln. t./km. 3,6 18,2 32,2 29,0 30,0 passajir tashish, trln. pas-km. 0,02 0,03 0,04 0,04 0,04 Neft quvurlari yuk tashish, trln. t./km. 0,2 1,4 2,9 3,8 4,2 Gaz quvurlari yuk tashish, trln. t./km. 0,08 0,7 1,2 2,3 3,1 Havo transporti yuk tashish, trln. t./km. 0,007 0,03 0,05 0,05 0,06 passajir tashish, trln. pas-km. 0,03 0,6 1,2 1,8 2,1 Dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlarida turadi va ularning barchasi uchun ham tashqi iqtisodiy aloqalar birdek zarur. Har qanday qudratli mamlakat ham (AQSh, Yaponiya, GFR va boshq.), rivojlanayotgan mamlakat ham mahsulot ayriboshlashga, savdo-sotiq qilishga juda bog`liq bo`ladi. Chunki iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar xom ashyolarga muxtojlik sezsa, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tayyor sanoat mahsulotlari juda zarur. Ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan yuksak darajada rivojlangan mamlakatlar dunyo mamlakatlari bilan turli-tuman iqtisodiy aloqalar olib boradilar. Ularning yalpi ichki mahsulotida tashqi iqtisodiy aloqalarning ulushi tobora ortib bormoqda. Ular chetga tayyor buyumlar, ayniqsa eng zamonaviy mahsulotlar chiqarganliklari bois (mashinasozlik va kimyo sanoati mahsulotlari) katta valyuta tushumiga ega bo`ladilar. Т ashqariga kapital eksport qilish, kreditlar berish orqali ham katta foyda oladilar. Ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan past darajada rivojlangan yoki rivojlanayotgan mamlakatlar tashqariga xom ashyo va chala tayyor mahsulotlar (paxta tolasi, kofe,

choy, shakar va boshqalar) chiqarib sotib, o`zlari tayyor sanoat mahsulotlari keltiradilar. Natijada ularning tashqi savdo ko`rsatkichi ko`pincha manfiy saldoga ega bo`ladi. 80-yillarning oxiridan e`tiboran dunyoda “Sovuq urush” davri tugab, integratsiya jarayonlari kuchaya boshladi. Dunyo mamlakatlari o`rtasida tashqi iqtisodiy aloqalar kulami kengaydi va tashqi iqtisodiy aloqalarning turli shakllari paydo bula boshladi. Funksional belgilariga ko`ra tashqi iqtisodiy aloqalarning quyidagi asosiy shakllarini ajratib ko`rsatish mumkin: 1. Т ashqi savdo. Т ashqi iqtisodiy aloqalarning bu shakli dunyodagi barcha mamlakatlar uchun tegishli bo`lib, mahsulot ayriboshlash, sotish-sotib olishdan iborat. Kup mamlakatlar barcha zarur sanoat va qishloq xo`jalik mahsulotlarini o`zlari ishlab chiqara yoki yetishtira olmaydilar. Shu bois extiyojlaridan ortiqcha mahsulotni sotib, o`zlari uchun kerakli mahsulotlarni sotib oladilar. Ayrim mamlakatlar o`zlari ishlab chiqarganlaridan chetdan keltirish arzonroqqa tushganligidan ham ayrim mahsulotlarni import kiladilar. Masalan, AQSh temir rudasi, rangli metallar, neftni chetdan keltiradi. 2. Moliya-kredit munosabatlari. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar dunyodagi ko`plab mamlakatlarga, ayniksa rivojlanayotgan mamlakatlarga kreditlar berish, bank ishlarini yo`lga kuyib berish, qimmatli qog`ozlar chiqarib berish, aksiyalarini sotib olish kabi aloqalar orqali ham ulkan foydaga ega bolmokdalar. Ayniqsa bu yo`l bilan AQSh, Yaponiya, GFR, Shvetsariya, Buyuk Britaniya kompaniyalari va banklari katta mablag`larga ega bo`lmoqdalar. 3. Ilmiy-texnikaviy hamkorlik. Dunyodagi ko`plab davlatlar o`zaro turli ilmiy- texnikaviy axborotlarni almashadilar, turli mashina va jixozlarni ishlab chiqarish huquqini beruvchi litsenziyalarni sotadilar, patentlar almashadilar va h.k. Dunyoning rivojlangan davlatlari kosmosni o`zlashtirish, yangi texnika va texnologiya yaratish borasida hamkorlik qilmoqdalar. 4. Т urli xil xizmatlar ko`rsatish yoki “ko`rinmas eksport”. Х IAlarning bu xili juda tez rivojlanmoqda. Dunyo mamlakatlari portlariga kirgan chet el kemalariga,

aeroportlariga qo`nib o`tadigan samolyotlarga, tranzit transport vositalariga hizmat ko`rsatish orqali ham iqtisodiy naf ko`radilar. 5. Yirik xalq xo`jalik ob`ektlarini moliyalash va birgalikda qurish. Т urli mamlakatlarning kompaniyalari birgalikda zavod va fabrikalar, to`g`on, suv ombori, ko`priklar, mehmonxona va yo`llar qurishda hamkorlik qilmoqdalar. Belgilangan ulish bo`yicha ish bajarib, shunga mos ravishda foydaga sherik bo`linadi. 6. Х alqaro sayyohlik. Davlatlararo sayyohlar almashish ayrim mamlakatlar uchun serdaromad soxaga aylandi. Dunyo bo`yicha 550 mln. dan ortiq sayyohlar turli sayoxatlarda ishtirok etmoqdalar (2000 y.). Ispaniya, Fransiya, Italiya, Gretsiya, Shvetsariya kabi davlatlar xalqaro sayyohlikdan katta daromad oladilar. Dunyo mamlakatlari o`rtasidagi tashqi iqtisodiy aloqalar. Х alqaro geografik mehnat taqsimoti insonlarni xo`jalik yuritish samaradorligini mumkin qadar oshirishga, dunyo bozorida taklif etilayotgan turli-tuman mahsulotlar bilan ta`minlashga asoslanmoqda. Dunyo mamlakatlari o`rtasida nafaqat tayyor buyumlar ishlab chiqarishga, balki detallar, chala fabrikat mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashish kuchayib bormoqda. Dunyo mamlakatlari miqdor uchun emas, sifat uchun ko`proq e`tibor bera boshlashdi. Shu tufayli G`arbning iqtisodiy rivojlangan davlatlari o`rtasidagi o`zaro savdoga dunyo savdo aylanmasining 60% to`g`ri kelmoqda. Ular o`rtasida yetuk integratsiya aloqalari shakllangan. Hozirgi dunyo tashqi iqtisodiy aloqalari juda xilma-xil ko`rinishlarga ega bo`lib bormoqda. Dunyo iqtisodiy taraqqiyoti hozirgi bosqichining asosiy xususiyatlaridan biri - sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishga qaraganda xalqaro savdo aloqalarini tezroq suratlarda o`sishi bo`lmoqda. 1995-yilda dunyo bo`yicha tovarlar eksporti miqdori 4875 mlrd. dollarga, xizmat ko`rsatish eksporti 1230 mlrd. dollarga teng bo`ldi. 25 yetakchi mamlakatlarga dunyo eksportining 85,3% va importining 83,8% to`g`ri kelmoqda. Ularning ayrimlarida bu ko`rsatkichlar quyidagicha ko`rinishga ega: AQSh-15,5 va 19,9%,

Germaniya-11,6 va 10,7%, Yaponiya-11,8 va 8,6%, Fransiya-6 va 6,3%, Buyuk Britaniya-5,2 va 5,8%. Janubiy-Sharqiy Osiyoning tez rivojlanib borayotgan yangi industrial mamlakatlariga dunyo eksporti hajmining 8,5%, neft eksport qiluvchi mamlakatlarga (OPEK tashkiloti a`zolariga)-10% ga yaqini to`g`ri kelmoqda. Milliy iqtisodiyotlarni xalqaro savdo tizimiga tortilish jarayoni tezlashayotgan bo`lishiga qaramay dunyo tovar aylanishi yuksak hududiy markazlashganligi bilan ajralib turadi. Masalan, eng yirik beshta eksportchi mamlakatlarga dunyo tovar aylanmasining deyarli yarmi to`g`ri keladi. Shuni ta`kidlash joizki, asosiy tovarlar oqimida umumiy tovar aylanishida salmog`i pasayib borayotganligiga qaramay, qo`shni davlatlar o`rtasidagi aloqalar ustunlik qilmoqda. Dunyo bo`yicha 15 ta bosh davlatlararo o`zaro hamkorliklarning 9 tasi qo`shni davlatlarga to`g`ri keladi. Masalan, AQSh-Kanada, Germaniya-Fransiya, Gollandiya-Belgiya va boshqalar. Bu iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar o`rtasidagi integratsiya xarakatlarning xususiyatlari, ko`p tarmoqli murakkab xo`jaliklarining bir xilligi bilan bog`langan. Bunga qarama-qarshi holda, ko`pgina rivojlanayotgan mamlakatlar xo`jaligi tabiiy resurslarga tayangani bois, qo`shni mamlakatlar o`rtasidagi mahsulot ayriboshlashga imkon bermayapti. Chunki qo`shni mamlakatlarning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari deyarli bir xil bo`ladi-da. Rivojlanayotgan mamlakatlarning tayanch guruhi va yangi industrial mamlakatlar guruhiga mansub bo`lganlari dunyo saxnasiga tez chiqib bormoqdalar. Masalan, Т inch okeanining sharqiy qismiga joylashgan mamlakatlarning dunyo yalpi mahsulotlari ishlab chiqarishdagi salmog`i keyingi 20 yilda ikki marta ortdi, 4 ta yangi industrial mamlakatlarni (Janubiy Koreya, Т ayvan, Syangan, Singapur) dunyo eksportidagi yalpi xissasi 4 marta ortdi va 14% ni tashkil etdi. Dunyo bo`yicha tovarlar eksporti 1950 yilda 0,35 trln. dollarga teng bo`lgan bo`lsa, 1970 yilda-1,25, 1980 yilda-2,25, 1990 yilda-3,48 va 1997 yilda-5,4 trln. dollarni tashkil etdi (1990 yildagi narxlarda). Shunday qilib, 40 yil ichida dunyo savdo hajmi 10 barobar o`sdi. Dunyo savdo aylanmasining eng muhim jihati geografik mehnat taqsimoti va ilmiy-texnika

taraqqiyoti ta`sirida tovarlar tarkibida yuz bergan o`zgarishlar bo`ldi. Ya`ni yoqilg`i, xomashyo, oziq-ovqat mahsulotlarining salmog`i kamayib, fantalab ishlab chiqarish tarmoqlari mahsulotlarining salmog`i ortib borishi yuz bermoqda. Buni quyidagi jadval ma`lumotlaridan ham kurish mumkin: Bu o`zgarishlar G`arbning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarini rivojlanayotgan mamlakatlardan xomashyo import qilish qaramligini keskin kamayishi bilan bog`liq holda kechdi. Dunyo tovar aylanmasi tarkibidagi o`zgarishlar (% hisobida) Т ovar guruhlari 1960 1970 1980 1990 1995 2006 Х omashyo va oziq-ovqatlar 55 50 47 25 24 25 Т ayyor maxsulotlar 45 50 53 75 76 75 Dunyoning ko`pgina davlatlari uchun xalqaro tovar ayriboshlash tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakli bo`lib qolmoqda. Х alqaro mehnat taqsimotiga tortilish darajasi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga bog`liq bo`ladi. Shu tufayli sanoati rivojlangan mamlakatlar xalqaro tovar ayriboshlashda yuqori texnologik mahsulotlar (mashinalar, elektron jixozlar, farmatsevtika va nozik kimyo mahsulotlari) yetqazib berishga ixtisoslashgan holda yetakchi o`rinlarni egallashadi. U yoki bu mamlakatning dunyo xo`jaligiga tortilish darajasini aniqlash uchun xo`jalikning eksport kvotasi qo`llaniladi (tovarlar va xizmatlar eksporti summasini yalpi ichki mahsulotga nisbati bilan aniqlanuvchi ko`rsatkich). 1975-1995 yillari mobaynida eksport kvotasi 12% dan 22% gacha, tovarlar eksporti bo`yicha (yoqilg`ilarsiz) 8% dan 13% gacha, xizmatlar eksporti bo`yicha 1,5% dan 3,0% gacha usdi. Dunyo eksportida mashinasozlik mahsulotlari, avtomobillar, elektron jixozlar, ximiyaviy mahsulotlar, to`qimachilik mahsulotlari, ishlov berilgan yog`och, qog`oz mahsulotlarining salmog`i ortdi. Rangli metallar, po`lat, oziq-ovqat mahsulotlarining salmog`i esa kamaydi.

Dunyo bo`yicha ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlarning 20% dan ortiqrog`i jaxon bozoriga kelib tushmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko`pchiligida ichki bozor hajmi katta bo`lmaganligidan, eksport ixtisosliklari sanoqli mahsulotlardan iborat ekanligidan ularning xo`jaliklarini dunyo bozoridagi narxlarning chayqalib turishiga juda kuchli bog`liq qilib qo`ymoqda, ularda monokultura (yakka xokimlik) ixtisosligini shakllantirmoqda. Dunyo xo`jaligi taraqqiyotining postindustrial bosqichi uchun xalqaro turizm ning tez yuksalib borishi xarakterli. 1970-1991 yillarda xalqaro sayyohlar soni dunyo bo`yicha 160 mln. dan 525 mln. kishiga, ya`ni 3 martadan ortiqroq ko`paydi. Sayyohlikdan keladigan daromad 20 mlrd.dollardan 500 mlrd. dollargacha ortdi, boshqacha qilib aytganda 25 barobar ko`paydi. Qilinayotgan safarlarning 2G`3 qismi sayyohlik maqsadida amalga oshirilmoqda. Sayohatlarning ko`pchiligi iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar o`rtasida bo`lmoqda. Istiqbolda ham, bashoratlarga ko`ra, har yili xalqaro sayyohlik safarlari 4% ga, undan keladigan daromad esa 9% ga o`sadi. 2008 yilda xalqaro sayyohlikni geografik taqsimlanishi (% hisobida) Х ududlar. Sayyohlarning kelishi. Sayyohlikdan keladigan daromad. G`arbiy Yevropa 73,1 98,4 Amerika 50,9 85,1 Osiyo- Т inch okeani xududi 13 18 Afrika 3 2 Janubiy Amerika 1 1 Yaqin va O`rta sharq 1 1 1992- yili dunyoning yalpi mahsulotini 6% i xalqaro sayyohlikdan keldi, uning asosiy fondlari 3,8 trln. dollarni, yillik kapital qo`yilmalar 438 mlrd. dollarni, bu soxada band bo`lganlar 130 mln. dan ortiq kishini tashkil etdi. Shunday qilib, xalqaro

sayyohlik avtomobil sanoati bilan bir qatorda dunyo iqtisodiyotining yetakchi tarmog`iga aylandi. Sayyohlar oqimida yaponlar, nemislar, amerikaliklar yetakchilik qilishadi. Havo transporti ko`proq xalqaro sayyohlikka hizmat qila boshladi. Keyingi 25 yil ichida havo transportida sayyohlar tashish 15% dan 70% ga o`sdi. Mamlakatlararo odamlar oqimi boshqa maqsadlarda ham ortib bormoqda. Asosiy oqimni chet ellik ishchi kuchlari tashkil etmoqda. Unga jismoniy mehnat qiluvchilar ham, olimlar va yuqori malakali mutaxassislar ham kiradi. Hozirgi ishchi kuchi migratsiyasida 100 mln. dan ortiq kishi qatnashmoqda, ular o`z mamlakatlariga olib ketadigan valyuta oqimi esa yiliga 400 mlrd. dollardan ortmoqda. Gastarbayterlar va ularning oila a`zolari Germaniya xalq xo`jaligiga faol kirib kelmoqdalar (asosan Т urkiya va sobiq Yugoslaviya aholisi) va hozir 7 mln. kishidan ortib ketishdi, ya`ni Germaniya aholisining 8-10% ga teng bo`lib qoldi. Х itoy, ko`plab rivojlanayotgan mamlakatlar va hozirga kelib Rossiya uchun “oqillar oqimi” (ilmiy va ijodiy ziyolilar emigratsiyasi) masalasi juda keskin bo`lib qoldi. G`arbning yetakchi sanoatlashgan mamlakatlari uchun moliyaviy aloqalar , ayniqsa kapital chiqarish eng muhim raqobat soxasi bo`lib qoldi. Bu jarayon tashqi savdodagi tovar ishlab chiqarish va uni eksport qilishga qaraganda ancha tez yuksalmoqda. Agar dunyo bo`yicha jami chet el investitsiyalari 1960-yilda 66 mlrd. dollar bo`lgan bo`lsa, 1995-yilda 1,2 trln. dollarni tashkil etdi. Kapital migratsiyasida G`arbning rivojlangan mamlakatlari iqtisodiyotlarini o`zaro investitsiyalash keskin ustunlik qiladi (jaxondagi barcha investitsiyalarning 70% gacha). Oxirgi o`n yillikda AQSh Buyuk Britaniyani bosib o`tib, kapital eksport qilishda dunyoda yetakchi bo`lib oldi. AQShning to`ppadan-to`g`ri kapital qo`yilmalari 1992- yilda 487 mlrd. dollarni tashkil etdi. Shundan 78 mlrd. dollari Buyuk Britaniyaga, Kanadaga-68, Germaniyaga-35, Shveytsariyaga-29, Yaponiyaga-26, Bermud orollariga-26, Fransiyaga-23, Niderlandiyaga-19, Avstraliyaga-17, Braziliyaga-16, Italiyaga-14, Syanganga-8,5, Norvegiyaga-4 mlrd. dollar to`g`ri keldi.

Bu mamlakatlar korxonalarining ko`pchiligida AQSh kapitaliga 50% dan ortiq aksiyalar to`g`ri keladi, yarmidan ortiq ob`ektlar Amerika mulki hisoblanadi. AQSh to`lov balansining katta qismini chet el investitsiyalaridan olinadigan foyda qoplaydi (1/4). Kanada yirik xalqaro investorga aylandi, uning yetakchi tog`-sanoat kompaniyalari o`z kapitallarini 30 mamlakatda joylashtirdilar. Chet ellarga kapital qo`yish hajmiga ko`ra Yaponiya AQSh dan keyin dunyoda ikkinchi o`ringa chiqdi. U o`zining 1G`3 chet el kapital qo`yilmalarini AQSh iqtisodiyotiga qo`ymoqda. Yapon kapitalini G`arbiy Yevropa bozoriga kirib kelishi kuchaydi. Ammo boshqa asosiy kapital eksport qiluvchi mamlakatlardan farq qilib, Yaponiya o`zining 1G`4 chet el investitsiyalarini rivojlanayotgan mamlakatlarga yunaltirmoqda (asosan xomashyo resurslariga ishlov berish uchun, yangi industrial mamlakatlarda eng yangi tarmoqlarni rivojlantirish uchun). Shunisi e`tiborliki, dunyo bo`yicha chetga chiqarilayotgan kapital qo`yilmalarning 1% igina Yaponiyaga yo`naltirilgan. Dunyodagi 20 ta eng yirik banklarning 12 tasi Yaponiyada joylashgan, ularning 6 tasi kapital aylanishi bo`yicha oldingi o`rinlarni egallaydi. Keyingi o`n yilliklarda yapon kapitali G`arbiy Yevropada keskin faollashdi: 80% kapital moliyaviy hizmat ko`rsatish va savdoga, 15%-ishlab beruvchi sanoatga yo`naltirilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar orasida 70-80-yillarda kapital eksport qiluvchi ikki markaz shakllandi-OPEK mamlakatlari, yangi industrial mamlakatlar. Davlatlararo kredit-moliya aloqalarini tartibga solib turuvchi ikki yetakchi xalqaro tashkilot mavjud- Х alqaro rekonstruksiya va taraqqiyot banki (MBRR) va Jaxon valyuta fondi. 1990-yilda Yevropa rekonstruksiya va taraqqiyot banki (YeBRR) tashkil topdi. Х izmat ko`rsatishni ayriboshlash yoki ko`rinmas eksport deb ataluvchi xalqaro iqtisodiy aloqalar shakli ham tobora rivojlanib bormoqda. Unda hozirga qadar dengiz transporti yetakchi o`rinda turadi. Ayrim mamlakatlar ko`plab davlatlarga turli yuklarni tashib berishda o`z hizmatini taklif etishadi (dengiz kirakashligi). Bu borada yirik dengiz mamlakatlari bo`lgan Norvegiya, Gretsiya (dunyoda dengiz flotining

umumiy yuk ko`tarish quvvati bo`yicha to`rtinchi va oltinchi o`rin) kabi mamlakatlarning kemachilik kompaniyalari asosiy yuk tashib beruvchilar sanalishadi. Informatsion-kommunikatsiya, konsultatsiya-boshqaruv hizmati ko`rsatish tez o`sa boshladi. Х alqaro ayriboshlash soxasiga injenerlik-maslaxat hizmati ko`rsatish kirib keldi. Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini moliyalash G`arbning yetakchi mamlakatlarida ortib bormoqda. Bu soxaga mablag` sarf qilish salmog`i Yaponiya YaIM ning 2,9% ni, AQSh da 2,6, Germaniyada 2,5, Fransiyada 2,3, Buyuk Britaniyada 2,0, Italiyada 1,3% ni tashkil etadi. Hizmat ko`rsatish soxasidagi savdo-sotiq asosan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar bozorlarida yuz bermoqda. Т axminan 1/5 eksportni rivojlanayotgan davlatlar-yangi industrial mamlakatlar, Hindiston, Meksika berishmoqda. Ko`pgina hizmat ko`rsatish eksporti bilan shug`ullanayotgan mamlakatlarda bu faoliyat turi salmoqli valyuta tushumi keltirmoqda. Moliyaviy bitimlar tuzishni osonlashtirish va tezlatish uchun Nyu-York, Т oronto, London, Parij, Frankfurt, Amsterdam, Syurix, Т okio, Singapur, Syangan va boshqa shaharlarda kompyuter markazlari tashkil etilgan. Ular jaxonning moliya markazlari hisoblanishadi. “Ko`rinmas eksport” ning 25% ga yaqini transport hizmati ko`rsatishga, 20% xalqaro sayyohlikka to`g`ri keladi. Qolgan 55% straxovaniya, kommunikatsiya hizmati, informatsiyalarni qayta ishlash va uzatish, reklama, texnika va muxandislik- proyektlash hizmati ko`rsatish, kinoprokat, konsultatsiya hizmati kabilar orasida taqsimlanadi.

Adabiyotlar 1. I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari. – T.: «O`zbekiston», 2009 2. Abirqulov K.N. Iqtisodiy g е ografiya (Darslik) –T.: TDIU, 2004 3. Jahon mamlakatlari. Qisqa ma`lumotnoma / ma`sul muharrir A.Hazratqulov. – T.: “Sharq”, 2007. 4. Salimov X. Jahon mamlakatlari iqtisodiy g е ografiyasini o`rganish m е todikasi. — T.: 1993. 5. Новейший энциклопедический справочник. Страны мира / Авт. – сост. Д.О. Хвостова. – М.: ОЛМА Медиа Групп, 2006. 6. Современные США: Энциклопедический справочник. —М.: Политиздат, 2008. 7. Социально-экономическая география зарубежного мира Под ред. В. В. Вольского. -М.: КРОН-ПРЕСС,1998 8. Monthly Bulletin of Statistics. UN.New York,2008.

Похожие

Xalqaro iqtisodiy aloqalar va integratsiya jarayoni

O`zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar geografiyasi

Dunyo aholisi geografiyasi

Qashqadaryo viloyat transporti va iqtisodiy aloqalari

Aholi geografiyasi (iqtisodiy va ijtimoiy geografiya)