Dunyoning biologik resurslari - География - Рефераты

Dunyoning biologik resurslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

D unyoning biologik resurslari Reja: 1. Dunyoning biologik resurslari 2. Dunyo okeani resurslari. 3. Dunyo iqlimiy va rekrasion resurslari.

Yerning biologik resurslarini biologik “tirik” organizmlar ya`ni, o`simlik va hayvonlar tashkil etadi.Tiriklikning asosiy belgilari organizmlarning nafas olishi, oziqlanishi, o`sishi, rivojlanishi, ko`payishi, harakatlanishi kabilardir. Yerning o`simlik resurslari (Yer biomassasini 97% ini tashkil etadi) madaniy va yovvoyi holda o`suvchi o`simliklardan iborat.Hozirda Yer sharida 500000 ga yaqin o`simlik turi bor, shundan 6000 ga yaqini madaniy o`simliklar (ya`ni navlar) hisoblanadi.Lekin Yer sharida ko`p tarqalgan qishloq xo`jalik ekinlari 80-90 turni, eng ko`p tarqalganlari esa 15-20 turni tashkil qiladi.Ular asosan oziq-ovqat va sanoat uchun xom-ashyo ekinlari hisoblanadi. Yovvoyi holda o`suvchi o`simliklar orasida o`rmon resurslarini hosil qiluvchi o`rmon o`simliklari ko`pchilikni tashkil etadi.O`simlik resurslari ham hayvon resurslari singari tugaydigan, lekin tiklanadigan resurslari hisoblanadi.Ulardan turli xil maqsadlarda foydalaniladi.Masalan: o`rmondan qurilishdan tashqari, smola, skipidar, bo`yoqlar, lak ekstraktlar, yelim, mebel, sellyuloza, qog`oz, spirt va h.k lar olinadi. Jahon o`rmon resurslari 2ta ko`rsatkich bilan ifodalanadi: 1.Egallagan maydoni (jahondagi barcha o`rmonzorlar 4,2mlrd ga ni tashkil etadi yoki 40 mln.km 2 ya`ni jahon yer fondini 30% ini tashkil etadi). 2.Yog`och zaxirasi bilan (jami yog`och zaxirasi 350mlrd m 3 ), yog`ochning sifatiga ko`ra. Doim o`sib turganligi sababli yog`och zaxirasi har yili 5,5mlrd m 3 ko`payadi.Shunday ekan, kelajakda yog`och muammosi bo`lmaydigandek tuyuladi.Aslida unday emas.Chunki yog`och qadimdan qurilish va ishlov berish materiali sifatida foydalanib kelingan va hozirda ham ahamiyatini yo`qotgani yo`q.Chunki yog`ochdan X1X-asrning o`rtalarida 4,5-5 ming xil mahsulot olingan bo`lsa, hozirda 20 ming xil mahsulot ishlanadi.Hozirgi vaqtda ham yog`ochga talab doimiy oshib bormoqda. Dehqonchilik paydo bo`lgan neolit davridan boshlab minglab yillar davomida o`rmonlar ekin ekish uchun yo`qotib borildi.Ayniqsa keyingi 200yil davomida quruqlikdagi o`rmonlar maydoni 2 barobarga kamaydi va u havfli tus oldi.

Tuproq erroziyasi va atmosferada O 2 ni kamayishi o`rmonlarni yo`qolishi bilan bog`liqdir.Masalan: dunyoda o`rmonlar maydoni har yili kam deganda 25mln ga.ga yoki 0,5% qisqarmoqda.Dunyoda tayyorlanadigan yog`och miqdori 2000 - yil 4,5 - 5mlrd m 3 tashkil etdi.Bu esa yillik paydo bo`ladigan yog`och zaxirasi to`liq foydalaniladi degan so`z. Dunyodagi o`rmonlar juda katta masofaga cho`zilgan. 2mintaqani hosil qiladi.Ular shimoliy va janubiy mintaqalardir. Shimoliy o`rmon mintaqasi mo``tadil va qisman subtropik iqlim mintaqasida joylashgan.Dunyodagi butun o`rmon maydonining yarmi va yog`och zaxirasining deyarli yarmi shu mintaqaga to`g`ri keladi. Asosiy o`rmon kesish ishlari, ayniqsa, yog`ochi yaxshi sifatli igna bargli daraxtlarni kesish shu mintaqada olib boriladi.Daraxt kesish jadal olib borilayotganligiga qaramay o`rmonlarni tiklash va daraxt ekish ishlari tufayli AQSH, Kanada, Finlyandiya, Shvesiya kabi mamlakatlarda va umuman shimoliy o`rmon mintaqasida o`rmonlar maydoni kamayayotgani yo`q.Biroq Rossiyada daraxtni kesish uni ekishga qaraganda ko`proq bo`lyapti. Janubiy o`rmon mintaqasi asosan tropik va ekvatorial iqlim mintaqalarida joylashgan.Dunyodagi o`rmon maydonining deyarli yarmi shu mintaqada joylashgan.Ilgari yog`ochdan faqat o`tin sifatida foydalanilgan bo`lsa, keyingi vaqtlarda Yaponiya, AQSH va G`arbiy Evropa mamlakatlariga eksport qilish ko`p marotaba oshdi.Janubiy mintaqa o`rmonlariga bir necha yuz yillar davomida o`rmonni yoqib er ochish va ekstensiv yaylov chorvachiligi katta zarar etkazdi.Masalan: sernam doimiy yashil tropik o`rmonlar hozir ham 1mlrd.dan ortiq maydonni egallagan, ularning yarmidan ortig`i Lotin Amerikasida joylashgan.Biroq hozirda Lotin Amerikasi va Osiyo shunday o`rmonlarning 40%ini, Afrika 50%ini yo`qotdi.Ayrim mutahassislarning fikriga ko`ra bu o`rmonlar XX1-asrning o`rtalariga borib to`liq yo`q bo`ladi. Tropik o`rmonlarni saqlash yuzasidan BMT rahbarligida katta ishlar amalga oshirilmoqda.Lekin hozircha u kutilgan natija bergani yo`q.

Jahonda o`rmonlar ulushi materiklar va regionlar bo`yicha quyidagicha taqsimlangan: (foiz hisobida 2008-yil) 1. Janubiy Amerikada - 52% 2. MDH da - 37 % 3. Yevropada - 31 % 4. SHimoliy Amerikada - 31 % 5. Afrikada - 26 % 6. Avstraliya va Okeaniyada - 18 %. 7. Osiyoda - 17 % Dunyo okeani resurslari . Keyingi o`n yilliklarda jahon okeanshunos olimlari, shu jumladan Yu.M.Shokalskiy, V.Yu.Vize, N.N.Zubov, P.P.Shirshov, K.K.Makarov, Jak iv Kusto kabi rus tadqiqotchilari, o`nlab ekspedisiyalarning ishlari natijasida Dunyo okeanining ko`p sirlarini kishilar bilib olishdi.Dengiz geologiyasi yordamida okean tabiiy resurslarining juda katta xazinasi ekanligi isbot qilindi. Bu xazina avvalo dengiz suvidan iborat.Dengiz suvi miqdori 1338 mln km 3 yoki gidrosferadagi suv miqdorining 96,5% tashkil etadi.Bu degani Yerdagi har bir kishi uchun o`rta hisobda taxminan 270mln m 3 dengiz suvi to`g`ri keladi. Bundan tashqari dengiz suvi o`ziga xos “tirik ruda” bo`lib, tarkibida 75xil ximiyaviy element mavjud. Misrliklar va xitoyliklar qadim zamonlardanoq dengiz suvidan tuz ajratib olishni o`rganib olishgan.Hozirda dengiz suvidan ko`p miqdorda tuz (insoniyat iste`mol qilayotgan tuzning 1/3 qismi) undan tashqari magniy,brom,yod olinadigan manba bo`lib xizmat qiladi. Bundan keyingi boylik Dunyo okeani tagidagi mineral resurslardir.Materik sayozligidan qazib olinadigan resurslar orasida neft va gaz katta ahamiyatga ega.Ko`pchilik hisoblarga qaraganda bu boyliklar butun jahon zaxirasining yarmidan ortig`i materik sayozligida joylashgan. SHuning uchun 5 ta Arktika davlatlari (Rossiya, Kanada, AQSH, Norvegiya, Daniya) SHimoliy Muz okeani

havzasini bo`lib olish shartnomasini 2008-yil may oyida Grendandiyani Gotxob shaxrida imzoladi. Materik sayozligidagi qattiq foydali qazilmalar nishab shaxtalar va dragalar yordamida qazib olinadi.Shuningdek okeanlarda cho`kib ketgan kemalar ko`plab qidirilmoqda va topilmoqda.Okean chuqur qismining asosiy boyligi temir-marganes qotishmalaridir.Dunyo okeanidagi asosiy temir- marganes qotishmalari X1X asrning 70 yillaridayoq inglizlarning “Chellenjer” ilmiy tadqiqot kemasida aniqlangan. Dunyo okeani tagidagi barcha temir-marganes qotishmalari aniqlangan bo`lib, ularning katta qismi Tinch okeanida joylashgan. Temir-marganesni dunyo okeanidagi umumiy zaxirasi 3trln.t.,olish mumkin bo`lgani 0,5 trln.t.ni tashkil qiladi.Qotishmalarni qazib olish dastlabki tajribasi AQSH tomonidan Gavayi orollari yaqinida o`tkazgan (1980-yil). Dunyo okeanining bundan keyingi boyligi energetika resurslari.Bu boylik juda katta.Olimlarning hisobiga ko`ra sayyoraimzdagi suv qalqishining umumiy qudrati 1-6mlrd kVt ga teng.1mlrd kVt qudrat Er yuzidagi barcha daryolar energiyasidan ortiq. Suvning ko`tarilishi bilan bog`liq yirik elektr stansiyalarni 25ta joyda qurish mumkinligi aniqlangan.Rossiya, AQSH, Fransiya, Kanada, Avstraliya, Buyuk Britaniya eng katta suv qalqishi energiya resurslariga egadir.Bu mamlakatlarda suv ko`tarilishining balandligi 10-15 m ga etadigan sohillar bor.Masalan: Fandi qo`ltig`i (19m gacha), Penjina qo`ltiqchasi (14m), Kandalashka (12m). Dengiz suvlarining qalqishi hisobiga ishlaydigan elektr stansiyalari qurilgan bo`lib, ularni QES (PES) deyiladi.QESlar hozirda jahonning 5 mamlakatida mavjud bo`lib, ular: Rossiya, AQSH, Fransiya, Kanada,Xitoy. Dunyo okeanining yana bir boyligi biologik resurslardir.Bular suvda yashovchi hayvonlar va o`simliklardir.Bu resurslardan foydalanish akvakultura va marikultura usullarida qadimdan Xitoyda rivojlangan.Okeanlarning biologik moddalari umumiy miqdori 35mlrd.t. hisoblanadi, ular 140ming tur mavjudotdan iborat bo`lib, shundan 130 000 turi hayvonot turlariga, 10 000 turi o`simlik turlariga to`g`ri keladi. Ular hammasi birgalikda yer biomassasini 5,5

% ini tashkil etadi. Norvegiya, Bering, Oxita, Yapon, dengizlari dunyodagi eng maxsuldor dengizlar hisoblanadi.Biroq okeanlardagi ko`pgina organizmlar muhofazaga muhtoj.Masalan: Kitlarni ovlash 1868 yildan boshlangan.Birgina 1962 yil dunyo bo`yicha 66000 kit ovlandi.Hozirga qadar esa Dunyo okeanidan 2mln.dan ortiq kit ov qilingan.Shuning uchun 1982 yildan boshlab jahonda kit ovlash BMT tomonidan ma`n etilgan.

Dunyo iqlimiy va rekrasion resurslari. Agroiqlim resurslari atmosfera havosining aktiv (+10 0 S) haroratlari yig`indisiga qarab baholanadi. Agroiqlimiy resurslarning taqsimlanishiga kenglik zonalligi va vertikal mintaqalanish xal qiluvchi ta`sir qiladi. Agroiqlim resurslari-Er sharida issiqlik, yorug`lik va namlikning taqsimlanishiga bog`liq. Agroiqlim resurslaridan issiqlik alohida o`rin tutadi. Issiqlik va yorug`lik ekvatordan har ikkala qutb tomon kamaya boradi. Natijada yer sharida 7 ta agroiqlim mintaqasi shakllangan. Ulardan tropik mintaqadan tashqari qolgan 3 ta mintaqa 2 martadan takrorlanadi. 1. Tropik mintaqa. Afrika eng issiq materik bo`lib, chekka shimoliy, chekka janubiy va baland tog`li qismlaridan qolgan barcha qismlarida 1sm.kv. joyga 8000 0 dan ortiq issiqlik tushadi, sovuq oyning o`rtacha haroratlar yig`indisi +15 0 dan yuqori. Bu joylar tropik mintaqaga mansub bo`lib, dunyoda tropik kengliklar oraliqlari (Amazoniya past tekisligi, Markaziy Afrika, Arabiston, Hindiston, Hindixitoy yarim orollari, Malayya arxipelagi va Avstraliyaning shimoli) kiradi. Bu mintaqada issiqsevar qisqa kunli o`simliklar o`sadi. Ekvator atrofida kunning uzunligi har doim 12 soat, shimoliy va janubiy tropiklarda esa 13 soatu 13 minut.Vegetasiya davri uzluksiz davom etadi. 2. Subtropik mintaqa tropik mintaqadan shimolda va janubda tarqalgan bo`lib, bu mintaqaga Afrikaning chekka shimoli va janubi, Janubiy Amerikaning janubi,Meksikaning shimoli-AQSHning janubi, Evropaning O`rta Dengiz bo`ylari, O`rta Sharq, O`rta Osiyo, Taklamakon cho`li, Sharqiy Xitoy, Avstraliyaning janubi kiradi. Subtropik mintaqaga odatda Shimoliy va janubiy tropik chizig`idan shimoldagi va janubdagi hududlar kiradi. Bu mintaqada haroratlar yig`indisi 4000-8000 0 ga to`g`ri keladi. Yillik sovuq oyning o`rtacha tempratura yig`indisi +5 0 +15 0 . Issiqsevar o`simliklar etishtiriladi. Vegetasiya davri uzoq 210-310 kun. Kunning uzunligi 13,30-15,30 soat.

3. Mo``tadil mintaqa katta maydonlarni egallaganligi sababli 2 mintaqachaga: mo``tadil mintaqacha va sovuq- mo``tadil mintaqachaga bo`linadi. Mo``tadil mintaqa asosan shimoliy yarim sharda joylashgan. 1) Mo``tadil mintaqachaga AQSH ning shimoli – Kanadaning janubi, butun O`rta Yevropa, Belorus, Ukraina, Volga bo`yi, Kavkaz, Qozog`iston, Xitoyning markazi va shimoliy qismi, Koreya yarim oroli, Yaponiyaning shimoli kiradi. Bu mintaqada yilning sovuq oyining o`rtacha temperaturasi-10 0 S .Yillik haroratlar yig`indisi 1 sm 2 joyga 2200-4000 0 ni tashkil etadi. Kunning uzunligi 16-17 soat. Bu mintaqachada kunning uzunligi o`rtacha va uzun bo`lgan o`simliklar (bug`doy, makka, qand lavlagi, kungaboqar, janubida esa paxta, eryong`oq, uzum) etishtiriladi. 2)Mo``tadil mintaqacha shimolida 65 0 shimoliy kenglikkacha sovuq mo``tadil mintaqacha egallagan. Bu mintaqachaga Kanadaning katta qismi, Shimoliy Evropa, Rossiyaning katta qismi kiradi. Yilning sovuq oyining o`rtacha temperaturasi yig`indisi -25 0 gacha. Yillik temperatura yig`indisi 1000-2200 0 . Kunning uzunligi 19-23 soatgacha. Bu mintaqachada uzun kunli o`simliklar zig`ir, kartoshka, malina,chereshnika, brusnika o`sadi. Bu mintaqachaning barcha qismlarida namlik koeffisienti 1 dan ortiq. 4. Sovuq mintaqaga 60 0 shimoliy kenglikdan shimoli ayrim joylarda 50 0 shimoliy kenglikdan shimoli (Labrador yarim orolida) asosan shimoliy qutb doirasidagi hududlar kiradi. Bu mintaqaning janubida havo temperaturasining yig`indisi400-1000 0 shimolida esa 400 0 ni tashkil etadi. Eng sovuq oyning o`rtacha temperaturasi -25 0 dan -40 0 gacha. Vegetasiya davri 1-1,5 oy. “Oq tunlar” bo`ladi. Namlik koeffisienti 1 dan yuqori bo`lgan hududlarga Amazoniya, Kongo, Gang- Braxmaputra havzasi, Janubi-Sharqiy Osiyo, Madagaskar, shuningdek sovuq mo``tadil mintaqacha kiradi. Cho`l, chalacho`l va baland tog`li territoriyalarda namlik koeffisienti 1 dan kam. Namlik koeffisienti yog`in va parlanish orasidagi nisbatdan kelib chiqadi. Masalan: Yog`in 500 mm-bug`lanish 500 mm namlik koeffisienti =1 (yetarli). Yog`in 500 mm- bug`lanish 400 mm namlik koeffisienti = 1,2(ortiqcha).

Yog`in 500mm-bug`lanish 600 mm namlik koeffisienti = 0,8 (kam). Quyosh – kosmik resurslar – kelajak resursidir. Quyosh- yirik termoyadro reaktori, Yerdagi butun hayotning manbai, butun energetika resurslarining manbaidir. Quyoshning atrofida temperatura +6000 0 , markazida esa +20mln 0 S. Quyosh energiyasi bitmas tuganmas boylikdir. Quyoshda H 2 ning geliyga aylanishi natijasida radiasiya ajralib chiqadi. Quyosh nuri erga 8,5 minutda etib keladi. Quyosh diametri Er diametridan109 marta katta. Quyosh energiyasining 1 / 10 qismi ishga solinsa 30 000 ta Dnepro GES beradigan energiyani beradi. Faqat Toshkent shahriga 1 yilda tushadigan quyosh energiyasi 37 mln tonna ko`mir energiyasiga teng. O`zbekiston territoriyasi 3000 soatdan ortiq quyosh nuri bilan yoritiladi. Quyosh 10 – 15 mlrd yildan so`ng so`na boshlaydi. Ungacha 150 mln inson avlodi almashinadi. Hozirda Quyosh energiyasiga asoslangan elektr stansiyalar QES lar AQSH, Yaponiya, Fransiya, Ispaniya, Ukraina, O`zbekiston kabi davlatlarda ishlab turibdi. Germaniyada quyosh avtomobili yaratilgan. Kosmik resurslardan shamol energiyasi ham tugamaydigan resurslardir. Shamol tegirmonlari shamol dvigatellari, elkanli kemalar qadimdan foydalanib kelingan. Shamol energiyasi arzon va atrof-muhitni ifloslamaydi. Lekin shamolsh energiyasi notekis joylashgan, ya`ni asosan mo``tadil mintaqada to`plangan. Rekreasion resurslar – bu dam olish va turizm resurslaridir. “Rekrasiya” so`zi lotincha “tiklanish” bo`lib, dam olishning, kishining ma`naviy va jismoniy kuchlarini tiklaydi. Rekreasion resurslar istirohat, turizm va shifolanish maqsadlarida bo`ladi. Ular 2 xil bo`ladi: 1.Tabiiy rekreasion resurslarga: dengiz sohillari (Qrim, Sochi), daryo bo`ylari (Niagara, Ganga), o`rmonlar, tog`li rayonlar (Alp tog`lari, Shohimardon) kabilar kiradi. 2- Madaniy-tarixiy rekreasion resurslar bo`lib, bularga tarixiy, arxeologik, me`morchilik, san`at yodgorliklari kiradi. Masalan: VDNH, Kreml, Ermitaj, Rim,

Akripol, Misr ehromlari, Toj Mahal, Xiva, Paleontologiya muzeyi (Moskva), Buyuk Xitoy devori, Vavilon, Sherdor, Go`ri Amir, Oqsaroy va h.k. Xalqaro turizmdan tushadigan daromadning 14 % i AQSH ga, 6 % i Ispaniyaga, 6 % i Fransiyaga, 6 % i Italiyaga, 4 % i Buyuk Britaniyaga, 3 % i Avstriyaga, 61 % i boshqa davlatlar hissasiga to`g`ri keladi

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida, xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” Toshkent. 1997 y. 2. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2006 “Drafa” 3. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2005 “Ast- Press shkola” 4. Atlas “Ekonomicheskaya i sosialnaya geografiya mira” M. 2000“Ast- Press” 5. “Atlas mira” Stran ы mira v kartax i sifrax. M. “Ast-Press” 2000 g. 6. Ahmedov B. Lotin Amerikasi. T.O`z dav nashr. 1963. 7. Arab mamlakatlari. Spr. O`zb. T. 1965. 8. V.V.Volskiy va b. Ekonimicheskaya geografiya kapitalisticheskix i razvivayushixsya stran. 2-chiqar. M. MGU. 1986-y. 9. “Geografiya: stran ы i narod ы ” Rossiya. g. Smolensk: “Rusich” 2000 g. 10. Internet ma`lumotlari “Osnovn ы ye demograficheskiye pokozateli po vsem stranom mira v 2007 godu” Razdel I - II 11. Jahon mamlakatlari. Spravochnik. T.O`zbekiston. 1990 y. 82 ta avtor. 12. WWW.ZIYONET.UZ

Похожие

Dunyoning chuchuk suv resurslari

Dunyoning global muammolari

Dunyoning siyosiy xaritasini shakllanishi

Fransiya turizm resurslari

Dunyoning siyosiy kartasida Markaziy Osiyo mamlakatlari