Dunyoning global muammolari - География - Рефераты

Dunyoning global muammolari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Dunyoning global muammolari Reja: 1. Global muammolar tushunchasi. 2. Tinchlik va qurolsizlanish, yangi jahon urushining oldini olish muammolari. 3. Ekologik muammosi. 4. Demografik muammosi. 5. Energetika va xom-ashyo muammolari. 6. Oziq-ovqat muammosi. 7. Dunyo okeanidan foydalanish muammosi. 1. Kosmosni tinch maqsadda o'zlashtirish.

Global muammolar tushunchasi. XX asrning oxirgi o'n yilliklari dunyo xalqlari oldiga ko'plab o'tkir va murakkab muammolarni ko'ndalang qilib qo'ydiki, ular global muammolar nomini oldi. Global muammolar deb, shunday muammolarga aytiladiki, ular ko'lami jihatdan butun dunyo, butun insoniyatni qamrab olib, uning hozirgi va kelajagi uchun havf tug'diradi. Hamda o'zlarining yechimi uchun barcha davlat va xalqlar kuchlarining birlashuvi, birgalikda jipslashib harakat qilishini talab etadi. Tinchlik va qurolsizlanish, yangi jahon urushining oldini olish muammolari . Barcha tarixiy davrlar va bosqichlarda urushlar jamiyat rivojida o'z muxrini (asoratini) qoldiradi. Biroq ilgari qachon butun-butun mamlakatlar va hatto materiklarning yo'q bo'lib ketish real «imkoniyati» bo'lmagan. Bunday «imkoniyat», ya'ni global havf asrning ikkinchi yarmida yadro qurolni va shu bilan birga raketa texnikasi yaratishi munosabati bilan vujudga keldi. Mana shuning uchun ham tinchlik va qurolsizlanish, yangi jahon urushining oldini olish, insoniyatning qirilib ketmay, o'zini o'zi saqlab qolishi muammosi haqiqatdan ham hozirgi kunimizning eng birinchi muammosiga aylandi. Faqat 80-yillar oxiri 90-yillar boshiga kelib, uni haqiqiy yechishga asos solindi. «Sovuq urush» tugatildi. Hozir jahon yadro qirg'ini havfi amalda qolmadi. Biroq ommaviy qirg'in qurollarning regional ziddiyatlar bilan uyg'unlikda tarqalishining hamon davom etishi dunyo uchun yanada katta havf tug'dirmoqda. Ekologik muammosi .

Yer yuzining bir qancha mamlakat va rayonlarida ekologik tanazzul darajasiga yetdi. Atrof-muhitning faqat ifloslanishidan ko'rilayotgan iqtisodiy zarar ijtimoiy, estetik va boshqa xil zararlarni hisobga olmaganda yiliga ko'plab millon dollarni tashkil etadi. Buning ustiga dunyo miqiyosidagi ekologik xavf vujudga keldi; bu xavf Yer yuzi iqlimining nazorat qilib bo'lmaydigan o'zgarishlari va stratosferadagi ozon qatlamining yemirilishidir. Hozirgi vaqtda bu muammoni yechish uchun tobora ko'p davlatlar o'z kuch va imkoniyatlarini birlashtirmoqdalar. Xavfning oldini olish bilan birga to'satdan favqulodda ro'y beradigan xavflarni bartaraf qilish bo'yicha ham yordam uyushtiriladi. Bularning barchasi 70-yillar BMT tomonidan olg'a surilgan «Yer faqat bitta-tanhodir» shiorini bajarish demakdir. Demografiya muammosi -«asr muammolari»dan biri. Bu muammoning o'zaro ziddiyatli ikki jihati bor. Birinchidan, mavjud demografik krizis tashvishga solmasligi mumkin emas. Chunki u hozirning o'zida bir qator mamlakatlarda aholi ko'payishi muvozanatining buzilishiga, uning tez qarib qolishi va sonining kamayib ketishiga olib keladi. Demograf (aholishunos)lar bu jarayonni depopulyasiya deb ataydilar. Ikkinchidan, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ko'pchilik mamlakatlarida aholining hamon tez o'sishi tashvish tug'dirmoqda. Buning ustiga aholi tarkibida yoshlarning ulushining juda katta ekanligi sharoitida tabiiy o'sish sur'atlarining tezda pasayishini kutish qiyin. Shunga qaramay, demograf olimlarning qayd qilishicha 60-yillarga to'g'ri kelgan demografik portlash cho'qqisi endi ortda qoldi. Aholi

ko'payishining ikkinchi tipiga kiruvchi barcha regionlarda (Afrika bundan mustasno) aholi tug'ilishi va o'sishining kamayishi boshlandi. Demografik muammoni hal qilish uchun BMT «Aholining tarqalishiga doir butun jahon harakat dasturi»ni qabul qildi. Uni amalga oshirishda birgina demografik siyosatining o'zi yetarli emas. Bu siyosat odamlar hayotining iqtisodiy va sosial sharoitlarini yaxshilash bilan uyg'unlikda olib borilishi lozim. Energetika va xom-ashyo muammolari. Bular avvalo insoniyatni yoqilg'i va xom-ashyo bilan mustahkam ta'minlash muammolaridir. Insoniyatni resurslar bilan ta'minlash muammosi birmuncha keskinlashgan vaqtlar ilgari ham bo'lgan. Biroq bu muammo odatda tabiiy resurslari yetishmaydigan ayrim rayon va mamlakatlarga tegishli bo'lardi. U dunyo miqiyosida aftidan 70-yillarda birinchi marta namoyon bo'ldi va uning bir qancha sabablari bor edi. Ulardan biri-neft, tabiiy gaz va boshqa xil yoqilg'i hamda xom-ashyo turlari aniqlangan zahiralarning kamligi, tog'-kon ishlari sharoitning yomonlashuvi, qazib olish rayonlari bilan iste'mol rayonlari o'rtasidagi hududiy uzunlikning ortishi, kon qazish ishlarining tabiiy sharoiti nihoyatda og'ir bo'lgan yangi rayonlarga siljishi va shu kabilardir. Binobarin bizning davrimizda mineral resurslardan foydalanish va ularni qayta ishlab chiqarishi ilgarigidan ancha rasional (oqilona) olib borilishi shart. Oziq-ovqat muammosi . Insonning normal hayoti va faoliyati uchun zaruriy oziq-ovqat miqdori uning jinsi, yoshi, vazni, bo'yi, qiladigan mehnatining harakteri va sharoiti, turmushi, hududining iqlimiy hususiyatlariga bog'liq.

Olimlarning hisoblashicha, iste'mol qilinadigan taomning kaloriyalik medisina normasi sutkasiga 2300-2600 kkal va 70-700g oqsildan kam bo'lmasligi kerak. Biroq BMT ma'lumotlariga ko'ra insoniyatning 3 2 qismi muttasil ravishda oziq-ovqat mahsulotlarining yetishmovchiligi seziladigan mamlakatlarda yashaydi. Mana shuning uchun ham oziq- ovqat muammosini global (dunyoviy) muammo deb hisoblash lozim. Bu muammoni yechish uchun insoniyat ziroatchilik, chorvachilik va baliqchilik resurslaridan to'laroq foydalanish kerak, mazkur muammoning yechimi ikki xil bo'lishi mumkin. Birinchi-ekstensiv yo'l-haydaladigan va yaylov yerlar hamda baliq ovlashda foydalaniladigan yerlarni kelgusida kengaytira borishdan iborat. Ikkinchi-intensiv yo'l avvalo mavjud yerlarning biologik mahsuldorligini oshirishdan iborat. Bu yo'lni amalga oshirishda biotexnalogiya, o'simliklarning yangi, yuqori hosildor navlaridan va tuproqqa ishlov berishning yangi usullaridan foydalanish, mexanizasiya, kimyolashtirish, shuningdek meliorasiyani yanada rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, butun Yer shari aholisini oziq- ovqat bilan ta'minlash uchun qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish hajmini XX asrning oxirgi choragida-2 baravar, XXI asr o'rtalariga borib esa-5 baravar ko'paytirish lozim. Binobarin, intensiv yo'l- insoniyat oziq-ovqat muammosini yechishning bosh yo'lidir. Dunyo okeanidan foydalanish muammosi . Yer yuzining 71%ini egallovchi Dunyo okeani mamlakatlar va xalqlarning aloqasida muhim rol o'ynab kelgan. Fan-texnika taraqqiyoti

jadallashgan sari Dunyo okeanini har tomonlama tadqiq etish va o'zlashtirish butunlay boshqacha ko'lam kashf etdi. Birinchidan, global energetika va xom-ashyo muammolarining o'tkirlashuvi dengiz tog'-kon hamda kimyo sanoatlari va dengiz energetikasining paydo bo'lishiga olib keldi. Ikkinchidan, global (dunyoviy) ko'lamdan oziq-ovqat muammolarining o'tkirlashuvi okeanning biologik resurslariga bo'lgan qiziqishni oshirdi. Vaholangki, hozircha Dunyo okeani insoniyatning oziq-ovqatga bo'lgan ehtiyojining atiga 2%ni ta'minlaydi, xolos. Biroq Okeandan hayvon oqsilining 12-15%ini ajratib olinmoqda. Albatta baliq ovlash va dengiz mahsulotlarni olishni tobora ko'paytira borish lozim. Uchinchidan, xalqaro geografik mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, jahon savdosining tezkorlik bilan o'sishi dengizda yuk tashish ishlari hajmini tobora oshirmoqda. Bu birinchi navbatda ishlab chiqarish va aholini dengiz sari siljishga va shu munosabat bilan bir qancha dengiz bo'yi rayonlarining shiddat bilan rivojlanishiga sabab bo'ldi. Dunyo okeani doirasidagi va okean-quruqlik tutashgan zonasidan barcha ishlab chiqarish faoliyati va ilmiy faoliyat natijasida jahon xo'jaligining alohida tarkibiy qismi bo'lishi dengiz xo'jaligi vujudga keldi. Dunyo okeani global muammosining mohiyati Okean resurslarining nihoyatda notekis o'zlashtirilayotganligi, undan xarbiy faollik maydoni sifatida foydalanilayotganligidan iboratdir. Xuddi mana shuning uchun ham 1982 yil qabul qilingan BMTning dengiz huquqiga doir Konvensiyasi (Bitimi) juda katta ahamiyatga ega bo'lib, u «Dengiz

xartiyasi» nomini olgan. Bu xujjat dengiz sohilidan 200 mil masofadagi iqtisodiy zonani belgilab beradi, bu zonada dengiz bo'yida joylashgan davlat biologik va mineral resurslardan foydalanishda mustaqil (suveren) huquqga ega. Kosmosning tinch maqsadda o'zlashtirish . Kosmos-dunyo miqiyosidagi muhit, insoniyatning umumiy mulki (boyligi) hisoblanadi. Kosmik dasturlar ancha murakkablashgan hozirgi vaqtda bu dasturlarni bajarish ko'plab mamlakatlar va xalqlarning texnikaviy, iqtisodiy, aqliy imkoniyatlarini jipslashtirishni talab etadi. Shu sababli kosmosni o'zlashtirish eng muhim xalqaro, global muammolardan biri bo'lib qoldi. Harbiy dasturlardan voz kechishni ko'zda tutuvchi kosmosni tinch maqsadlarda o'zlashtirish dasturi, eng yangi fan va texnika, ishlab chiqarish hamda boshqaruv yutuqlaridan foydalanishga asoslanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlar qoloqligiga barham berish muammosi. Hozirgi vaqtda ko'pchilik global muammolarning og'irlik markazi tabora rivojlanayotgan mamlakatlarga siljimoqda. Ularning qoloqlik ko'lami nihoyatda kattadir. Bu qoloqlikning asosiy ko'rinishi va ayni vaqtda sababi- kambag'allik, qashshoqlikdir. Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarida aholining 40%i mutloq qashshoq sharoitda yashaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat muammosi eng dramatik hatto fojiali xususiyatga egadir. Ocharchilik rivojlanayotgan mamlakatlarning umumiy qoloqligi va kambag'allik mahsulidir. Bugungi kunda «ocharchilik» geografiyasini avvalo, Afrika va

Osiyoning eng qoloq «yashil inqilob» chetlab o'tgan mamlakatalari belgilaydi; bu mamlakatlarda aholining kattagina qismi aynan ochlikdan o'lim chegarasida yashaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat muammosi bilan demografik muammo chambarchas bog'liqdir. Demografik muammo bir tomondan yangi kuchlarning kirib kelishini, mehnat resurslarining o'sishini ta'minlasa, boshqa tomondan, iqtisodiy qoloqlikni yengishda qo'shimcha qiyinchiliklar to'g'diradi, ko'plab sosial masalalarning yechimini mushkullashtiradi, ular erishgan yutuqlarning katta qismini yo'qqa chiqaradi, huddudga bo'lgan «tazyiq»ni kuchaytiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning nochor ahvoli eng katta umuminsoniy, umumjahoniy muammo bo'lib qoldi. Bu muammoni hal qilishning bosh yo'llari mazkur mamlakatlar hayoti va faoliyatining barcha jabhalarida tub sosial-iqtisodiy o'zgarishlar o'tkazish, fan-texnika taraqqiyotini rivojlantirish, xalqaro hamkorlikni mustahkamlash va demilitarizasiyani amalga oshirishdan iboratdir. Tayanch so'zlar: Tinchlik va qurolsizlanishi «sovuq urush» davri, «yangicha tafakkur» davri, Ekologik tanazzul, Ozon tuynugi, Demografik portlash va tanglik, yoqilg'i va mineral resurslar, Intensiv va ekstansiv rivojlanish yo'li, dunyo okeani yoqilg'i mineral va biologik resurslari, Dengiz xo'jaligi, Dengiz xarityasi, Kosmik dasturlar, Global muammoning uzviy aloqadorligi.

Foydalanilgan adabiyotlar. 1 . I.A.Karimov, «O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida» Toshkent «O'zbekiston» 1995 yil. 2. I.A.Karimov «O'zbekiston XXI-asr bo'sag'asida», «Xafvsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». Toshkent. «O'zbekiston» 1997 yil. 3. Lipes Yu.G. Geografiya mirovogo xozyaystva. Moskva «Vlados», 1999 g. 4. Sosialno-ekonomicheskaya geografiyu zarubejnogo mira. Pod red. V.V.Volskogo. Moskva Kron-press, 1998 g. 5. Mironenko N.S. Vvedeniye v geografiyu mirovogo xozyaystva. Moskva 1995 g. 6. Baburin V.A, Mazurov YU.L. Geograficheskiye osnovi upravleniya. Moskva 2000 g. 7. Soliyev A, Maxammadaliyev R, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. T, O'zMU. 2005 yil. 8. Naseleniya mira. Demograficheskiy spravochnik. M: Misl, 1989 g. 9. Ergashev A. va boshq. Jaxon mamlakatlari. Toshkent 2006 yil.

Похожие

Insoniyatning global muammolari

Dunyoning biologik resurslari

Dunyoning siyosiy xaritasini shakllanishi

Dunyoning chuchuk suv resurslari

Dunyoning siyosiy kartasida Markaziy Osiyo mamlakatlari