Yorug'lik interferensiyasini kuzatish usullari. Frenel kuzgulari - Физика - Рефераты

Yorug'lik interferensiyasini kuzatish usullari. Frenel kuzgulari

Загружено в:

26.08.2023

Скачано:

0

Размер:

30.443359375 KB

Yorug'lik interferensiyasini kuzatish usullari. Frenel kuzgulari Reja: 1. Yorug’lik interferensiyasi. 2. Yorug’lik manbaidagi atomlar xaotik ravishda “chaqnab” va “o’chib” turishi 3. Frenel kuzgulari

1. Yorug’lik interferensiyasi. Elektromagnit to’lqin tarqalayotganda fazoning har bir nuqtasida elektr va magnit maydonlar davriy ravishda ( masalan w chastota bilan ) o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar E va H vektorlarining tebranishlari sifatida ifodalanadi. Bunda E m va H m mos ravishda elektr va magnit maydon kuchlanganligi vektorlarining maksimal (amplituda) qiymatlari E va H vektorlarining tebranishlari bir xil fazada va o’zaro perpendikulyar tekisliklarda sodir bo’ladi. 1-rasmda Ox yo’nalish bo’yicha tarqalayotgan to’lqin tasvirlangan. Elektromagnit to’lqin E va H vektorlarining fazoda tebranishidan iboratdir. Lekin soddalashtirish maqsadida biz bundan keyingi mulohazalarimizda faqat E vektorning tebranishlari to’g’risida gapiramiz, H vektorni esa deyarli esga olmaymiz. Ammo E vektorga perpendikulyar yo’nalishda H vektor ham tebranayotganligini unutmaslik kerak. Agar to’lqinning turli nuqtalaridagi E vektorlar faqat bir tekislikda yotsa, bunday to’lqinni yassi elektromagnit to’lqin deb, bu tekislikni esa tebranish tekisligi deb ataymiz. 1-rasmda tasvirlangan to’lqin yassi elektromagnit to’lqindir. Maksvell hisoblashlar asosida elektromagnit to’lqinlar 3*10 8 m/s tezlik bilan tarqalishi lozim, degan xulosaga keldi, bu qiymat keyinchalik optik usullar bilan aniqlangan yorug’lik tezligiga teng bo’lib chiqdi. Bu esa yorug’lik – elektromagnit to’lqindir deb talqin qilinishiga imkon berdi. Hozirgi vaqtda eng zamonaviy tajribalar asosida yorug’likning vakuumda tarqalish tezligi c = (299792456,2 + - 1,1) m/s deb qabul qilingan. Haqiqatdan, keyinchalik amalga oshirilgan tekshirishlar elektromagnit to’lqinlarning chastotalar diapazoni nihoyat keng ekanligini ko’rsatdi. Xususan inson ko’zi seza oladigan elektromagnit to’lqinlarning chastotalari ν= (0,75 + 0,40) 10 15 Gs. (1) diapazonda yotadi. Bunday chastotali to’lqinlarning vakuumdagi uzunligi Intervalga to’g’ri keladi. Elektromagnit to’lqinlarning bu diapazoni yorug’lik to’lqinlar deb yuritiladi. Mexanik tebranishlar chastotalarning ma’lum diapazoni

inson tovush tarzida qabul qilgandek, elektromagnit to’lqinlar chastotalarning yuqorida keltirilgan diapazonini ko’zimiz yurug’lik sifatida qayd qiladi. Chastotalar intervali AA qanchalik kichik bo’lsa, nurlanish monoxromatikroq bo’ladi. har qanday real monoxromatik yorug’lik uchun AA chekli qiymatga ega. Yuqoridagi (1) ifoda esa ideal monoxromatik to’lqin uchun o’rinlidir. Yorug’lik nurlarining yo’nalishiga perpendikulyar qilib hayolan S yuzni joylashtiraylik. Bu yuz orqali birlik vaqtda o’tayotgan yorug’lik to’lqinlarning energiyasi yorug’lik oqimi (F) deb ataladi va J/s yoki Vt hisobida o’lchanadi. Birli8k vaqt ichida yuz birligi orqali o’tayotgan yorug’lik oqimi , ya’ni I = F/S (2) Yorug’lik oqimining zichligi yoki yorug’lik intensivligi deyiladi. Yorug’lik intensivligi Vt / m 2 hisobida o’lchanadi. Yorug’lik intensivligi yorug’lik tarqalayotgan muhitning sindirish ko’rsatkichi n ga va yorug’lik to’lqin amplitudasining kvadratiga proporsional: I ~ nE 2 m (3) Yung tajribasida M 1 va M 2 tirqishlardan chiqayotgan yorug’lik to’lqinlarning ustma-ust tushishi natijasida yorug’lik interferensiyasi ro’y beradi. Boshqacha qilib aytganda, M 1 va M 2 tirqishlar yorug’lik manbalari vazifasini o’taydi. U holda quyidagi savol tug’iladi: xonada ikki elektr lampa yorug’lik tarqatib turgan bo’lsa, xonaning yoritilgan sohalaridagi yorug’lik intensivligi ayrim lampalar tufayli vujudga keluvchi intensivliklar yig’indisiga teng bo’ladi, ya’ni yorug’lik intensivligining maksimum va minimumlari kuzatilmaydi. Buning sababi nimada? Yung tajribasini muhokama qilayotganimizda M 1 va M 2 tirqishlardan chiqayotgan yorug’lik to’lqinlarining chastotalarini bir xil, fazalarining farqi esa o’zgarmas deb hisoblaganimizni eslaylik ((6) ga q.) . bu shartlar bajarilganda qo’shiluvchi yorug’lik to’lqinlar kogerent to’lqinlar deyiladi. Kogerent yorug’lik to’lqinlar ustma-ust tushgandagina turg’un inteoferension manzara kuzatiladi. Tabiiy yorug’lik manbalari (xususan, yonib turgan elektr lampochkasi ham) esa kogerent bo’lmagan to’lqinlar nurlantiradi. Haqiqatdan, tabiiy yorug’lik manbalari sochayotgan yorug’lik ko’p atomlar nurlanishlarining yig’indisidan iborat. Har bir

atom boshqa atomlarga bog’liq bo’lmagan holda nurlanish chiqaradi. Alohida atomning nurlanish chiqarish vaqti 10 -8 sekundlar chamasi davom etadi. Bu vaqt davomida atom chiqargan nurlanish (ya’ni elektromagnit to’lqin) bir qator do’nglik va botiqlardah iborat bo’ladi. uni to’lqinlar tizmasi deb ataylik. To’lqinlar tizmasining uzunligini topish uchun yorug’lik to’lqinining tezligi s ni atomning nurlanish vaqti A= 10 -8 s ga ko’paytiramiz: L =c A = 3 10 -8 m/s 10 -8 s =3m (4) 2. Yorug’lik manbaidagi atomlar xaotik ravishda “chaqnab” va “o’chib” turishi. Yorug’lik manbaidagi atomlar xaotik ravishda “chaqnab” va “o’chib” turadi. Shuning uchun turli atomlar tomonidan chiqarilgan to’lqin tizmalarining chastotalari, amplitudalari va boshlang’ich fazalari turlicha bo’ladi. hatto yorug’lik fil’tr yordamida ikki tabiiy yorug’lik manbaidagi bir xil atomlar chiqaradigan bir xil chastotali (ya’ni monoxromatik) to’lqinlarni ajratib olganimizda ham , ulardagi alohida tizmalarning fazalar farqi o’zgarib turadi. Shuning uchun bunday monoxromatik yorug’lik to’lqinlarining ustma-ust tushishi natijasida vujudga keladigan interferension manzara juda qisqa vaqt saqlanib turadi. So’ng navbatdagi to’lqinlar tizmasi tufayli yangi interferension manzara vujudga keladi. Lekin bu manzaradagi maksimum va minimumlarning joylashuvi oldingi to’lqinlar tizmasi tufayli vujudga kelgan interferension manzaragidan farq qiladi. Bu vaqt ichida interferension manzara bir necha million marta o’zgarishga ulguradi. Demak, biz bu million manzarani ustma-ust tushishini kuzatamiz, xolos. Albatta buning natijasida interferension maksimum va minimumlardan xech qanday iz qolmaydi. Shunday qilib, ikki tabiiy yorug’lik manbai tufayli interferension manzara kuzatilmasligining sababi yorug’lik manbalaridan tarqalayotgan nurlarning kogerent emasligidir deya olamiz. U holda yorug’lik interferensiyasini qanday amalga oshirish mumkin degan savol tug’iladi.

Odatda, to’lqin tizmasining L uzunligi kogerentlik masofasi , atomning nur chiqarib turish vaqti esa kogerentlik vaqti deb ataladi. Shu prinsip, ya’ni tabiiy yorug’lik manbaidab chiqayotgan nurning o’zini o’zi bilan interferensiyalashtirish prinsipi asosida yorug’likning bir qator interferensiya usullari amalga oshirilgan. Yuqorida muhokama qilingan Yung tajribasida M 1 va M 2 tirqishlar ikki kogerent manbadek xizmat qiladi. Kogerent manbalarni hosil qilishda eng ko’p qo’llaniladigan usul Frenel’ ko’zgularidan foydalanishdir (6-rasm). Ikkita yassi ko’zgu bir-biriga 180 0 ga yaqin burchak ostida yondoshtiriladi. M manbadan chiqayotgan yorug’lik nurlari ko’zgulardan qaytib shunday yo’naladiki, bu yo’nalishlarni teskari tomonga davom ettirsak (rasmdagi punktir chiziqlar), ular ko’zgular orqasidagi M va M nuqtalarda uchrashadi. Bu nuqtalar M manbaning ko’zgulardagi tasvirlaridir. Demak, ko’zgulardan qaytib E ekranda tushayotgan yorug’lik nurlari xuddi M 1 va M 2 mavhum kogerent manbalardan chiqayotgandek bo’ladi. ular ekranda turgun interferension manzarani hosil qiladi. Frenel’ biprizmasidan foydalanish ham kogerent yoruglik nurlarini hosil qilish imkonini beradi (7-rasm). Bu holda mavhum kogerent manbalar (M 1 va M 2 lar) tabiiy yorug’lik manbai M dan chiqayotgan nurlarning biprizmada sinishi tufayli vujudga keladi. Rasmda yupqa shaffof plastinka kattalashtirilgan holda tasvirlangan. Bu plastinkaning ustki va ostki tekisliklari o’zaro parallel . Qalinligi d ga teng. Plastinkaga biror i burchak ostida parallel nurlar, ya’ni yassi yorug’lik to’lqini tushayotgan bo’lsin. Bu nurlardan hayolan ikkitasini ( rasmda 1 va 2 deb belgilangan) ajratib ular haqida mulohaza yurgizamiz. Nurlarga perpendikulyar ravishda o’tkazilgan AB tekislik yassi yorug’ik to’lqinining frontidir. Bu tekislikga etib kelgan vaqtda 1 va 2 nurlarning fazalar farqi  2   1 va yo’llar farqi   0 bo’ladi. A nuqtaga tushayotgan 1 nur qisman qaytadi ( rasmda 1 1 deb belgilangan), qisman sinib AD yo’nalishda davom etadi. Singan nur plastinkaning ostki tekisligiga etib borgach qisman siljib plastinkadan havoga chiqadi. Boshqa qismi esa DC yo’nalishda plastinka ichiga qaytadi. Qaytgan bu nur plastinkaning ustki tekisligidan qisman qaytadi, qisman sinib

havoga chiqadi ( nurning bu qismi 1`` deb belgilangan). Lekin C nuqtaga yassi yorug’lik to’lqinning 2 nuri ham tushadi. 2 nurning plastinka ustki tekisligidan qaytgan qismi (rasmda 2` deb belgilangan) va 1`` nur interferensiyalashadi, chunki plastinkaning ustki va ostki tekisliklaridan qaytgan bu nurlar o’zaro kogerentdir. Agar plastinka A to’lqin uzunligi monoxromatik nur bilan yoritilayotgan bo’lsa, C nuqtadagi yorug’lik intensivligi 1 va 2 nurlar uchrashguncha bosib o’tgan yo’llarning farqiga bog’liq bo’ladi. 1 nur ADS yo’lni, 2 nur BS yo’lni bosib o’tadi. Lekin yo’llar farqi bu ikki yo’lning geometrik ayirmasiga teng deb bo’lmaydi. Buning sababi shundaki, 1 nur sindirish ko’rsatkichi n bo’lgan plastinka ichidagi, 2 nur esa vakuumdagi yo’lni bosib o’tadi. Shuning uchun 1 va 2 nurlarning geometrik yo’llar farqini emas , balki optik yo’llar farqini hisoblash kerak. U holda avval optik yo’l uzunligi deb ataluvchi tushincha bilan tanishaylik. Yorug’lik to’lqin sindirish ko’rsatkichi n bo’lgan muhitda vakuumdagiga nisbatan n marta kichik tezlik bilan (Aa) tarqaladi. Shuning uchun vakuumda yorug’lik to’lqin biror chekli vaqt davomida muhitdagi nisbatan n marta uzunroq yo’lni bosib o’tadi. Bu yo’l uzunligini optik yo’l uzunligi deb atash odat bo’lgan. Boshqacha qilib aytganda, optik yo’l uzunligi sindirish ko’rsatkichi n bo’lgan muhitda yorug’lik to’lqin biror masofani bosib o’tishi uchun ketgan vaqt davomida yorug’lik vakuumida qanday yo’lni bosib o’tishi mumkinligini ko’rsatuvchi kattalikdir. Bundan tashqari yorug’lik to’lqini optik zichligi kichikroq muhit bilan optik zichligi kattaroq muhit chegarasidan qaytganda uning fazasi A ga o’zgaradi. Unday holat muhokama qilayotgan misolda 2 nurning S nuqtadan qaytishda sodir bo’ladi. buni hisobga olish uchun yo’llar farqini hisoblayotganda A ga yorug’likning vakuumdagi yarim to’liq uzunligini qo’shish yohud ayirish kerak. Natijada 1 va 2 nurlarning S nuqtadagi optik yo’llar farqi bo’ladi. Trigonometrik formulalar yordamida AD,DS,BS larni plastinka qalinligi A va

1-rasm. yorug’likning tushish burchagi i orqali ifodalash mumkin. U holda (16) ifoda quyidagi ko’rinishga keladi: Bu ifodaga asosan A ning qiymati nurlarning tushish burchagi i , plastinka moddasining sindirish ko’rsatkichi n va qalinligi d ga bog’liq. Quyidagi hollarni ko’raylik. Shuning uchun ponaning shisha plastinkalar bilan chegaradosh ustki va ostki qatlamlaridan qaytayotgan nurlarning yo’llar farqi AAA ga juda yaqin bo’ladi. Ponaning qalinroq soha tomon siljiganimizda shunday B sohaga etib kelamizki, bu erda bo’ladi. yanada qalinroq sohalar tomon yiurganimizda AA bo’lgan S soha bo’lgan D soha va x. klarga duch kelamiz, shuning uchun A to’lqin uzunlikni monoxromatik parallel nurlar bilan yoritilayotgan ponaning sirtida 1.11- rasmda tasvirlangandek navbatma-navbat keluvchi qorong’i va yorug’ yo’l-yo’l sohalar (polosalar) namoyon bo’ladi. 3. Frenel kuzgulari XIX asr boshlarida to’lqin nazariyasi – korpuskulyar nazariyadan ustun bo’la boshladi. Bunga ingliz fizigi T.Yung va fransuz fizigi O.Frenel tomonidan interferensiya va difraksiya hodisalarini o’rganishda olingan natijalar sabab bo’ldi. 1851 yulda J.Fuko muhim ahamiyatga ega bo’lgan to’lqin nazariyasining tajribaviy tasdig’ini oldi, suvda yorug’likning tarqalish tezligini o’lchab c   ekanligini isbotladi. 1865 yilda Maksvell yorug’likning elektromagnit nazariyasini yaratdi: unda yorug’lik har xil muhitlarda υ= c √εμ

tezlik bilan tarqaluvchi , juda qisqa elektromagnit to’lqinlardan iborat hisobladi, yorug’likning vakuumdagi tarqalish tezligi 0 0 1    c ga tengligini isbotladi. Maksvell nazariyasi yorug’likning nurlanish va yutilish jarajonini, fotoelektrik effektni va Kompton sochilishini tushuntira olmadi. Lorens nazariyasi ham, yorug’likning moddalar bilan o’zaro ta’sirini, xususan, qora jismning issiqlik nurlanishidagi to’lqin uzunligiga bo’g’liq energiya taqsimotini tushuntira olmadi. M.Plank tomonidan taklif etilgan gipotezaga asosan, yorug’likning nurlanishi va yutilishi uzluksiz bo’lmqay, diskret xususiyatga egadir, ya’ni aniq porsiyadan ( kvantlar) iboratdir. Bu kvant energiyasi quyidagicha ifodalanadi:   h 0 ( 17 ) bu yerda h-Plank doimiysi. Plank gipotezasi qora jismning issiqlik nurlanishini ham oson tushuntira oldi. 1905 yilda A.Enshteyn yorug’likning kvant nazariyasini kashf etdi. Bu nazariyaga asosan, yorug’lik nurlanishi va tarqalishi fotonlar- yorug’lik kvantlari oqimi ko’rinishida sodir bo’lib, ularning energiyasi quyidagi nisbat bilan aniqlanadi: c h c h c m        220 (18) yorug’likning tarqalish qonunlari, yorug’likning moddalar bilan o’zaro ta’siri to’g’risidagi nazariyalar yorug’lik murakkab xususiyatga ega ekanligini ko’rsatadi. Demak, yorug’lik tabiati korpuskulyar-to’lqin dualizmi tasavvuridan iborat.

Похожие

Yupqa plastinkalardagi interferensiya

Yorug’lik difraksiyasi. Gyuygyens - Frenel prinsipi

Interferensiyaning ishlatilishi

Yorug’lik nurlarining monoxromatliligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasi

Yorug’lik interferensiyasi. Interfrometrlar