logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Yorug’lik nurlarining monoxromatliligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasi

Yorug’lik nurlarining monoxromatliligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

341 KB
Скачать
Yorug’lik nurlarining monoxromatliligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasi Reja: 1. O&#39;zgarmas chastotali (to&#39;lqin uzinlikli) va o&#39;zgarmas amplitudali to&#39;lqin monoxromatik to&#39;lqin deb ataladi. Ikki yoki undan ortiq to&#39;lqinlarning tebranish chastotasi bir xil va faza farqlari doimiy bo&#39;lsa, bunday to&#39;lqinlar kogerent to&#39;lqinlar deb ataladi. 2. Yorug’lik intenferensiyasini kuzatish usullari 3. Ikki manba beradigan interferension manzarani hisoblash 4. Interferometrlar Yorug’lik to&#39;lqinini tavsiflash uchun garmonik tebranishlarning х = Асо s(  t+  ) ko&#39;rinishdagi teglamasidan foydalanamiz . Bu yerda x - deganda E, H tushiniladi. Aytaylik, ikki monoxromatik kogerent х 1 = А 1 со s(  t+  1 ) va х 2 = А 2 со s(  t +  2 ) to&#39;lqinlar bir birining ustiga tushsin. Natijaviy tebranish amplitudasi А 2 = А 2 1 + А 2 2 +2 А 1 А 2 со s(  2 -  1 ). To&#39;lqinlar kogerent bo&#39;lganligi uchun I  А 2 va I=I 1 +I 2 +2II1 2 c о s(  2 -  1 ). Fazoning со s (  2 -  1 )>0 shart bajariladigan nuqtalarida I>I 1 +I 2 bo&#39;ladi. со s(  2 -  1 )<0 bo&#39;lgan nuqtalarda I<I 1 +I 2 . Shunday qilib, 2 (yoki bir nechta) kogerent yorug’lik to&#39;lqinlari ustma-ust tushganda, fazoda yorug’lik oqimlarining qayta taqsimlanishi ro&#39;y beradi va natijada intensivlikning bir joyda maksimumi boshqa joyda minimumi kuzatiladi. Bu hodisa yorug’lik intenferensiyasi deb ataladi. Kogerent bo&#39;lmagan to&#39;lqinlar uchun  2 -  1 uzluksiz o&#39;zgarib turadi va shuning uchun со s(  2 -  1 ) ning vaqt bo&#39;yicha o&#39;rtacha qiymati nolga teng va natijaviy to&#39;lqinning intensivligi hamma yerda bir xil bo&#39;ladi. va I 1 =I 2 bo&#39;lganda I=I 1 bo&#39;ladi (kogerent to&#39;lqinlar uchun bu holda maksimumda I=4 I 1 , minimumlarda I=0). Kogerent yorug’lik to&#39;lqinlari olish uchun 1 ta manba nurlantirayotgan to&#39;lqinni 2 ga bo&#39;lish usuli ishlatiladi. Bunda to&#39;lqinlar turli optik yo&#39;lni o&#39;tganlaridan so&#39;ng qo&#39;shiladilar va intenferension manzara kuzatiladi. Aytaylik, 0 nuqtada to&#39;lqin ikkita kogerent to&#39;lqinga ajratilyapti. Intenferesion manzara kuzatilayotgan M nuqtaga borguncha n 1 sindirish ko&#39;rsatkichli muhitda birinchi to&#39;lqin S 1 yo&#39;l o&#39;tdi, ikkinchi to&#39;lqin n 2 sindirish ko&#39;rsatkichli muhitda S 2 yo&#39;l o&#39;tdi. Agar 0 nuqtada tebranish fazasi  t bo&#39;lsa, M nuqtada birinchi to&#39;lqin A 1 cos  (t - S 1 /v 1 ), ikkinchi to&#39;lqin A 2 cos  (t - S 2 /v 2 ), ni vujudga keltiradi; bu yerda v 1 =s/n 1 , v 2 =s/n 2 - birinchi va ikkinchi to&#39;lqinlarning fazaviy tezliklari. n s 0s Ikki kogerent to&#39;lqinlar uchun faza farqi:  = S v S v S n S n L L 2 2 1 1 0 2 2 1 1 0 2 1 0 2 2 2                ( ) ( )  (  0 -vakuumdagi to&#39;lqin uzunligi ). Yo&#39;lning geometrik uzunligi S ning muhit sindirish ko&#39;rsatkichi n ga ko&#39;paytmasi yo&#39;lning optik uzunligi L,  =L 2 - L 1 esa yo&#39;lning optik farqi deyiladi. Agar yo&#39;lning optik farqi vakuumdagi to&#39;lqinning butun soniga  =  m  0 (m=0, 1, 2, ...) (1.7) teng bo&#39;lsa  =  2m  va M nuqtada qo&#39;zg’alayotgan tebranishlar bir xil fazada bo&#39;ladi; (13.7) interferension maksimum sharti deb ataladi. Yo&#39;lning optik farqi = (2m+1) (m=0, 1, 2, ...) (1.8) bo&#39;lsa,  =  (2m+1)  bo&#39;ladi va M nuqtadagi to&#39;lqin fazalari qarama-qarshi bo&#39;ladi; (13.8) intenferension minimum sharti deyiladi. YORUG’LIK INTENFERENSIYASINI KUZATISH USULLARI Yorug’lik intenferensiyasini kuzatish uchun kogerent yorug’lik dastasi bo&#39;lishi kerak. Lazerlar ixtiro qilinishidan oldin dasta bo&#39;linar va so&#39;ngra ular qo&#39;shilib intenferension manzara olinar edi. Bundagi ba&#39;zi usullarni ko&#39;rib o&#39;taylik. Yung usuli. Bunda ikkita kichik tirqishi bo&#39;lgan ekran 1.4-rasm yordamida yorug’likni &#34;ikkiga ajratish&#34; mumkin (1.4-rasm). S yorug’lik manbai ekranning tirqishlarida yorug’likning S 1 va S 2 ikkilamchi manbalarini hosil qiladi. Asosiy S manba nurlanayotgan to&#39;lqinlarning fazalari ham shunga mos holda xuddi shunday o&#39;zgaradi, ya&#39;ni S 1 va S 2 manbalar nurlanayotgan to&#39;lqinlarda fazalar ayirmasi hamma vaqt o&#39;zgarishsiz qoladi - bu manbalar kogerent bo&#39;ladi. Frenel ko &#39; zgulari . Kogerent manbalar hosil qilishning ikkinchi - usuli bir - biriga 180 0 ga yaqin burchak ostida o &#39; rnatilgan 2 ta yassi ko &#39; zgudan yorug ’ likning qaytishiga asoslangan (1.5- rasm ). Bu tizimda yorug’likning S asosiy manbaining S 1 va S 2 tasvirlari kogerent manbalar bo&#39;ladi. Frenel biprizmasi ikkita bir xil sindirish burchaklari kichkina bo&#39;lgan va asoslari birlashtirilgan prizmalardan iborat. S manbaidan tarqalgan nur prizmalarda sinib, S 1 , S 2 manbalaridan chiqayotgan kogerent nurlardek tarqaladi. Ekranda bu kogerent nurlar qo&#39;shilib intenferensiya hosil bo&#39;ladi. IKKI MANBA BERADIGAN INTERFERENSION MANZARANI HISOBLASH S 1 va S 2 kogerent (1.7-rasm) manbalar hosil qilayotgan va P nuqtada qo&#39;shilayotgan yorug’lik to&#39;lqinlarining interferensiyasini ko&#39;raylik. Agar nurlar yo&#39;lining ayirmasi l =S 1 P- S 2 P ga to&#39;lqinlarning butun soni joylashsa, ya&#39;ni l =n =2n /2 (n=0,1,2,3, ...) (1.9) bo&#39;lsa, P nuqtada yorug’likning maksimumi bo&#39;ladi. Agar l =(2n+1) /2 (1.10) bo&#39;lsa, P nuqtada yorug’likning minimumi bo&#39;ladi. Endi monoxromatik yorug’likning S 1 va S 2 kogerent manbalarining ekranda hosil qilgan interferensiya manzarasi qanday bo&#39;lishini aniqlaylik. Bu manbalar orasidagi masofa d, manbalardan ekrangacha bo&#39;lgan masofa L bo&#39;lsin, shu bilan birga d<<L (1.7 rasm) bo&#39;lsin. S 1 va S 2 lardan barobar uzoqlikdagi 0 nuqtadan interferentsiya maksimumlari kuzatiladigan nuqtalargacha bo&#39;lgan x masofani aniqlaylik. PCS 1 va PBS 2 to’g’ri burchakli uchburchaklardan.  s s2 р s1 l 1.5-rasm . PS 1 2 =L 2 +(X+d/2) 2 , PS 2 2 =L 2 +(X-d/2) 2 , bundan PS 1 2 - PS 2 2 =2xd. Biroq PS 1 -PS 2 =  l, PS 1 + PS 2  2L, demak  l2L=2xd va x=L  l/d. (1.11) (13.9), (13.10) va (13.11) formulalalrni nazarga olib, yorug’lik maksimumlari 0 nuqtada x=nλL/d masofalarda hosil bo&#39;lishini, minimumlari esa x=(2n+1) λL/2d masofada hosil bo&#39;lishini aniqlaymiz. 1.7-rasm. Bu maksimum va minimumlar mos ravishda bir biriga parallel yorug’ va qorong’i yo&#39;llar ko&#39;rinishida bo&#39;ladi. n=0 ga tegishli bo&#39;lgan markaziy maksimum 0 nuqtadan o&#39;tadi. qo&#39;shni maksimumlar (yoki minimumlar) orasidagi masofa  x= λL/d (1.12) ga teng bo&#39;ladi. Shunday qilib, yorug’likning ikki kogerent manbalari ekranda hosil qilgan interferensiya manzarasi yorug’ va qorong’i yo&#39;llarning navbatlashib joylashishidan iborat bo&#39;ladi (1.8-rasm). Bu manzara yorug’likning nuqtaviy manbalari o&#39;rniga parallel joylashgan tor tirqishlardan foydalanilganda ayniqsa aniq hosil bo&#39;ladi. (1.12) formulaga ko&#39;ra, x masofa d ga teskari proportsional. S1 va S2 yorug’lik manbalari orasidagi masofa katta bo&#39;lganda interferentsiya yo&#39;llari orasidagi masofa ajratib bo&#39;lmaydigan darajada kichik bo&#39;lishi mumkin. Shuning uchun aniq interferentsiya manzarasi hosil qilish uchun bir-    x s2 d1 s1 e e c B  р biridan mumkin qadar kichik masofada joylashgan yorug’lik manbalaridan foydalanish kerak (d<<L). (1.12) formulaga asosan yorug’lik to&#39;lqinining 1.8-rasm uzunligi ni d, L va x kattalikning o&#39;lchangan qiymatlariga ko&#39;ra tajribada aniqlash mumkin.. Monoxromatik bo&#39;lmagan, masalan, oq yorug’likdan foydalanilganda interferentsiya maksimumlari (1.12) formulaga muvofiq, qar bir to&#39;lqin uzundigi uchun bir-biriga nisbatan siljigan bo&#39;ladi. Natijada qamma yorug’lik yo&#39;llari kamalak rangiga ega bo&#39;lib qoladi. YUPQA QATLAMLARDAGI YORUG’LIK INTERFERENSIYASI. Yupqa shaffof plastinkaga 1,2 nurlar tushayotgan bo&#39;lsin. Sindirish ko&#39;rsatkichi n bo&#39;lgan muhitda yorug’lik to&#39;lqini vakuumdagiga nisbatan n marta kichik tezlik bilan (u=c/n) tarqaladi. Shuning uchun vakuumda yorug’lik to&#39;lqini biror chekli vaqt davomida muhitdagiga nisbatan n marta uzunroq yo&#39;lni bosib o&#39;ta oladi. Bu yo&#39;l uzunligini optik yo&#39;l uzunligi deb atash odat bo&#39;lgan. Bundan tashqari, yorug’lik to&#39;lqini optik zichligi kichikroq muhit bilan optik zichligi kattaroq muhit chegarasidan qaytganda uning fazasi ga o&#39;zgaradi. Plastinkaning ustki va ostki tekisliklaridan qaytgan nurlarningg interferentsiyalashishi natijasida yorug’lik intensivligining maksimumi, 2 2 2 2 2 2 0 0 d n i k    sin   (k=0,1,2, ...) (1.13) shart bajarilganda, minimumi esa 1.9 rasm. 2 2 2 1 2 2 2 0 0 d n i k     sin ( )   (k=0,1,2, ...) (1.14) shart bajarilganda kuzatiladi. Maksimum sharti bajarilganda plastinka yuzining barcha qismi 0 to&#39;lqin uzunlikli nurning rangiga bo&#39;yalgandek ko&#39;rinadi. 2 1 1 11 1 1 2 r d i 1 Nyuton xalqalari. Monoxromatik yorug’lik dastasi linzaning tekis sirtiga normal tushayotgan bo&#39;lsin (1.10-rasm). Shu nurlardan biri - birinchi nur S nuqtaga yetib borgach, qisman qaytadi, qisman havo qatlami ichiga kirib boradi. Nurning bu ikkinchi qismi D nuqtadan qaytadi. 1 va 2 nurlar o&#39;zaro kogerent, ular ustma-ust tushib, interferensiyalashadi. Natijada kontsentrik halqalar kuzatiladi bu halqalar Nyuton halqalari deb ataladi. Yorug’ xalqalarining radiuslari ( ) ( / ) max r k R R  1 2 0 ifoda bilan, qorong’i xalqalarning radiuslari esa ( )min r k R R  0 ifoda bilan aniqlanadi. YORUG’LIK INTERFERENSIYASINING QO&#39;LLANISHI Yorug’lik interferentsiyasi optik asboblarning sifatini yaxshilash (optikani ravshanlantirish) va qaytaruvchi qatlamlar olish uchun ham qo&#39;llaniladi. Hozirgi ob&#39;yektivlarda ko&#39;plab linzalar bo&#39;ladi, shuning uchun ularda yorug’likning qaytishi va demak yorug’lik oqimining isrofi ko&#39;p bo&#39;ladi. Bularni yo&#39;qotish uchun linza sirtiga sindirish ko&#39;rsatgichi linza moddasining sindirish ko&#39;rsatkichidan kichik bo&#39;lgan yupqa qatlam o&#39;tkaziladi (1.11-rasm). Havo-qatlam va qatlam-shisha chegaralarida yorug’likning qaytishi tufayli 1 va 2 kogerent nurlarning interferensiyasi ro&#39;y beradi. qatlam qalinligi d sindirsh ko&#39;rsatkichi n va shisha sindirish ko&#39;rsatkichi nc ni shunday tanlab olish mumkinki, interferentsiyalanuvchi nurlar bir-birini so&#39;ndiradi. Bunda ularning amplitudalari teng optik yo&#39;l farqi (2m+1)  0 /2 ga teng bo&#39;lishi kerak. Hisoblarning ko&#39;rsatishicha n= nC bo&#39;lganda amplitudalar teng bo&#39;lar ekan ns>n>n0 bo&#39;lganligi 2  1  R r k A C B D 1.10 - rasm . d хаво шиша 2 1 z  n n 0 1  2  1.11 - rasm . uchun ikkala sirtda yarim to&#39;lqin uzunligi yo&#39;qotiladi va yorug’lik tik tushganda, 2nd=(2m+1)/  0 bo&#39;ladi. Bu yerda nd - qatlamning optik qalinligi. Odatda m=0, nd=  0 /4. Shunday qilib n= nc bo&#39;lganda va qatlamning optik qalinligi  0 /4 ga teng bo&#39;lganda, interferensiya natijasida qaytgan nurlarning so&#39;nishi (o&#39;chirilishi) va o&#39;tgan nurlar intensivligining ortishi kuzatiladi. Optik sistemaning ravshanlashuvi ana shundan iborat. INTERFEROMETRLAR Interferensiya manzarasi interferensiyalanuvchi to&#39;qinlarning yo&#39;llari ayirmasiga juda sezgir bo&#39;ladi: yo&#39;llar ayirmasining kichik o&#39;zgarishlarida uzunliklar va burchaklarni aniq o&#39;lchash uchun, shuningdek, shaffof muhitlarning sindirish ko&#39;rastkichlarini aniqlash uchun ishlatiladigan asboblarning tuzilishi shunga asoslangan. Sanoatda interferometrlar metall va boshqa silliqlangan sirtlarning sifatini (silliqligini) tekshirishda keng qo&#39;llaniladi. Sirtning mikroskopik notekisliklarini payqash va o&#39;lchash uchun ishlatiladigan Linnik mikrointerferometrlarining ishi misolida interferometrlar bilan tanishaylik. Monoxromatik yorug’lik nurlarining (to&#39;lqin uzunligi  ) S dastasi yarim shaffof P qatlamga (shisha kub diagonal kesimiga surtilgan yupqa kumush qatlamga) tushadi (1.12-rasm). Bu oqim nurlaridan birining yo&#39;lini ko&#39;raylik. Yarim shaffof qatlamda 1 nur &#34;ikkiga ajraladi&#34;: qisman qatlam orqali o&#39;tadi va S ko&#39;zguga tushadi. (1 nur), qisman esa qaytadi va tekshirilayotgan B sirtga tushadi (1 nur). So&#39;ngra 1 nur ko&#39;zgu va yarim shaffof qatlamdan qaytgandan so&#39;ng va 1&#34; nur tekshirilayotgan sirtdan qaytib, yarim shaffof qatlamdan o&#39;tgandan so&#39;ng M mikroskopga tushadi. Bu nurlar kogerent nurlardir, shuning uchun ular interferentsiyalanadi, ularning interferentsiyalanish natijasida mikroskopning ko&#39;rish maydonida ko&#39;rinib turadi. S M 1 1 1 1  C n 1 B р 1.12-rasm . ADABIYOTLAR 1 . Ahmadjonov O.I., Fizika kursi, 3 t. O&#39;qituvchi 1988. 2. Trofimova T.I., Kurs fiziki, M., Visshaya shkola, 2000. 3. Savelyev I.V., Kurs obshey fiziki, t. 3, M., Nauka, 2000. 4. Gribov L.A., Prokofeva N.I. Osnovi fiziki, Gardarika. M., 1998. 5. To&#39;lqin va kvant optikasi ma’ruza matni 6. www. Ziyonet.uz

Похожие

Yorug’lik difraksiyasi. Yorug’lik sochilishi
Yorug’lik difrаktsiyasi
Yorug’lik interferensiyasi. Interfrometrlar
Yorug’lik oqimi. Yoritilganlik
Yorug’lik bosimi va kompton effekti