logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Физика
  4. Yorug’lik interferensiyasi. Interfrometrlar

Yorug’lik interferensiyasi. Interfrometrlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

643 KB
Скачать
Yorug’lik interferensiyasi. Interfrometrlar Reja: 1. Yorug’lik nurlarining monoxromatlikligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasini kuzatish usullari. I kki manba beradigan interferension manzarani hisoblash . 2. Yupqa qatlamlardagi yorug’lik interferensiyasi. 3. Teng qiyalikdagi va teng qalinlikdagi interfefensiya. 4. Interferensiya hodissasining qo’llanilishi. Interferometrlar. Interferension plastinkalar . Tayanch iboralar: yorug’lik to’lqinlarning interferensiyasi, to’lqinlarning kogerentligi, yupqa qatlamli interferensiya, teng qiyalikdagi, teng qalinlikdagi, interfrometrlar, interferension plastinkalar. 1. Yorug’lik nurlarining monoxromatlikligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasini kuzatish usullari. I kki manba beradigan interferension manzarani hisoblash. O&#39;zgarmas chastotali (to&#39;lqin uzinlikli) va o&#39;zgarmas amplitudali to&#39;lqin monoxromatik to&#39;lqin deb ataladi. Ikki yoki undan ortiq to&#39;lqinlarning tebranish chastotasi bir xil va faza farqlari doimiy bo&#39;lsa, bunday to&#39;lqinlar kogerent to&#39;lqinlar deb ataladi . Yorug’lik to&#39;lqinini tavsiflash uchun garmonik tebranishlarning х = Асо s(wt+j ) ko&#39;rinishdagi teglamasidan foydalanamiz. Bu yerda x -deganda E, H tushiniladi. Aytaylik, ikki monoxromatik kogerent х 1 = А 1 со s(wt+j 1 ) va   х 2 = А 2 со s(wt +j 2 ) to&#39;lqinlar bir birining ustiga tushsin. Natijaviy tebranish amplitudasi А 2 = А 2 1 + А 2 2 +2 А 1 А 2 со s(j 2 - j 1 ). To&#39;lqinlar kogerent bo&#39;lganligi uchun I ~ А 2 va I=I 1 +I 2 +2II12 c о s(j 2 - j 1 ).                 Fazoning со s (j 2 - j 1 )>0 shart bajariladigan nuqtalarida I > I 1 +I 2   bo&#39;ladi. со s(j 2 - j 1 ) < 0 bo&#39;lgan nuqtalarda I < I 1 +I 2 . Shunday qilib, 2 (yoki bir nechta) kogerent yorug’lik to&#39;lqinlari ustma-ust tushganda, fazoda yorug’lik oqimlarining qayta taqsimlanishi ro&#39;y beradi va natijada intensivlikning bir joyda maksimumi boshqa joyda minimumi kuzatiladi. Bu hodisa yorug’lik intenferensiyasi deb ataladi. Kogerent bo&#39;lmagan to&#39;lqinlar uchun   j 2 - j 1 uzluksiz o&#39;zgarib turadi va shuning uchun со s(j 2 - j 1 ) ning vaqt bo&#39;yicha o&#39;rtacha qiymati nolga teng va natijaviy to&#39;lqinning intensivligi hamma yerda bir xil bo&#39;ladi   va I 1 =I 2 bo&#39;lganda I=I 1 bo&#39;ladi (kogerent to&#39;lqinlar uchun bu holda maksimumda I=4 I 1 , minimumlarda I=0).                 Kogerent yorug’lik to&#39;lqinlari olish uchun 1 ta manba nurlantirayotgan to&#39;lqinni 2 ga bo&#39;lish usuli ishlatiladi. Bunda to&#39;lqinlar turli optik yo&#39;lni o&#39;tganlaridan so&#39;ng qo&#39;shiladilar va intenferension manzara kuzatiladi.                 Aytaylik, 0 nuqtada to&#39;lqin ikkita kogerent to&#39;lqinga ajratilyapti. Intenferension manzara kuzatilayotgan M nuqtaga borguncha n 1 sindirish ko&#39;rsatkichli muhitda birinchi to&#39;lqin S 1 yo&#39;l o&#39;tdi, ikkinchi to&#39;lqin n 2 sindirish ko&#39;rsatkichli muhitda S 2 yo&#39;l o&#39;tdi. Agar 0 nuqtada tebranish fazasi wt bo&#39;lsa, M nuqtada birinchi to&#39;lqin A 1 cosw   (t - S 1 /v 1 ), ikkinchi to&#39;lqin A 2 cos w (t - S 2 /v 2 ) ni vujudga keltiradi; bu yerda v 1 =s/n 1 , v 2 =s/n 2 - birinchi va ikkinchi to&#39;lqinlarning fazaviy tezliklari.                 Ikki kogerent to&#39;lqinlar uchun faza farqi:             0 1 2 0 1 1 2 2 0 1 1 2 2 2 ) ( 2 ) ( 2 v v       L L n S n S S S w d   (l 0 -vakuumdagi to&#39;lqin uzunligi ). Yo&#39;lning geometrik uzunligi S ning muhit sindirish ko&#39;rsatkichi n ga ko&#39;paytmasi yo&#39;lning optik uzunligi L, D=L 2 - L 1 esa yo&#39;lning optik farqi deyiladi.                 Agar yo&#39;lning optik farqi vakuumdagi to&#39;lqinning butun soniga                               D=±ml 0                                                         (m=0, 1, 2, ...)   teng bo&#39;lsa d =±2mp va M nuqtada qo&#39;zg’alayotgan tebranishlar bir xil fazada bo&#39;ladi interferension maksimum sharti deb ataladi.                 Yo&#39;lning optik farqi d = (2m+1) (m=0, 1, 2, ...)                   bo&#39;lsa,     d=±(2m+1) p bo&#39;ladi va M nuqtadagi to&#39;lqin fazalari qarama-qarshi bo&#39;ladi; intenferension minimum sharti deyiladi. Yorug’lik intenferensiyasini kuzatish usullari. Yorug’lik intenferensiyasini kuzatish uchun kogerent yorug’lik dastasi bo&#39;lishi kerak. Lazerlar ixtiro qilinishidan oldin dasta bo&#39;linar va so&#39;ngra ular qo&#39;shilib intenferension manzara olinar edi. Bundagi ba&#39;zi usullarni ko&#39;rib o&#39;taylik. Yung usuli. Bunda ikkita kichik tirqishi bo&#39;lgan ekran     yordamida yorug’likni &#34;ikkiga ajratish&#34; mumkin. S yorug’lik manbai ekranning tirqishlarida yorug’likning S 1 va S 2 ikkilamchi manbalarini hosil qiladi. Asosiy S manba nurlanayotgan to&#39;lqinlarning fazalari ham shunga mos holda xuddi shunday o&#39;zgaradi, ya&#39;ni S 1 va S 2   manbalar nurlanayotgan to&#39;lqinlarda fazalar ayirmasi hamma vaqt o&#39;zgarishsiz qoladi-bu manbalar kogerent bo&#39;ladi. Frenel ko&#39;zgulari. Kogerent manbalar hosil qilishning ikkinchi - usuli bir- biriga 180 0 ga yaqin     burchak ostida o&#39;rnatilgan 2 ta yassi ko&#39;zgudan yorug’likning qaytishiga asoslangan. Bu tizimda yorug’likning S asosiy manbaining S 1 va S 2 tasvirlari kogerent manbalar bo&#39;ladi. Frenel biprizmasi   ikkita bir xil sindirish burchaklari kichkina bo&#39;lgan va asoslari birlashtirilgan prizmalardan iborat. S manbaidan tarqalgan nur prizmalarda sinib, S 1 , S 2 manbalaridan chiqayotgan kogerent nurlardek tarqaladi. Ekranda bu kogerent nurlar qo&#39;shilib intenferensiya hosil bo&#39;ladi. I kki manba beradigan interferension manzarani hisoblash. S 1 va S 2 kogerent manbalar hosil qilayotgan va P nuqtada qo&#39;shilayotgan yorug’lik to&#39;lqinlarining interferensiyasini ko&#39;raylik. Agar nurlar yo&#39;lining ayirmasi   l = S 1 P- S 2 P ga to&#39;lqinlarning butun soni joylashsa, ya&#39;ni l = n =2n /2               (n=0,1,2,3, ...)                                     bo&#39;lsa, P nuqtada yorug’likning maksimumi bo&#39;ladi. Agar l =(2n+1) /2 bo&#39;lsa, P nuqtada yorug’likning minimumi bo&#39;ladi. Endi monoxromatik yorug’likning S 1 va S 2 kogerent manbalarining ekranda hosil qilgan interferensiya manzarasi qanday bo&#39;lishini aniqlaylik. Bu manbalar orasidagi masofa d, manbalardan ekrangacha bo&#39;lgan masofa L bo&#39;lsin, shu bilan birga d <<L bo&#39;lsin.                 S 1 va S 2 lardan barobar uzoqlikdagi 0 nuqtadan interferentsiya maksimumlari kuzatiladigan nuqtalargacha bo&#39;lgan x masofani aniqlaylik.                 PCS 1 va PBS 2 to’g’ri burchakli uchburchaklardan PS 1 2 =L 2 +(X+d/2) 2 , PS 2 2 =L 2 +(X-d/2) 2 , bundan PS 1 2 -PS 2 2 =2xd. Biroq PS 1 -PS 2 =D l , PS 1 +PS 2 >>2L, demak D l 2 L=2xd va x=LD l /d.   Yorug’lik maksimumlari   0 nuqtada x=nλL/d masofalarda hosil   bo&#39;lishini, minimumlari esa x = (2n+1) λL/2d masofada hosil bo&#39;lishini aniqlaymiz. Bu maksimum va minimumlar mos ravishda bir biriga parallel yorug’ va qorong’i yo&#39;llar ko&#39;rinishida bo&#39;ladi. n=0 ga tegishli bo&#39;lgan markaziy maksimum 0 nuqtadan o&#39;tadi. Qo&#39;shni maksimumlar (yoki minimumlar) orasidagi masofa Dx= λL/d     ga teng bo&#39;ladi.   Shunday qilib, yorug’likning ikki kogerent manbalari ekranda hosil qilgan interferensiya manzarasi yorug’ va qorong’i yo&#39;llarning navbatlashib joylashishidan iborat bo&#39;ladi. Bu manzara yorug’likning nuqtaviy manbalari o&#39;rniga parallel joylashgan tor tirqishlardan foydalanilganda ayniqsa aniq hosil bo&#39;ladi. x masofa d ga teskari proportsional. S1 va S2 yorug’lik manbalari orasidagi masofa katta bo&#39;lganda interferentsiya yo&#39;llari orasidagi masofa ajratib bo&#39;lmaydigan darajada kichik bo&#39;lishi mumkin. Shuning uchun aniq interferentsiya manzarasi hosil qilish uchun bir-biridan mumkin qadar kichik masofada joylashgan yorug’lik manbalaridan foydalanish kerak (d<<L). Yorug’lik to&#39;lqinining uzunligini   d, L va   x kattalikning o&#39;lchangan qiymatlariga ko&#39;ra tajribada aniqlash mumkin. Monoxromatik bo&#39;lmagan, masalan, oq yorug’likdan foydalanilganda interferentsiya maksimumlari, har bir to&#39;lqin uzundigi uchun bir- biriga nisbatan siljigan bo&#39;ladi. Natijada hamma yorug’lik yo&#39;llari kamalak rangiga ega bo&#39;lib qoladi. 2. Yupqa qatlamlardagi yorug’lik interferensiyasi. Unga parallel nurlar dastasi tushayotgan bo’lsin. Tushayotgan O nurning bo’linishidan hosil bo’lgan nurlardan ikkitasini: plastinkaning yuqorigi va pastki sirtlardan qaytgan l va 2 nurlarni qarab chiqamiz. Agar linza yordamida ularni P nuqtada uchrashtirsak, ular interferensiyalashadi. υ burchak juda kichik bo’lganda nurlarning yo’llar farqi yetarli darajada aniqlik bilan 2sin2 0 122  inb formula bo’yicha hisoblash mumkin. Buning uchun b sifatida plastinkaning nur tushayotgan joyidagi qalilinligini olish kerak. Plastinkaning boshqa nuqtasiga tushayotgan O / nurning bo’lishi hisobiga hosil bo’lgan 1 / va 2 / nurlarni linza P / nuqtada yig’di. Bu nurlarning yo’llar farqi b / qalinlik bilan aniqlanadi. Agar ekranni Q, Q / ,….. nuqtalardan o’tuvchi sirtga qo’shma bo’ladigan qilib joylashtirsak, unda yorug’ va xira polosalar sistemasi paydo bo’ladi. Bu polosalarning har biri plastinkaning bir xil qalinlikdagi joylaridan yorug’likning qaytishi hisobiga hosil bo’ladi. Shu sababli bu holda interferension polosalar teng qalinlikdagi interfensiyalar deb ataladi. 2 1 R rk A C B D 1.10 -rasm . Yupqa plyonkada interferensiya hodisasi. 3. Teng qiyalikdagi va t eng qalinlikdagi interfefensiya. Teng qalinlikdagi interfensiya. Yupqa shaffof plastinkaga 1,2 nurlar tushayotgan bo&#39;lsin. Sindirish ko&#39;rsatkichi n bo&#39;lgan muhitda yorug’lik to&#39;lqini vakuumdagiga nisbatan n marta kichik tezlik bilan (u = c/n) tarqaladi. Shuning uchun vakuumda yorug’lik to&#39;lqini biror chekli vaqt davomida muhitdagiga nisbatan n marta uzunroq yo&#39;lni bosib o&#39;ta oladi. Bu yo&#39;l uzunligini optik yo&#39;l uzunligi deb atash odat bo&#39;lgan. Bundan tashqari, yorug’lik to&#39;lqini optik zichligi kichikroq muhit bilan optik zichligi kattaroq muhit chegarasidan qaytganda uning fazasiga o&#39;zgaradi. Plastinkaning ustki va ostki tekisliklaridan qaytgan nurlarningg interferentsiyalashishi natijasida yorug’lik intensivligining maksimumi, Nyuton xalqalari. Monoxromatik yorug’lik dastasi linzaning tekis sirtiga normal tushayotgan bo&#39;lsin. Shu nurlardan biri - birinchi nur S nuqtaga yetib borgach, qisman qaytadi, qisman havo qatlami ichiga kirib boradi. Nurning bu ikkinchi qismi D nuqtadan qaytadi. 1   va 2   nurlar o&#39;zaro kogerent, ular ustma-ust tushib, interferensiyalashadi. Natijada kontsentrik halqalar kuzatiladi, bu halqalar N’yuton xalqalari deb ataladi. Yorug’ xalqalarining radiuslari ( ) ( / ) max r k R R   1 2 0  ifoda bilan, qorong’i xalqalarning radiuslari esa ( )min r k R R   0 Yorug’lik interferentsiyasi optik asboblarning sifatini yaxshilash (optikani ravshanlantirish) va qaytaruvchi qatlamlar olish uchun ham qo&#39;llaniladi. Hozirgi ob&#39;yektivlarda ko&#39;plab linzalar bo&#39;ladi, shuning uchun ularda yorug’likning qaytishi va demak yorug’lik oqimining isrofi ko&#39;p bo&#39;ladi. Bularni yo&#39;qotish uchun linza sirtiga sindirish ko&#39;rsatgichi linza moddasining sindirish ko&#39;rsatkichidan kichik bo&#39;lgan yupqa qatlam o&#39;tkaziladi.               Havo-qatlam va qatlam-shisha chegaralarida yorug’likning qaytishi tufayli 1   va 2   kogerent nurlarning interferensiyasi ro&#39;y beradi. Qatlam qalinligi d sindirsh ko&#39;rsatkichi n va shisha sindirish ko&#39;rsatkichi n s ni shunday tanlab olish mumkinki, interferentsiyalanuvchi nurlar bir-birini so&#39;ndiradi. Bunda ularning amplitudalari teng optik yo&#39;l farqi (2m+1) l 0 /2 ga teng bo&#39;lishi kerak. Hisoblarning ko&#39;rsatishicha n = sn   bo&#39;lganda amplitudalar teng bo&#39;lar ekan n s > n > n 0 bo&#39;lganligi uchun ikkala sirtda yarim to&#39;lqin uzunligi yo&#39;qotiladi va yorug’lik tik tushganda, 2nd = (2m+1)/l 0   bo&#39;ladi. Bu yerda nd- qatlamning optik qalinligi. Odatda m=0, nd=l 0 /4. Shunday qilib n = sn   bo&#39;lganda va qatlamning optik qalinligi l 0 /4 ga teng bo&#39;lganda, interferensiya natijasida qaytgan nurlarning so&#39;nishi (o&#39;chirilishi) va o&#39;tgan nurlar intensivligining ortishi kuzatiladi. Optik sistemaning ravshanlashuvi ana shundan iborat. Teng qiyalikdagi interfensiya. Plastinkaga parallel qilib musbat linza o’rnatamiz va uning fokal tekisligiga ekran joylashtirilgan tarqoq yorug’lik tarkibida har xil tomonlarga yo’nalgan nurla r bor. Tekisligiga parallel va plastinkaga i / 1 burchak ostida tushadigan nurlar plastinkaning ikkala sirtidan qaytgach P nuqtada yig’ilib, bu nuqtada shunday yoritilganlik hosil qiladiki, uning kattaligi optikaviy yo’llar farqiga bog’liq bo’ladi. Boshqa tekisliklar yotuvchi, lekin plastinkaga o’sha i 1 ̀ burchak ostida tushuvchi nurlar ekranning boshqa S M 1 1 1 1  C n 1 B р 1.12-rasm . nuqtalarida yig’iladi va bu nuqtalar ekranning O marka-zidan P / nuqta bilan bir xil masofada bo’ladi. Bu nuqtalarning hammasida yoritilganlik bir xil bo’ladi. Shunday qilib, plastinkaga bir xil i 1 burchak ostida tushuvchi nurlar ekranda bir xil yoritilgan va O markazli aylanada joylashgan nuqtalar to’plamini hosil qiladi. Xuddi shunday, boshqa i 1 burchak ostida tushuvchi nurlar ekranda bir xil yoritilgan va boshqa radiusli aylanada joylashgan nuqtalar to’plamini hosil qiladi. Natijada ekranda birin – ketin joylashgan yorug’ va xira doiraviy polosalar vujudga kelib, ularning umumiy markazi O nuqtada bo’ladi. H ar bir polosani plastinkaga bir xil i 1 burchak ostida tushuvchi nurlar hosil qiladi. Shuning uchun ham mana shu yozilgan shart sharoitda hosil bo’ladigan interferension polosalar teng qiyalikdagi interferensiyalar deyiladi. 4. Interferensiya hodissasining qo’llanilishi. Interferometrlar. Interferension plastinkalar . Interferometrlar.   Interferensiya manzarasi interferensiyalanuvchi to&#39;qinlarning yo&#39;llari ayirmasiga juda sezgir bo&#39;ladi: yo&#39;llar ayirmasining kichik o&#39;zgarishlarida uzunliklar va burchaklarni aniq o&#39;lchash uchun, shuningdek, shaffof muhitlarning sindirish ko&#39;rastkichlarini aniqlash uchun ishlatiladigan asboblarning tuzilishi shunga asoslangan. Sanoatda interferometrlar metall va boshqa silliqlangan sirtlarning sifatini (silliqligini) tekshirishda keng qo&#39;llaniladi. Bu oqim nurlaridan birining yo&#39;lini ko&#39;raylik. Yarim shaffof qatlamda 1 nur &#34;ikkiga ajraladi&#34;: qisman qatlam orqali o&#39;tadi va S ko&#39;zguga tushadi. (1 nur), qisman esa qaytadi va   tekshirilayotgan B sirtga tushadi (1     nur). So&#39;ngra 1   nur ko&#39;zgu va yarim shaffof qatlamdan qaytgandan so&#39;ng va 1&#34; nur tekshirilayotgan sirtdan qaytib, yarim shaffof qatlamdan o&#39;tgandan so&#39;ng M mikroskopga tushadi. Bu nurlar kogerent nurlardir, shuning uchun ular interferentsiyalanadi, ularning interferentsiyalanish natijasida mikroskopning ko&#39;rish maydonida ko&#39;rinib turadi Interferension plastinkalar . Plastinka yuqoriga yorug’likning ikkita kogerent parallel dastalarini qaytaradi, ulardan biri plastinkaning yuqori sirtidan yorug’lik qaytishi hisobiga, ikkinchi esa pastki sirtidan qaytishi vujudga keladi. Ikkinchi dasta plasinkaga kirishda va undan chiqishda sinadi. Plastinka yuqoriga, bu ikki dastadan tashqari, plastinka sirtlaridan uch, besh va hokazo marta qaytish hisobiga vujudga keladigan dastalarni ham yuboradi. Lekin biz bu dastalarni, ularning intensivligi juda kichik bo’ladi. Adabiyotlar: 1. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; I-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 2. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; II-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 3. I.V.Savelyev. &#34;Umumiy fizika kursi.&#34; III-qism. Toshkent: O’qituvchi,1973 y. 4. S.X. Astanov, M.Z. Sharipov, N.N. Dalmuradova, M.Sh.Ivayev &#34;Fizik kattaliklar va ularning o&#39;lchov biriliklari&#34; elektron o&#39;qitish kursi EHM uchun yaratilgan dastur. O&#39;zbekiston Respublikasi davlat patent idorasi GUVOHNOMA № DGU 00975 Toshkent, 12 iyul 2005 y. 5. A.G.G’aniev, A.K.Avliyoqulov, G.A.Almardonova “Fizika” I qism Toshkent 2007 y. 6. S.X.Astanov, M.Z.Sharipov, N.N.Dalmuradova, R.V.Metanidze “Umumiy fizika kursining elektr bo’limidan” elektron darslik.

Похожие

Yorug‘lik interferensiyasi
Yorug’lik difraksiyasi. Yorug’lik sochilishi
Yorug’lik difrаktsiyasi
Yorug’lik nurlarining monoxromatliligi va kogerentligi. Yorug’lik intenferensiyasi
Yorug’lik oqimi. Yoritilganlik