Termoelektrik termometrlar - Физика - Рефераты

Termoelektrik termometrlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

227.5 KB

Termoelektrik termometrlar Reja: 1.Termoelektrik termometrlar haqida umumiy ma‘lumotlar. 2.Termoelektr zanjirlar. 3.Uzatuvchi termoelektrod simlari.

Tayanch iboralar : Termoelektr termometr, termojuft, TEYK, issiq ulanma, sovuq ulanma, termoelektr zanjirlar. 1.Termoelektrik termometrlar haqida umumiy ma‘lumotlar. Haroratni o’lchashning termoelektr usuli termoelektr termometr (termojuft) termo TEYK ining uning haroratiga bog’liqligiga asoslangan. Bu asbob – 200 0 C dan +2500 0 C gacha haroratlarini o’lchashda texnikaning turli sohalarida ilmiy – texnikaviy ishlarda keng qo’llaniladi. Termoelektr termometrlar yordamida haroratni o’lchash 1821 yilda Zeebek tomonidan kashf etilgan termoelektr hodisasiga asoslangan. Bu hodisa ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida haroratlar farqi hisobiga hosil bo’ladigan TEYK effektiga asoslangan (1-rasm) Ter mojuftning o’lchanayotgan muhitga tegib turgan qismi t, 1 (issiq ulanma), o’zgarmas 0t muhitdagi joyi 2 (sovuq ulanma) deyiladi. A va B lar termoelektrodlar deyiladi . Bunday kavsharlangan o’tkazgichlar termojuftlar deyiladi, ularda hosil bo’lgan EYK, termo elektr yurituvchi kuch (TEYK) deyiladi. TEYK hosil bo’lish sababi erkin elektronlar zichligi ko’proq metalning erkin elektronlar zichligi kamro q metalga diffuziyasi bilan izohlanadi.

Ikki xil metal simning birikish joyida paydo bo’ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik ko’rsatadi. Elektronlarning diffuzion o’tish tezligi elektr maydon ta‘sirida ularning qayta o’tish tezligiga teng bo’lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu muvozanatda A va B metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo’ladi. Agar kavsharlangan o’tkazgichlar bir xil bo’lsa va ularning ikki uchi turlicha haroratda qizdirilsa, u holda o’tkazgichning issiqroq qismdan sovuqroq qismiga bush elektronlarning teskari yo’nalishdagi diffuziyasi jadalroq bo’ladi. Potensiallar ayirmasi elektronlarning issiqlik diffuziyasiga teskari yo’nalishda ta‘sir qiladi, buning natijasida muvozanat holati qaror topguncha o’tkazgichning issiqroq uchi (+) ishorada zaryadlanadi. Binobarin har xil A va B o’tkazgichlardan tashkil topgan eng sodda termoelektr zanjirda 4 ta turlicha TEYK hosil bo’ladi. Ya‘ni 2 ta TEYK A va B o’tkazgichlarning kavsharlangan uchida; 1 ta TEYK A o’tkazgichning uchida; 1 ta TEYK B o’tkazgichning uchida. Shuni nazarda tutib 1 – rasmda tasvirlagan zanjirdagi TEYKni aniqlash mumkin. Zanjirni soat strelkasiga teskari yo’nalishda kuzatsak quyidagicha natija chiqadi:     0 0 , tttt      , (1) bu erda  0,tt  - ikkala faktor ta‘siridagi jami TEYK; t  va  0t  - A va B o’tkazgichlar uchidagi potensiallar hamda haroratlar ayirmasi natijasida hosil bo’lgan TEYK.

Agar kavsharlangan uchlarning harorati bir xil bo’lsa TEYK nolga teng bo’ladi, chunki ikkala kavsharda ham hosil bo’lgan TEYK ning qiymati teng bo’lib, uzaro qarama-qarshi tomonga yo’nalgan bo’ladi, demak, 0t t bo’lsa,       0 0 0 0        t t t   , (2)    0 0 t t      , (3) (3) ni (1) ga qo’ysak,     0 0, t t tt         , (4) (4) tenglamadan ko’rinib turibdiki, TEYK 2 ta o’zgaruvchan t va 0t haroratning murakkab funksiyasidan iborat ekan. Ulanmalardan birining harorati o’zgarmas, masalan 0t t bo’lsa, unda   tf tt   0, , (5) (5) ifoda mazko’r termojuft uchun darajalash yo’li bilan TEYK va harorat nisbatini topish, haroratni o’lchash masalasini teskari Еchish kerakligini, ya‘ni termojuftning TEYKini o’lchash bilan haroratning qiymatini aniqlash mumkinligini bildiradi.

O’lchash asbobini ulash uchun ulanmalardan biridagi zanjirini (2-rasm, a) yoki termoelektrodlardan birini o’zish (2-rasm, b) kerak. Termojuft zanjiriga uchinchi C o’tkazgichni ulash variantlaridagi jamlangan TEYKini ko’rib chiqamiz 2-rasm, a dagi variant uchun:       . , , 0 0 0 0 t t t t tt C С С            (6) 0t t , ya‘ni ulanmalar harorati teng bo’lsa        0 0 0 0 t t t t С С С            =0, (7) bu tenglamadan ma‘lumki,       000 ttt С    , (8) (8) ni (6) ga qo’yib chiqsak (4) tenglama kelib chiqadi. 2-rasm, b dagi variant uchun:         . , , 0 1 1 0 1 t t t t t tt C С С               , (9) Agar    1 1 t t C С      va    0 0 t t А      hisobga olinsa, (9) tenglama (4) tenglamaga aylanadi. Bundan quyidagi muhim hulosa chiqarish mumkin: termojuftning zanjiriga uchlaridagi harorati bir xil bo’lgan uchinchi o’tkazgich ulanganda ham TEYK o’zgarmaydi. Demak, termojuft zanjiriga ulash simlari, o’lchov asboblari va qarshiliklarni ulash mumkin ekan.

Erkin uchlardagi harorati t 0 ga 0 0 t bo’lganda tuzatish kiritish uchun termoelektr termometr hosil qiladigan termoE Y K  0,tt  ga uchun E ( t 2 , 0 ) ni qushish lozim; shunda termoE Y K E (t, 0) qiymati topiladi:  0,tt  + Е (t 0 , 0)= Е (t, 0). (10) Haroratni o’lchashga oid alohida masalalarni Еchish uchun termoelektr termometrlarni o’lchash asbobi bilan ulashning turli usullari qo’llaniladi 3-rasmda termoelektrni o’lchash asbobiga ulash sxemasi keltirilgan. Termoelektr komplektiga termojuft 1, ulash simi 2 va o’lchov asbobi 3 kiradi. Termoelektr termometrlarni o’zgartirish koeffitsientini orttirish uchun bir necha termojuftlarni ketma-ket ulashda foydalaniladi. (3-rasm, b). Ikki nuqta orasidagi harorat farqini o’lchash uchun differensial termoelektr termometr qo’llaniladi. U ikkita qarama-qarshi ulangan bir xil termometrlardan tuzilgan. (3–rasm, v).

MDX mamlakatlarida SEV (ST SEV 1059-78) standartlariga ko’ra quyidagi metall elektrodli termoelektr termometrlar qo’llaniladi. Ularning tavsiflari 1-jadvalda keltirilgan. Standart termoelektr termometrlar 1-jadval № Termoelektr termometr termojufti turi Darajalash belgisi, yangisi (eskisi) O’lchash chegarasi, 0 C Yuqorigi o’lchash chegarasi, 0 С Uzok vaqt qo’llanil ganda Kiska vaqt qo’llanil ganda 1 Miss –kopelli - -200 100 600 2 Miss-mis-nikelli Т -200 400 600 3 Temir-mis-nikelli J -200 700 900 4 Xromel-kopelli (XK) -50 600 800 5 Nikelxrom-mis- nikelli Е -100 700 900 6 Nikelxrom-nikel- alyuminiyli (xromel-alyumelli) (XA) -200 1000 1300 7 Platinorodiy (10%)-platinali S( ПП ) 0 1300 1600 8 Platinorodiy (30%)- Platinarodiyli (6%) В(ПР) 300 1600 1800 9 Volframreniy (5%)- Volframreniyli (ВР) 0 2200 2500

(20%) 2.Termoelektr materiallar va o’zgartkichlar Turli o’tkazgichlarning ixtiyoriy jufti termoelektr o’zgartkichni tashkil etishi mumkin, ammo har bir juftlik ham amalda qo’llanishga yarayvermaydi. Buning uchun materiallar yuqori haroratlar ta‘siriga chidamlilik, TEYK ning vaqt bo’yicha o’zgarmasligi, uning iloji boricha katta qiymatga ega bo’lishi va haroratga bir qiymatli bog’liqligi, qarshilik harorat koeffitsientining katta bo’lmasligi va katta elektr o’tkazuvchanlik kabi xususiyatlarga ega bo’lishi kerak. Barcha materiallar va qotishmalar uchun TEYKning haroratga funktsional bog’liqligi murakkab bo’lib, uni analitik ifodalash ancha qiyin. Platinorodiy-platina jufti bundan mustasnodir. Bu juftlik uchun TEYK bilan harorat orasidagi bog’lanish 300 0 C dan 1300 0 C gacha bo’lgan oralikda sovuq ulanma harorati 0 0 C bo’lganda Etarlicha aniqlikda parobolaga mos keladi:   2 0, ct bt a tt     , (11) bunda a, b va c surma (630,5 0 C), kumush (960,8 0 C) va oltin (1068,0 0 C) larning kotish harorati bo’yicha aniqlangan doimiylar. Xromel-kopelli (56% Si + 44 % Ni) termoelektr termometrlar standart termometrlar orasida eng

katta o’zgartish koeffitsientiga ega (70-90 мкВ / 0 С ) Termoelektrod diametri 1mm dan kam bo’lgan termometrlar uchun chegaraviy qo’llanish davri 600C0 dan kam, va masalan, diametri 0,2…0,3 mm bo’lgan termoelektrodlar uchun faqat 400 C0 ni tashkil etadi. Yuqorigi o’lchash chegarasi kopelli elektrodlar xarakteristkalarining barqarorligiga bog’liq. Nikelxrom – nikel-alyuminiyli (94% Ni + 2% Al + 2,5% Mn + 1%Si + 0,5% qushilma) termometrlar turli muhit haroratlarini keng chegaralarda o’lchash uchun qo’llaniladi. Qo’llanishning yuqorigi chegarasi termoelektrod diametriga bog’liq. Diametri 3-5mm bo’lgan termoelektrodlar uchun qo’llanishning yuqorigi chegarasi nikel-xrom- nikel-alyuminiyli termometrlarda 1000 C0 ni tashkil etadi. 0,2-0,3 mm diametr uchun 600 C0 dan ortiq emas. Platinorodiy (90% platina + 10% rodiy) – platinali termoelektr termometrlar uzoq vaqt davomida 0 dan 1300 C0 harorat oralig’ida, qisqa vaqt davomida 1600 C0 gacha bo’lgan oraliqda ishlashi mumkin. Platinorodiy (30% rodiyli) – platinarodiyli (6% rodiyli) termoelektr termometrlar uzoq vaqt davomida haroratlarning +300 C0 dan to 1600 C0 gacha oralig’ida, qisqa vaqt davomida 1800 C0 gacha qo’llaniladi. Termoelektr generator termoelektr sovitgich va turli o’lchov asboblarida yarim o’tkazgichli termojuftlar ishlatiladi. Ularning TEYKi metall va metall qotishmalardan ishlangan oddiy termojuftlar TEYKdan 5-10 marta ko’p. Bu termojuftlarda termoelektrod materiallari sifatida ZnSb va CdSb qotishmalari ishlatiladi. 3.Uzatuvchi termoelektrod simlari

Termoelektr termometrlarni o’lchov asbobi bilan ulaydigan simlar shunday materialdan tayyorlanadiki, ular o’zaro juft bo’lib, o’zlari ulangan termoelektr termometrlar hosil qiladigan EYKni (usha haroratlarda) hosil qiladi. Harorat 100C0 dan oshganda termoelektr termometr va ulaydigan simlarning xususiyatlari bir-biridan farq qiladi. Odatda ulaydigan simlarning harorati yuqori bo’lmaydi. Agar uzaytiruvchi simlar termometrniki kabi darajalash tavsifiga ega bo’lsa, termojuftning erkin uchlarini ulash simlari bilan ulaydigan joylarida ulanmalarning paydo bo’lishi natijasida paydo bo’ladigan «parazit» TEYK hosil bo’lishini oldi olinadi. Uzaytiruvchi termoelektrod simlar bir va ko’p simli qilib, izolyatsiyada va tashqi qoplama yoki qobiqlik qilib ishlanadi. Izolyatsiyalash uchun polivinxlorid, polietilen-tereftalat va ftoroplast plyonklardan foydalaniladi. Izolyatsiyadan tashqari simlar ko’pincha polivinxlorid q obi q yoki lavsan ip yoxud shisha ip bilan chirmab uraladi. Agar tashqi elektr, magnit maydondan va mexanik ta‘sirdan saqlanish talab etilsa unda, mis, pulat simli qoplama yoki ekranlar qo’llaniladi. Har bir sim materiali izolyatsiyaning o’z rangiga yoki simlarning o’ramasida va qoplamasi rangidagi simlarga ega bo’ladi. 2-jadvalda termoparlar, tavsiya etiladigan termoelektrod simlar, ularning belgilari va ranglari keltirilgan. Tavsiya etiladigan uzaytiruvchi termoelektrod simlar

2-jadval № Termojuft Uzaytiruvchi termoelektrod simlari Belgilari Juft-simlar Rangi 1 Mis-kopelli МК Miss-kopel Q izil-sari q 2 Mis-nikelli М Miss-konstantan Q izil- jigarrang 3 Xromel-kopelli ХК Xromel-kopel Binafsha- sari q 4 Nikelxrom- nikel alyuminiyli М Miss-konstantan Q izil- jigarrang МТ-НМ Miss-titan-nikel mis Q izil-yashil 5 Platinorodiy- platinali П Miss qotishma termojuft Q izil-yashil 6 Volframreniy- volframreniyli М-МН Miss-qotishma, MN, 2, 4 Q izil-kuk ADABIY O TLAR 1. Islom Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida. Toshkent, O’zbekiston, 1997. 2. B.E.Muhamedov Metrologiya. Texnologik ko’rsatkichlarini o’lchash usullari va asboblari Toshkent, - O’qituvchi. 1991. 3. Г.М.Иванов, Н.Д.Кузнецов, В.С.Чистяков. Теплотехнические измерения и приборы. М: Энергоатомиздат. 1984. 4. В.С.Чистяков. краткий справочник по теплотехническим измерениям. –М: Энергоатомиздат. 1990. 5. Н.Д.Кузнецов В.С.Чистяков. Сборник задач и вопросов по теплотехническим измерениям и приборам. . –М: Энергоатомиздат. 1986. 6. Гольцман В.А. Приборы контроля и средств автоматизации тепловых процессов. М.: Высшая школа. 1980. 7. SHoyunusov Sh.SH. Issiqlik texnika o’lchovlari fanidan ma‘ruza matnlari. ToshDTU. 2000.

8. SHoyunusov Sh.SH., Raximdjanov R.T. Issiqlik texnika o’lchovlari fanidan tajriba ishlari uchun-uslubiy qo’llanma. ToshDTU. 1999. 9. Рахимджанов Р.Т., Шоюнусов Ш.Ш., Алимов Х.А. Теплотехнические измерения. Учебное пособие для бакалавров обучаюшихся по направлению «Теплоэнергетика» ТашГТУ 2002.

Похожие

Metallarning klassik nazariyasi. Vakuumda elektr toki. Termoelektrik hodisalar

Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Gеnеrаtоrli datchiklar va ularning ishlash prinsipi

O’lchash hatoliklari va ularni baholash

Kеngayish tеrmomеtrlari