O’lchash hatoliklari va ularni baholash - Физика - Рефераты

O’lchash hatoliklari va ularni baholash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140 KB

O’lchash hatoliklari va ularni baholash Reja: 1. O’lchash hatoliklari va o’lchov asboblari haqida umumiy tushunchalar. 2.O’lchash hatoliklari va ularni baholash. 3.O’lchov vositalarining statik va dinamik tavsiflari. 4.O’lchov asboblarining ishonchliligi.

Tayanch iboralar: O’lchash hatoligi, absolyut hatolik, muntazam hatolik, instrumental hatolik, variatsiya koeffitsenti, asbobning sezgirligi, sezgirlik chegarasi, shkala bo’linmasining qiymati, ishonchlilik, buzilish chastotasi. 1. O’lchash hatoliklari va o’lchov asboblari haqida umumiy tushunchalar Kattalikning o’lchash usuli bilan topilgan usuli bilan topilgan qiymati o’lchash natijasi deyiladi. O’lchash natijasi bilan o’lchanayotgan kattalikning h а qiqiy qiymati orasidagi farq o’lchash hatoligi дейилади . O’lchanayotgan kattalik birliklarida ifodalangan o’lchash hatoligi o’lchashning а bsolyut hatoligi deyiladi . x    (1) bunda  – absolyut hatolik; X – o’lchash natijasi; x  – o’lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati. O’lchash absolyut hatoligining o’lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatiga nisbati o’lchashning nisbiy hatoligi deyiladi. O’lchash hatoliklari ularning kelib chiqishi sabablariga ko’ra muntazam, tasodifiy va qo’pol hatoliklarga bo’linadi. Muntazam hatolik deyilganda faqat bitta kattalikni qayta–qayta o’lchanganda o’zgarmas bo’lib qoladigan yoki biror qonun bo’yicha o’zgaradigan o’lchash hatoligi tushuniladi.

Instrumental hatolik deyilganda qo’llanayotgan o’lchov asboblari hatoliklariga bog’liq bo’lgan o’lchash hatoliklari tushuniladi. Tasodifiy hatolik deganda faqat bitta kattalikni qayta-qayta o’lchash mobaynida tasodifiy o’zgaruvchi o’lchash hatoligi tushuniladi. Qo’pol hatolik deganda berilgan shartlar bajarilganda kutilgan natijadan tubdan farq qiladigan o’lchash hatoligi tushuniladi. Kattalikning sanoqqa ko’ra topilgan qiymati o’lchov asbobining ko’rsatishi deyiladi. Asbobning ko’rsatishi va o’lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farq o’lchov asbobining hatosi deyiladi. O’lchov asbobining absolyut hatoligi deb shu asbobning ko’rsatishi bilan o’lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farqqa aytiladi. Agar n  bilan sanoq ko’rsatishidagi qiymatni ifodalab, nx  bilan haqiqiy qiymatni belgilasak, quyidagi formuladan  absolyut hatolikni topamiz. xn n    (2) Absolyut hatolikning kattalik haqiqiy qiymatiga nisbati nisbiy hatolik deb ataladi. % 100 % 100      nx nx n nx X X X X X b (3)

Odatda, Х n х –haqiqiy qiymat va Х n –topilgan qiymatlarga nisbatan « X » juda kichik bo’ladi, shuning uchun quyidagi formulani yozish mumkin: % 100 % 100      n nx X X X X b (4) Kattalikning asl qiymatini aniqlash uchun o’lchov asbobining ko’rsatishiga to’zatish kiritiladi. Uning son qiymati teskari ishora bilan olingan absolyut qiymatiga teng: d = X nx – X n ёки D = -  X (5) Asbobning hatoligi shkala diapazonining foizlarida ifodalanadi. Bunday hatoliklar keltirilgan hatolik deyiladi va absolyut hatolikning diapozoniga bo’lgan nisbatiga teng bo’ladi, ya‘ni % 100   N X j (6) N – asbobning o’lchash chegarasi . Hatolik qiymati o’lchash asbobi aniqligini, demak, o’lchash natijasini ham tavsiflaydi. O’lchov aniq bo’lishi uchun, hatosi kichiq bo’lgan asboblardan foydalanish kerak. Ammo hatosiz asboblar tayyorlash mumkin emas. Hatosi kichik bo’lgan asboblar murakkab bo’lib, ularning bahosi qimmat. Bu asboblar bilan ishlash paytida katta

ehtiyotkorlik talab qilinadi. Texnikaviy o’lchashlar uchun muayyan belgilangan qiymatdan oshmaydigan, yo’l quyiladigan hatosi bor asboblardan foydalaniladi. Asbob ko’rsatishining standartlar yo’l qo’yadigan eng katta hatosiga yo’l quyiladigan hat о deb ataladi. Hato miqdori o’lchashlar olib borilayotgan tashqi muhitga (atrof muhit harorati, atmosfera bosimi, tebranish va boshqalarga) bog’liq bo’lgani sababli asosiy va qo’shimcha hatolar tushunchalari kiritiladi. O’lchov asbobi uchun texnikaviy sharoitida yo’l quyilgan hatolik asosiy hatolik deyiladi. Tashqi sharoit o’zgarishining asboblarga bo’lgan ta‘siridan kelib chiqqan hato, qo’shimcha hatodir . O’lchov asboblarining sifati ularning hatolaridan tashqari asboblar variatsiyasi, sezgirligi va sezgirlik chegarasi bilan tavsiflanadi. Bir kattalikni ko’p marta takroriy o’lchashlar natijasida asbob bir nuqtadagi ko’rsatishlari orasidagi eng katta farq o’lchov asboblarining variatsiyasi deb ataladi. Variatsiya o’lchanayotgan kattalikni ma‘lum bir miqdorgacha asta-sekin oshirib va kamaytirib aniqlanadi. Variatsiya asbobning mexanizmi, oraliqlari, gisterezis va boshqa qismlardagi ishqalanishi sababli kelib chiqadi. Variatsiya ( ε ) asbob shkalasi maksimal qiymatining foizi hisobida ifodalanib, asosiy yo’l quyilgan hato qiymatidan oshib ketmasligi lozim: % 100) ( min max N N N    , (7)

bu erda Δ N- asbob ko’rsatishidagi eng katta farq; N max ва N min –asbob shkalasining yuqori va pastki qiymatlari. Asbob ko’rsatishining aniqligiga uning sezgirligi ham katta ta‘sir qiladi. Asbob strelkasi chiziqli yoki burchak siljishining shu siljishni hosil qilgan kattalikning o’zgarishiga bo’lgan nisbati asbobning sezgirligi deb ataladi: Q n s    , (8) bu erda S – asbobning sezgirligi; Δ n – strelka siljishining o’zgarishi; Δ Q – o’lchanayotgan kattalikning o’zgarishi. Sezgirligi yuqori bo’lgan asboblar asosan aniq o’lchashlar uchun ishlatiladi. O’lchanayotgan kattalik qiymatining asbob ko’rsatishiga ta‘sir qila oladigan eng kichik o’zgarishi sezgirlik chegarasi deyiladi. Shkala va strelkaga ega bo’lgan asboblar uchun asbobning sezgirligiga teskari bo’lgan kattalik shkalaning bo’linmas qiymati deyiladi: n Q С    , (9) bu erda С -shkalaning bo’linmas qiymati. Ikkita yonma-yon belgi orasidagi farq shkala bo’linmasi deb ataladi. Shkala bo’linmasining qiymati strelkani bir bo’linmaga siljitgan kattalik qiymatining o’zgarishini tavsiflaydi.

Ba‘zan kattalikning haqiqiy qiymatini topish uchun asbob ko’rsatishi to’zatish koeffitsienti К ga ko’paytiriladi: n nx X K X   (10) O’lchash asbobi ko’rsatishining kechikshi uning inertsiyasini, ya‘ni kattalik o’zgarishi vaqtidan asbob ko’rsatishining siljishigacha o’tgan vaqtni tavsiflaydi. Asbob ko’rsatishining kechikishi qancha kam bo’lsa, asbobning sifati shuncha yuqori bo’ladi. O’lchash vositlarining umumlashgan tavsifi asosiy va qo’shimcha hatoliklarning chegaraviy qiymatlari bilan ifodalanadigan aniqlik sinfidan iborat. O’lchash vositalarining aniqlik sinfi ularning aniqlik xossalarini tavsiflaydi, ammo ular shu vositalar yordamida olib borilgan o’lchashlarning bevosita ko’rsatkichi bo’la olmaydi. Yo’l quyiladigan asosiy hatoliklar chegaralari keltirilgan hatoliklar ko’rinishida quyidagi sonlardan aniqlik sinfi beriladi: (1,0; 1,5; 2,0; 2,5; 3,0; 4,0; 5,0; 6,0 )10 n , bunda n=1,0;- 1,0;- 2,0 va x k. O’lchash asbobining aniqlik sinfi foizlarda hisoblangan eng katta keltirilgan hatolikka teng: % 100 % 100 min max max max max         N N X N X j Kn (11) O’lchash vositalarining hatoliklari statistik va dinamik hatoliklarga bo’linadi.

O’lchash vositalarining statistik hatoligi  ni muntazam  м va tasodifiy  т hatoliklardek tashkil etuvchilar yig’indisi ko’rinishda tasvirlash mumkin:  =  м +  т (12) bunda  м -o’zgarmas yoki sekin o’zgaradigan kattalik;  т -o’rta qiymati nolga teng bo’lgan tasodifiy kattalik. (12) munosabat o’lchov vositasi hatoligi modelini tavsiflaydi. Shuning uchun o’lchov vositasi aniq xossalarni tula va ob‘ektiv tavsiflashda tasodifiy kattaliklar nazariyasi apparati-extimollar nazariyasidan foydalanish zarur. O’lchash hatoliklari va ularni baholash . Texnik o’lchashlarda, odatda, bir necha o’lchov vositalardan tuzilgan o’lchash zanjirlari yoki sistemalaridan foydalaniladi. Shuning uchun o’lchash hatoligini baholashda o’lchash sistemasi hatoligini baholash zarur. O’lchash sistemasi hatoliklarini baholashning ikki usuli mavjud. Birinchi usulda o’lchash sxemasi hatoliklari chegaralari sistemaga kiruvchi o’lchov vositalarining yo’l quyiladigan asosiy va qo’shimcha hatoliklari chegaralari bo’yicha baholanadi, ya‘ni aslida hatolik yuqoridan baholanadi, sistema hatoligining maksimal qiymati aniqlanadi. O’lchash sistemasining bu yo’l quyiladigan qiymatlari

chegaralarining kvadratlari yig’indisidan olingan kvadrat ildiz sifatida baholanadi: 2 22 21 . ...... n су f f f f     (13) суf . -o’lchash sistemasi Hatoliklarni baholashning ikkinchi ehtimolli-statistik usuli ancha murakkab, ammo u jiddiyroq va to’g’riroqdir. Normal sharoitda o’lchov vositalari turi uchun hatolikning matematik kutilmasi hatolikning muntazam tashkil etuvchisining matematik kutilmasi sifatida aniqlash mumkin:     MMM  (14) Agar o’lchov vositalaridan foydalanish sharoitlari normal sharoitlardan farq qilsa, u holda     ), (  M M M M     (15) bunda ) (  M ayni o’lchov vositasi bilan o’lchanadigan fizik kattalik ) ( ning o’lchash natijasiga ta‘sir funksiyasi. Hatoliklar yig’indisining o’rta kvadratik chetga chiqishi, ta‘sir funksiyasini e‘tiborga olgan holda, tasodifiy hatolikning o’rta kvadratik chetga chiqishi bo’yicha aniqlanadi: ) ( ) ( ) (          Т (16)

O’lchash sistemalarining hatoliklarini hisoblashda, odatda, shu sistemaga kiradigan o’lchov vositalari hatoliklarining tasodifiy va muntazam tashkil etuvchilar ta‘sirini e‘tiborga olish lozim. Agar tasodifiy tashkil etuvchilarning matematik kutilmasi yo nolga teng bo’lsa, yoki sistemaning muntazam tashkil etuvchisi sifatida sistemaning matematik kutilmasiga kirsa va agar o’lchov vositalarining o’zgartish koeffitsenti 1 ga teng bo’lsa, u holda bir necha ketma-ket ulangan o’lchov vositalaridan tuzilgan sistema hatoligining matematik kutilmasi aloxida olingan o’lchov vositalari hatoligining muntazam tashkil etuvchilari yig’indisiga teng:   nc c c uc M      ....... 2 1 (17) Agar tasodifiy hatoliklar statistik mustaqil bo’lsa, unda ularning o’lchash sistemasi uchun dispersiyasi o’lchov vositalari tasodifiy tashkil etuvchilarining dispersiyalari yig’indisi kabi aniqlanadi:          . ...... ....... ........ 2 1 2 1 2 1 . Tn T T Tn T T nc c c ucT D D D D D                  (18) O’lchash sistemasining o’rta kvadratik chetga chiqishi quyidagi formula bilan topiladi:    . ) ( 1 . .       n i Ti ucT ucT D D  (19)

3.O’lchov vositalarining statik va dinamik xarakteristkalari O’lchash qo’rilmalari ishining ikki rejimi statik (barqaror) va dinamik (beqaror) rejimlari mavjud. Kirish miqdorini chiqish miqdoriga o’zgartishning har ikki rejimi mos ravishda statik va dinamik tavsiflar bilan belgilanadi. Barqaror ish rejimida chiqish miqdorining kirish miqdoriga bog’liqligi o’lchov vositalarining statik tavsifi deyiladi. Umumiy holda o’lchov asboblarining statik tavsifi quyidagi ko’rinishda bo’ladi: ) (B f   (20) bunda  -sanoq qo’rilmasi ko’rsatkichining koordinatasi; B - o’lchanayotgan fizik kattalik qiymati. O’lchanayotgan В kattalikning chiqish miqdori  ga o’zgarishi bevosita amalga oshiriladi, bo’nday oraliq o’zgartirishlar bir necha bo’lishi mumkin. Masalan haroratni millivoltmetrga ulangan termoelektrik termometrlar yordamida o’lchaganda 4 ta ketma-ket o’zgartish yuz beradi. Muhit harorati, t termometrning termoelektr yurituvchi kuchi E, elektr zanjirining tok kuchi I, millivoltmetr ramkasidagi aylanma moment  ko’rsatgich strelkasining burilish burchagi. Bunday o’lchov asbobi ketma-ket ulangan va har biri o’z statik tavsifiga ega bo’lgan bug’inlardan tuzilgan: ) ( 0 0 i i if    (21)

4.O’lchov asboblarining ishonchliligi O’lchash texnikasida o’lchov asboblarining ishonchliligi alohida ahamiyat kasb etadi. Ishonchlilik deyilganda sistemaning berilgan vaqt oralig’ida o’z parametrlarini ma‘lum berilgan chegaralarda saqlab, bo’zilmasdan ishlay olish qobiliyati tushuniladi. Bo’zilmasdan ishlash ehtimoli P(t) –sistemaning ishonchliligining asosiy tavsifidir.  . )( t T P t P   (22) Bo’zilish ehtimoli g(t) –berilgan vaqt oralig’ida hech bo’lmasa bir marta bo’zilish ruy berish ehtimolligi:  . )( t T P t g   (23) Ular yig’indisi 1 ga teng: P(t)+g(t) =1 (24) Bo’zilishlar chastotasi

, )( t n n t а x    (25) Bo’zilishlar chastotasini yana quyidagicha tasvirlash mumkin: ,)( )( )( dt t dP dt t dg t а   (26) Asboblarning ishlatishdagi ishonchliligi ko’p jixatdan ularning konstruktiv ishonchliligi va tayyorlash sifatiga bog’liq. Ammo eng ishonchli asbob ham noto’g’ri ishlatilganda ishonchsiz holatga keltirilib quyilishi mumkin. Shuning uchun asboblarning ishonchliligini oshirishda ulardan to’g’ri foydalanish asosiy shartlardan biridir.

ADABIY O TLAR 1. Islom Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida. Toshkent, O’zbekiston, 1997. 2. B.E.Muhamedov Metrologiya. Texnologik ko’rsatkichlarini o’lchash usullari va asboblari Toshkent, - O’qituvchi. 1991. 3. Г.М.Иванов, Н.Д.Кузнецов, В.С.Чистяков. Теплотехнические измерения и приборы. М: Энергоатомиздат. 1984. 4. В.С.Чистяков. краткий справочник по теплотехническим измерениям. –М: Энергоатомиздат. 1990. 5. Н.Д.Кузнецов В.С.Чистяков. Сборник задач и вопросов по теплотехническим измерениям и приборам. . –М: Энергоатомиздат. 1986. 6. Гольцман В.А. Приборы контроля и средств автоматизации тепловых процессов. М.: Высшая школа. 1980. 7. SHoyunusov Sh.SH. Issiqlik texnika o’lchovlari fanidan ma‘ruza matnlari. ToshDTU. 2000. 8. SHoyunusov Sh.SH., Raximdjanov R.T. Issiqlik texnika o’lchovlari fanidan tajriba ishlari uchun-uslubiy qo’llanma. ToshDTU. 1999. 9. Рахимджанов Р.Т., Шоюнусов Ш.Ш., Алимов Х.А. Теплотехнические измерения. Учебное пособие для бакалавров обучаюшихся по направлению «Теплоэнергетика» ТашГТУ 2002.

Похожие

Bosim o’lchash asboblari

Modda miqdori va sarfini o’lchash asboblari

Suyuqlik va sochiluvchan moddalarning sathini o’lchash

Harorat o’lchash asboblari haqida asosiy ma‘lumotlar va ularning tasnifi

Radiotulqinli, termokonduktomerli, ultratovushli, sochiluvchan moddalarning sathini o’lchash