Harorat o’lchash asboblari haqida asosiy ma‘lumotlar va ularning tasnifi - Физика - Рефераты

Harorat o’lchash asboblari haqida asosiy ma‘lumotlar va ularning tasnifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Harorat o’lchash asboblari haqida asosiy ma‘lumotlar va ularning tasnifi Reja: 1. Harorat va harorat shkalalari haqida umumiy ma‘lumotlar. 2. Harorat o’lchash asboblarining tasnifi.

Tayanch iboralar : Harorat, termometr, gradus, harorat shkalasi, tselsiy shkalasi, Farengeyt shkalasi. 1. Harorat va harorat shkalalari haqida umumiy ma‘lumotlar Harorat-molekulalarning issiqlik harakatida hosil bo’ladigan ichki kinetik energiyasi bilan belgilanadigan qizdirilganlik darajasi bilan tavsiflanadigan kattalikdir. Jismlarning qizdirilganlik darajasini taqqoslashda ularning haroratga bog’liq bo’lgan va osongina o’lchanadigan fizik xossalaridan birortasini o’zgartirishda foydalaniladi. Molekulalarning o’rtacha kinetik energiyasi va ideal gaz harorati orasidagi bog’lanish quyidagi formula bilan ifodalanadi:КТ Е 2 3 (1) bu erda 1 21 10 38,1      к ж к -Boltsman doimiysi. T-jismning absolyut harorati, K. Agar jismning harorati turlicha bo’lsa, vaqt o’tishi bilan ular muvozanat holatga keladi. Shunday qilib, harorat issiqlik almashish, issiqlik o’zatish jarayonlarining ham sifat, ham miqdoriy tomonlarini tavsiflaydigan kattalikdir. Haroratni bevosita o’lchab bo’lmaydi, uni jismning haroratga bir qiymatli bog’liq bo’lgan qandaydir boshqa fizik parametrlar bo’yichagina aniqlash

mumkin. Haroratga bog’liq parametrlarga masalan, hajm, uzunlik, elektr qarshilik, termoE Y K, nurlanish va x.k. lar kiradi. Harorat o’lchaydigan asbobni birinchi bo’lib 1598 yilda Galiley tavsiya etgan. So’ngra M.V. Lomonosov, Farengeytlar termometr ishlab chiqishdi. Ximiyaviy toza moddalarning oson tiklanadigan (asosiy, reper va tayanch) qaynash va erish nuqtalari bilan chegaralangan harorat oralig’idagi qator belgilar harorat shkalasini hosil qiladi. Bu haroratlarga t' va t'' qiymatlar berilgan. U holda o’lchov birligin t t градус ' '' 1   , (2) bu erda t' va t'' – oson tiklanadigan o’zgarmas haroratlar; n – t'', t' – tayanch nuqtalar orasidagi harorat orasiga bo’linadigan butun son. Harorat shkalasining tenglamasi  ' '' ' '' ' ' t t v v v v t t       , (3) bu erda t’ va t’’ – moddaning tayanch nuqtalari; v’ va v’’- t’ va t’’ – haroratlardagi moddaning hajmi; v – t - haroratdagi moddaning hajmi. Tabiatda hajmiy kengayish va haroratga chiziqli bog’langan suyuqliklar bo’lmaydi. Shuning uchun harorat ko’rsatishi termometrga solinadigan moddaning tabiatiga bog’liq. Fan–texnikaning rivojlanishi bilan yagona termometrga solinadigan moddaning bironta xususiyati bilan bog’lanmagan harorat shkalasini yaratish zarurati paydo bo’ladi.

1848 yilda ingliz fizigi Kelvin termodinamikaning ikkinchi qonuni asosida yangi harorat shkalasini to’zishni taklif etdi. Termodinamik haroratlar shkalasining tenglamasi:% 100 0 100    Q Q Q Т (4) bu erda Q 100 va Q 0 –suvning qaynash va mo’zning erish nuqtalariga mos issiqlik miqdori; Q–T haroratga mos issiqlik miqdori. O’lchov va vaznlar bo’yicha 1960 yil o’tkazilgan XI Xalqaro konferentsiya qarorlarida ikki harorat shkalasi: Kelvin gradusi (K) o’lchov birligi bilan o’lchanadigan termodinamik shkala va Selsiy gradusi (  С ) o’lchov birligi bilan o’lchanadigan Xalqaro amaliy shkalalarning qo’llanilishi ko’zda tutilgan. Kelvin termodinamik shkalasidagi pastki nuqta – absolyut nol nuqta (R) bo’lib, yagona eksperimental asosiy nuqta esa suvning uchlik nuqtasidir. Bu nuqtaning son qiymati 273,15 K. suvning mo’z, suyuq va gaz fazalaridagi muvozanat nuqtasi bo’lgan suvning uchlik nuqtasi mo’z erish nuqtasidan 0,001 K yuqoriroq turadi. Termodinamik harorat T harfi bilan son qiymatlari esa K bilan ifodalanadi. Xalqaro amaliy shkala bo’yicha o’lchanadigan harorat t harfi bilan, son qiymati esa C0 belgisi bilan ifodalanadi. Xalqaro amaliy shkala va absolyut termodinamik shkala ifodasi orasidagi munosabat quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: ; 15, 273  t T (5)

bu erda T – absolyut termodinamik shkaladagi ( K ) harorat; t – Xalqaro amaliy shkaladagi (  С ) harorat. Angliya va AQSHda 1715 yilda taklif qilingan Farengeyt shkalasi (F0 ) qo’llaniladi. Bu shkalada ikki nuqta: mo’zning erish nuqtasi (32 F0 ) va suvning qaynash nuqtasiga (212 F0 ) asoslangan. Xalqaro amaliy shkala, absolyut termodinamik shkala va Farengeyt shkalasi bo’yicha hisoblangan harorat munosabati quyidagicha: t  C = T  K – 273,15 = 0,556 (n  F – 32), (6) bu erda n – Farengeyt shkalasi bo’yicha graduslar soni. Xozir 1968 yilda qabul qilingan va 1971 yil 1 yanvardan joriy etilgan Xalqaro amaliy harorat shkalasi ( МПТШ -68) qo’llaniladi. U absolyut termodinamik harorat shkaklasining qo’llanilishidan iborat. Bu shkala shunday tanlanganki, u bo’yicha o’lchangan harorat termodinamik haroratga yaqin bo’ladi. Ular orasidagi ayirma zamonaviy o’lchash aniqligi chegaralarida bo’ladi. МПТШ -68 ning eng muhim o’zgarmas nuqtalari 1-jadvalda berilgan. MPTSH-68 haroratning 13,81 dan 6300 K gacha oraliqda o’lchashni ta‘minlaydi. MDX da MPTSH-68 dan tashqari haroratni 0,01 dan 100 000 K gacha chegarada bir xil o’lchashni amalga oshirish uchun mo’ljallangan amaliy harorat shkalalari ishlatiladi. 1.- jadval № Muvozanat holatlari Xalqaro amaliy haroratlarga berilgan qiymat 1 2 3 4

1 Vodorodning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (vodorodning uchlik nuqtasi) 181 -259,34 2 33330,6 Pa (25/76 normal atmosfera bosimi) bosimida vodorodning suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat 17,042 256,108 3 Vodorodning suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (vodorodning qaynash nuqtasi) 20,28 -252,87 4 Neonning suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (neonning qaynash nuqtasi) 27,102 -246,048 5 Kislorodning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (kislorodning qaynash nuqtasi) 90,188 -182,962 6 Suvning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (suvning uchlik nuqtasi) 273,15 0,01 7 Suvning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (suvning qaynash nuqtasi) 373,15 100 8 Misning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (misning qaynash nuqtasi) 692,73 41958 9 Kumushning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (kumushning qaynash nuqtasi) 1235,08 961,93 10 Oltinning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (oltinning 1337,58 1064,43

qaynash nuqtasi) 2. Harorat o’lchash asboblarining tasnifi Zamonaviy harorat o’lchash asboblari turli usul va vositalarga ega. Har bir usul o’ziga xos bo’lib, universal xususiyatga ega emas. Eng qo’lay, aniq va ishonchli o’lchash usullari haroratning birlamchi o’lchov asboblari sifatida Qarshilikning termoo’zgartkichi va termoelektr o’zgartkichlardan foydalanadigan kontaktli usullardan iborat. Nazorat qilinadigan muhitlar tashqi sharoitni o’zgartirganda fizik xossalarning turli agressivligi va to’rg’unligi darajasi bilan suyuq, sochiluvchan, gazsimon yoki qattiq bo’lishi mumkin. Haroratni nazorat qilish vositalarining mavjudligi nazorat qilinayotgan muhit, ob‘ekt, ishlatilish sharoitlari va texnik talablarning turlichaligidadir. Harorat o’lchash asboblari ishlash prinsipiga qarab quyidagi guruxlarga bo’lanadi: 1. Kengayish termometrlari . Bu termometrlar harorat o’zgarishi bilan suyuqlik yoki qattiq jismlar hajmi yoxud chiziqli o’lchamlarining o’zgarishiga asoslangan; 2. Manometrik termometrlar . Bu asboblar moddalar hajmi o’zgarmas bo’lganda harorat o’zgarishi bilan bosimning o’zgarishiga asoslangan. Harorat ta‘sirida o’zgargan termoelektr yurituvchi kuchning o’zgarishiga asoslangan termoelektr termometrlar. 4.O’tkazgich va yarim o’tkazgichlarning harorati o’zgarishi sababli elektr Qarshilikning o’zgarishiga asoslangan Qarshilik termometrlar. 5. Nurlanish termometrlari . Ular orasida eng ko’p tarqalganlari: a) optik pirometrlar–issiq jismning ravshanligini o’lchashga asoslangan; b) rangli

pirometrlar – jismning Issiqlikdan nurlanish spektridagi energiyaning taqsimlanishini o’lchashga asoslangan; v) radiatsion pirometrlar–issiq jism nurlanishining quvvatini o’lchashga asoslangan. 2.2.–jadvalda sanoatda eng ko’p tarqalgan o’lchash vositalari va seriyali o’lchash vositalarining qo’llanilish chegaralari keltirilgan. 2.2- jadval O’lchash vositasi turi O’lchash vositalarining turli tumanligi Davomli foydalanish chegarasi,  С 1 2 3 4 Kengayish termometrlari Suyuqlikka oid shisha termometrlar - 200 600 Dilatometrik va bimetalli termo-metrlar - 150 700 Manometrik termometrlar Gazli - 150 1000 Suyuqlikli - 150 600 Bug’- suyuqlikli - 50 300 Termoelektr termometrlar Termoelektr termometrlar - 200 2500 Qarshilik termometrlari Metall (o’tkazgichli) Qarshilik termo-metrlari - 260 1100 Yarim o’tkazgichli Qarshilik termometrlar - 272 600 Pirometrlar Kvazimonoxromatik pirometrlar 700 6000 Spektral nisbatli pirometrlar 300 2800 To’liq nurlanish pirometrlari - 50 3500

ADABIY O TLAR 1. Islom Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida. Toshkent, O’zbekiston, 1997. 2. B.E.Muhamedov Metrologiya. Texnologik ko’rsatkichlarini o’lchash usullari va asboblari Toshkent, - O’qituvchi. 1991. 3. Г.М.Иванов, Н.Д.Кузнецов, В.С.Чистяков. Теплотехнические измерения и приборы. М: Энергоатомиздат. 1984. 4. В.С.Чистяков. краткий справочник по теплотехническим измерениям. –М: Энергоатомиздат. 1990. 5. Н.Д.Кузнецов В.С.Чистяков. Сборник задач и вопросов по теплотехническим измерениям и приборам. . –М: Энергоатомиздат. 1986. 6. Гольцман В.А. Приборы контроля и средств автоматизации тепловых процессов. М.: Высшая школа. 1980. 7. SHoyunusov Sh.SH. Issiqlik texnika o’lchovlari fanidan ma‘ruza matnlari. ToshDTU. 2000. 8. SHoyunusov Sh.SH., Raximdjanov R.T. Issiqlik texnika o’lchovlari fanidan tajriba ishlari uchun-uslubiy qo’llanma. ToshDTU. 1999.

9. Рахимджанов Р.Т., Шоюнусов Ш.Ш., Алимов Х.А. Теплотехнические измерения. Учебное пособие для бакалавров обучаюшихся по направлению «Теплоэнергетика» ТашГТУ 2002.

Похожие

Bosim o’lchash asboblari

Modda miqdori va sarfini o’lchash asboblari

“Issiqlik tеxnika o’lchovlari va avtomatik boshqarish nazariyasi” fanining maqsadi va vazifalari. O’lchash nazariyasi asoslari

Termoelektrik termometrlar

Radioteleskoplar va ularning asosiy ko’rsatgichlari