Sanoat pechlari va o‘txonalari - Физика - Рефераты

Sanoat pechlari va o‘txonalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

837.5 KB

S anoat pechlari va o‘txonalari Reja: 1. Sanoat pechlari. Sanoat pechlari haqida umumiy ma’lumot 2. O‘txona qurilmalari 3. Qozon qurilmasining yordamchi uskunalari. 4.Tortish – puflash qurilmalari 5. Qozon agregatining issiqlik balansi

1. Sanoat pechlari. Sanoat pechlari haqida umumiy ma’lumot Sanoat pechlarida yonish mahsulotlari – gazlar issiqlik tashuvchi vazifasini bajaradi. Ularning issiqligi energetik maqsadlarda emas, balki, texnologik maqsadlarda ishlatiladi. Pechlar maishiy va sanoat pechlariga bo‘linadi. Sanoat pechlarining asosiy vazifasi – materiallar va buyumlarga termik ishlov (materiallarni qizdirish va eritish, kulolchilik buyumlarini pishirish, non yopish, quritish va sh.k.) berishdir. Ular yuqori temperaturali jarayonlar kechadigan qurilmalar qatoriga kiradi. Masalan, metallarni marten pechlarida eritish uchun 1800-2000  S temperatura zarur bo‘ladi. Temirchilik pechlarida po‘latlar 1300 – 1500  S temperaturada qizdiriladi, o‘tga chidamli materiallar esa, 1500 – 1800  S temperaturalarda pishiriladi. Pechlar ishlab chiqarishning ko‘p sohalarida (metallurgiya, mashinasozlik, oziq – ovqat va kimyo sanoati, qurilish materiallari va boshqalar) keng ko‘lamda ishlatiladi. Sanoat pechlarida asosiy issiqlik manbai – organik yoqilg‘idir. Elektr pechlari ham hozirgi vaqtda keng qo‘llanilmoqda. Bugungi kunda sanoat pechlarining umumiy qabul qilingan aniq bir tasnifi yo‘q. Masalan, ularni quyidagicha tasniflash mumkin: 1. Texnologik vazifasiga ko‘ra: Eritish pechlari – bularda metallar , minerallar , shisha va shu kabilar ( domna va marten pechlari , rangli metallar eritish pechlari va shu kabilar ) eritiladi ; Qizdirish pechlari – bularda metallarga ishlov berishdan oldin ular qizdiriladi ( temirchilik pechlari ), termik pechlar – bularda materiallarga termik ishlov berish maqsadida ular qizdiriladi ; kuydirish ( pishirish ) pechlari – bularda turli hil materiallar ( sopol , oxak , tsement ) kuydiriladi ; quritish pechlari - bularda materiallardan namlik chiqarib yuboriladi , bo ‘ yalgan buyumlar quritiladi .

2. Energiya ta ’ minotiga ko‘ra : yoqilg‘i pechlari – bular ham o‘z navbatida qattiq, suyuq va gaz yoqilg‘i pechlariga bo‘linadi. Elektr pechlari – bularda elektr energiyasi isiqlik energiyasiga aylanadi . Bu pechlar ham quyidagicha ajratiladi : elektr qarshilik pechlari , yoy , induktsion , kontakt , elektron hamda yuqori chastotali pechlar . 3. Ishlash vaqtiga qarab : uzluksiz ishlaydigan (1- rasm ); davriy ishlaydigan . 4. Ishchi yuzaning shakliga qbara : kamerali (1- rasm ); tonnelli ; xalqasimon (2- rasm ) – bu pechlar pishiq g ‘ isht ishlab chiqarishda keng qo ‘ llaniladi . 1-rasm. Sanoat pechining umumiy sxemasi. 1-yoqilg‘ini uzatish; 2- yoqilg‘i qatlami; 3-panjara; 4-o‘txona (qatlamli) 5- puflash ventilyatori; 6- regenerativ havo isitkich; 7-birlamchi havo; 8-ikkilamchi havo; 9-termik ishlov berilayotgan buyum; 10-buyumni tashish qurilmasi; 11- pechning ishchi yuzasi; 12-ta’minot nasosi; 13-qaynoq issiqlik tashuvchi (suv, bug‘); 14-qozon utilizator uzatish; 15-so‘rish ventilyatori; 16-mo‘ri; 17- kul va shlakni chiqarib yuborish. 2-rasm. Xalqasimon pechning sxemasi.

1- yuklash ; 2- tushurish ; 3- yoqilg ‘ i ; 4- havo ; 5- kuydirish sohasi ; 6- sovutish soxasi ; 7- toblash sohasi ; 8- isitish sohasi ; 9- quritilish sohasi ; 10- puflash . Shaxta pechlar – bular bo‘yi cho‘zilgan, ko‘ndalang kesimi yumaloq, yassi yoki to‘g‘ri burchakli bo‘lgan inshootdir. Bunday pechlarga domna pechlari misol bo‘ladi. Sanoat pechi tuzilishini kamerali pech misolida ko‘rib chiqaylik (1 - rasm) Bu yerda issiqlik manbai sifatida panjarali cho‘g‘donda yondiriladigan qattiq yoqilg‘idan foydalaniladi. Lekin, bizga ma’lumki eng qulay yoqilg‘i gaz yoki suyuq yoqilg‘i hisoblanadi. Qatlamli o‘txona 4 dagi panjarali cho‘g‘don 3 ostiga puflash ventilyatori 5 orqali birlamchi havo 7 o‘tkaziladi. Ikkilamchi havo 8 ni o‘tkazish bilan pechning ishchi yuzasi 2 dagi temperatura boshqarilib turiladi. Qurilmaning F.I.K.ni oshirish maqsadida qozon utilizator 14 o‘rnatiladi. Qozonga pechda ishlab bo‘lgan qaynoq tutun gazlari keladi. Qozonga ta’minot nasosi 12 orqali ta’minot suvi uzatiladi. Olingan bug‘ yoki qaynoq suv 13 isitish va elektr energiyasi olish uchun ishlatilishi mumkin. Sanoat pechining asosiy ko‘rsatkichlariga pechning F.I.K.,  p, yoqilg‘ining solishtirma sarfi B p , issiqlikning solishtirma sarfi q p va issiqlik unumdorligi Q p lar kiradi:];т [ Q Q ]; / [ Q/ Q 3 В В s m B ik P P P ik f P     P ik P P G B q / Q  , bu yerda G P – pechning maxsuloti, kg/s; Q f – foydalanilgan issiqlik. Sanoat pechlari uchun yuqoridagi ko‘rsatkichlarning o‘rtacha qiymati quyidagiga teng: % 70 5 P ; с кг GP / 3,0 0003,0   ; V P =0,003  0,03 m 3 / s ; q P =1000  10 000 J / kg . 2. O‘txona qurilmalari

Yoqilg ‘ ining yonish jarayoni kechadigan qurilma o ‘ txona deyiladi . Yonish jarayonining borishini ta ’ minlaydigan va boshqaradigan uskunalar majmui o ‘ txona qurilmasi deyiladi . Har qanday o ‘ txonani yondirish qurilmasi bilan o ‘ txona bo ‘ shlig ‘ i ( kamerasi ) ning qo ‘ shilmasidan iborat deb qarash mumkin . Qattiq yoqilg ‘ ini yoqishda yoqilg ‘ i bo ‘ laklarini tutib turadigan panjarali cho ‘ g ‘ don yondirish qurilmasi bo ‘ lib xizmat qiladi . Suyuq va gaz holatidagi yoqilg ‘ ini yoqishda o ‘ txonaga to ‘ zitilgan yoqilg ‘ ini va yonish uchun zaruriy havoni purkab beradigan forsunka yoki gorelkalar yondirish qurilmasi bo ‘ ladi . O ‘ txona va uning yo ‘ llarida qozonni isish sirtlari joylashadi , ular o ‘ txonada yoqilg ‘ i yonganda hosil bo ‘ ladigan issiqlikni o ‘ ziga oladi . Hozirgi o ‘ txonalarda yoqilg ‘ i shunchalik yuqori temperaturada yonadiki , yoqilg ‘ ining yonishi natijasida hosil bo ‘ lgan kul suyuqlanib shlakka aylanadi . O ‘ txonaning yuqori temperaturasi va o ‘ txona devoriga o ‘ tirib qolgan suyuqlangan shlak ta ’ sirida o ‘ txonaning ichki qoplamasi tez yemirilishi mumkin . Bundan tashqari , tutun gazlar bilan birga chiqib ketayotgan kulning suyuq zarralari isitish sirtlariga o ‘ tirib , issiqlik uzatilishini yomonlashtiradi . Shu sababli o ‘ txona devorlari ekranlanadi , ya ’ ni ularning oldiga ichida suv aylanib yuradigan metall quvurlar o ‘ rnatiladi . Yoqilg ‘ ini yoqish usuliga qarab o ‘ txonalar qatlamli va kamerali o ‘ txonalarga bo ‘ linadi . Qatlamli o ‘ txonalarda qattiq yoqilg ‘ i qatlam usulida yoqiladi . Kamerali o ‘ txonalar changsimon holidagi qattiq yoqilg ‘ i , suyuq va gaz holidagi yoqilg ‘ ini yoqishga mo ‘ ljallangan . Kamerali o‘txonalar mash’alali va uyurmali o‘txonalarga bo‘linadi. Qatlamli o‘txonalar. Qatlamli o‘txonaning asosini panjarali cho‘g‘don tashkil etadi. Panjarali cho‘g‘don ustiga ma’lum qalinlikda qattiq yoqilg‘i teng joylashtiriladi va panjara ostidan yonish uchun zarur bo‘lgan havo tabiiy ravishda yoki majburan uzatiladi. Panjarali cho‘g‘don yoqilg‘ini tutibgina qolmasdan yoqilg‘iga havoni o‘tkazish, kul va shlakni kulxona tomonga uzluksiz o‘tkazib turish vazifalarini ham bajaradi. Cho‘g‘dondagi hamma teshik va tirqishlarni ko‘ndalang kesimlari yig‘indisi panjaraning jonli kesimi deyiladi. Panjarali cho‘g‘don o‘lchamlari yoqilg‘i turi va uning bo‘laklarining katta kichikligiga mos ravishda tanlanadi.

Cho‘g‘don asosan cho‘yandan quyib ishlanadi va yuzasi katta bo‘lganda, u bir necha bo‘lakdan tashkil topadi. Qatlamli o‘txonalarning (3-rasm) quyidagi turlari mavjud: Qo‘zg‘almas cho‘g‘donli va qo‘zg‘almas qatlamli o‘txonalar (3-rasm, a,b); yoqilg‘i qatlamini aralashtirib harakatlanadigan cho‘g‘donli o‘txonalar (3-rasm, v,g); Qo‘zg‘almas cho‘g‘don ustida harakatlanuvchi qatlamli o‘txonalar (3-rasm, d, ye, j). Hozirgi paytda qo‘lda xizmat ko‘rsatiladigan o‘txonalar (3-rasm, d) juda kam uchraydi. Ulardan unumdorligi kam (1-2m/soatgacha) bo‘lgan qozonlarda foydalaniladi. Faqat ba’zi jarayonlar mexanizatsiyalashgan o‘txonalar yarim mexanizatsiyalashgan deyiladi. Bunday o‘txonalarda mexanizatsiyalashgan tashlagichlar (3-rasm b) ishlatiladi, ular juda mashaqqatli ishdan - yoqilg‘ini cho‘g‘donga qo‘lda tashlashdan ozod qiladi . Bunday o‘txonalarni qo‘llash qozon unumdorligini 6,5 – 10m/soatgacha oshirish imkonini beradi. Mexanizatsiyalashgan zanjirli cho‘g‘donni qo‘llash qozonning bug‘ unumdorligini 150 m/soat gacha oshirish imkonini beradi (3 – rasm, v). Zanjirli cho‘g‘don yoqilg‘i qatlam – qatlam qilib yoqiladigan hozirgi zamon kuchli o‘txona uskunalarining asosiy qismi hisoblanadi. Yoqilg‘i bunker 1 dan harakatlanayotgan zanjirli cho‘g‘don 4 ga tushadi. U bir – biriga parallel joylashgan uzluksiz ikkita zanjirdan iborat bo‘lib,ularga cho‘g‘donlar mahkamlangan.

3-rasm. Qatlamli o‘txonalar sxemasi a-gorizontal panjarali o‘txona; b-tashlagichli o‘txona; v-zanjirli o‘txona; g-zanjirli teskari yo‘lli va tashlagichli o‘txona; d-tebranib turadigan cho‘g‘donli o‘txona; ye- qiya cho‘g‘donli o‘txona; j-jadal yonadigan o‘txona (V.V.Pomerantsov sxemasi); 1-bunker; 2-zanjirli cho‘g‘don; 3-shlak bunkeri; Yoqilg‘i uchun zarur havo cho‘g‘don ostidan kiritiladi. Cho‘g‘donni boshlanish qismida yoqilg‘i qizdiriladi. Qizigan yoqilg‘i ozgina ortiqcha havo bilan yonadi. Cho‘g‘donni oxirida kuygan shlak shlak bunkeri 3 ga to‘kiladi. Teskari yo‘lli zanjir - panjarali o‘txonalarda (3 – rasm, g) toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mirlarni yoqish mumkin. Yoqilg‘ini aralashtirish va kul hamda shlakni qisman yo‘qotib turish uchun o‘txonaga (3 – rasm, d) tebranib turadigan cho‘g‘donlar o‘rnatiladi. Bu cho‘g‘donlar vaqti – vaqti bilan tebranib, shlakning oralarini bo‘shatib uni kulxonaga tushiradi. Cho‘g‘don tebranganda yoqilg‘i aralashib yonish yaxshilanadi. Qiya cho‘g‘donli o‘txonalar (3 – rasm, ye) bug‘ unumdorligi 2,5 – 20 m/soat bo‘lgan qozonlarda yog‘och chiqindilarini yoqish uchun mo‘ljallangan. Jadal yonadigan o‘txonalar bug‘ unumdorligi 6,5 t/soat

gacha bo‘lgan qozonlarda torflarni yoqish uchun qo‘llaniladi. Qatlamli o‘txonalarning asosiy kamchiligi yonish yuzasi kichikligi tufayli uning quvvatini cheklanganidadir. Kamerali o‘txonalar (mash’alali) changsimon, suyuq va gaz holidagi yoqilg‘ini yoqishga mo‘ljallangan. Qattiq yoqilg‘i maxsus tegirmonlarda kukun holiga keltirilib, havo oqimi bilan birgalikda o‘txonaga uzatiladi. Kamerada yoqilg‘i muallaq holatda yonadi (4-rasm). Kamerada yoqilg‘i bilan birga kiradigan havo birlamchi havo deyiladi. 4 – rasm. Kamerali (mash’alali) o‘txonalar sxemasi. a – qattiq shlakli changsimon yoqilg‘i yoqish uchun bir kamerali o‘txona; b – suyuq shlakli changsimon yoqilg‘i yoqish uchun bir kamerali o‘txona; v – suyuq va gaz yoqilg‘isi yoqish uchun o‘txona; g – changsimon yoqilg‘i yoqish uchun ikki kamerali o‘txona; Yoqilg‘ini to‘liq yonishi uchun zaruriy havoning bir qismi kameraga qo‘shimcha ravishda beriladi. Bu havo ikkilamchi havo deyiladi. O‘tga chidamli g‘ishtdan ko‘tarilgan o‘txona kamerasi 1 ga gorelkalar 2 orqali yoqilg‘i va havo aralashmasi uzatiladi. Bu yerda aralashma alangalanadi va yonib tomom bo‘lib, yuqori temperaturali mash’alani hosil qiladi. O‘txonadan chiqishda yonish mahsulotlari temperaturasi pasayadi, chunki mash’ala radiatsiya tufayli issiqlikni jadal ravishda isish sirtlariga (quvurlar to‘plamiga) beradi. Ko‘mir changini yoqish uchun mo‘ljallangan kamerali o‘txonalar asosan gorelkalarning joylanishi va shlakni chiqarib tashlash usuliga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Shlakni chiqarib

tashlash usuliga ko‘ra o‘txonalar shlak quruq (4-rasm, d) va suyuq holda chiqarib yuboriladigan o‘txonalarga bo‘linadi. Shlak quruq holda chiqarib yuboriladigan o‘txonalarda ko‘mir changining yonishidan hosil bo‘lgan kulning 80-85% i tutun gazlar bilan chiqib ketadi. Qolgan 15-20% i shlakka aylanadi va o‘txonaning pastki qismiga shlak varonkasi 3 ga tushadi. Suyuqlangan shlak zarralari sovuq varonkaning sirtiga tegib qotadi va shlak shaxtasiga to‘kiladi. Shlak suyuq holda chiqarib tashlanadigan o‘txonalarda kulning 90% ga yaqin asosiy qismi suyuq shlakka aylanadi va shlak vannasiga oqib tushadi. Suyuq va gaz xolidagi yoqilg‘ini yoqishga mo‘ljallangan kamerali o‘txonalardan shlakni chiqarib tashlash qurilmalari bo‘lmaydi. (4-rasm,v), shuning uchun uning osti gorizontal yoki sal-pal qiya qilinadi. 5-rasmda kamerali o‘txonada gorelkalarning joylashtirish sxemalari ko‘rsatilgan. 5-rasm. Gorelkalarning joylashish sxemasi. O‘rtacha quvvatli qozon qurilmalari uchun asosan gorelkalar o‘txonaning old tomoniga va qarama-qarshi ikki tomonga (5-rasm, a,b), yirik qozon qurilmalarida esa burchagiga (5-rasm,v) joylashtiriladi. Gorelkalar o‘txonaning shipiga (5-rasm,g) kamdan-kam hollarda o‘rnatiladi. Uyurmali o‘txonalar maydalangan ko‘mirni hamda mazutni yoqish uchun mo‘ljallangan (6 - rasm). Maydalangan ko‘mir havo bilan birga uyurmali kamera 1 ga beriladi. Kameraga yana yon tomondan ikkilamchi havo beriladi, u 100 m/s tezlik bilan kiradi. Kamerada yonish mahsulotlarining aylanuvchan oqimi hosil bo‘lib, bu oqim yoqilg‘ining yirik donalarini kamera devorlariga otadi va ular bu yerda qizigan havo oqimlari ta’sirida gazga aylanadi.

6 – rasm. Uyurmali o‘txonaning sxemasi. a – gorizontal uyurmali o‘txona; b – vertikal uyurmali o‘txona. Uyurmali kameradan yonish mahsulotlari yoqilg‘ining yonib bo‘lmagan zarralari bilan birga butunlay (oxirigacha) yonish kamerasi 2 ga, keyin radiatsion soha 3 ga o‘tadi. Suyuq shlak tomchilari shlak tutib qoladigan to‘plam 4 ga yopishib qoladi va undan oqib shlak vannasi 5 ga o‘tadi. Uyurmali o‘txonalarning afzalliklari quyidagilardir: 1. Yoqilg‘ining kam ortiqcha havo (1,05–1,1) bilan yonishi, bu hol issiqlikning chiqib ketayotgan gazlar bilan isrof bo‘lishini kamaytiradi; 2. Maydalangan ko‘mirda (changsimon ko‘mir o‘rniga) ishlash mumkin; 3. Yoqilg‘ini kuli o‘txonada 80 – 90 % ushlab qolinadi. Kamchiliklariga quyidagilar kiradi: 1. Namligi ko‘p bo‘lgan ko‘mirlarni va uchuvchan moddalar kam chiqadigan ko‘mirlarni yoqish qiyin. 2. Puflash uchun energiya ko‘p sarf bo‘ladi. O‘txona qurilmalarining issiqlik-texnikaviy ko‘rsatkichlari . O‘txona bo‘shlig‘ining solishtirma issiqlik kuchlanishi o‘txona ishini tavsiflaydigan asosiy kattalik hisoblanadi. Shu kattalikka asosan o‘txonani loyixalash va qurish masalalari yechiladi, hamda uning ishining samaradorligi aniqlanadi. Bu kattalik Q/V o‘ nisbat bilan ifodalanadi va 1m 3 o‘txona bo‘shlig‘ida

vaqt birligi ichida ma’lum bir miqdorda yoqilg‘i yoqilganda ajralib chiqqan issiqlik miqdoriga teng. Q V = Q/V o‘ =Q q  /V O‘ [ V t/m 3 ] (1) Bu yerda  -yoqilg‘ining sarfi, kg/s; Q q i -quyi yonish issiqligi,kJ/kg. Agar Q v ning qiymati amalda aniqlangan ma’lum bir qiymatdan katta bo‘lsa, u holda o‘txonadagi yoqilg‘i to‘liq yonmaydi. Qozon qurilmalarini ishlatish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, turli xil yoqilg‘i, va yondirish usullari va o‘txona turlari uchun Q v ning qiymati keng oraliqda o‘zgaradi. Masalan, qo‘lda xizmat ko‘rsatiladigan qatlamli o‘txonalar uchun Q v =290  350 kVt/m 3 , mexanizatsiyalashgan qatlamli o‘txonalar uchun Q v =290  465 kVt/m 3 , kamerali o‘txonalarda ko‘mir changi yoqilganda Q v =145  230 kVt/m 3 , Q v =230  460 kVt/m 3 , qatlamli o‘txonalar uchun o‘txona ishining jadalligini tavsiflovchi yana bir kattalik cho‘g‘donning solishtirma issiqlik kuchlanishi kiritiladi: Q R =Q/R=Q q i 2 / / M R T  , (2) Bu yerda Q R -cho‘g‘donning to‘liq yuzasi, m 2 . Bu kattalik, 1 m 2 yonish yuzasida vaqt birligi ichida ma’lum bir miqdordagi yoqilg‘i yonganda ajralib chiqqan issiqlik miqdoriga teng. Q R kattalik yoqilg ‘ i turiga , uning bo ‘ laklari kattaligiga , kul miqdoriga va shu kabilarga bog ‘ liq bo ‘ ladi va keng oraliqda – 350  1100 kVt / m 2 o ‘ zgaradi . QOZON QURILMALARI 1. Qozon qurilmasi, uning tuzilishi va ishlash tartibi Issiq suv va bug‘ ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan inshoot va qurilmalar majmui qozon qurilmasi deb aytiladi. Qozon qurilmasi qozon agregati bilan qo‘shimcha qurilmalardan tashkil topadi. O‘txonada yoqilgan yoqilg‘idan ajralgan issiqlik hisobiga bosim ostida issiq suv va bug‘ hosil qiladigan uskunalar majmui qozon agregati deyiladi. Qozon

agregati tarkibiga quyidagilar kiradi: o‘txona qurilmasi (gorelkalar bilan kamera); qozon agregatining asosiy qismlaridan biri bo‘lgan bug‘ qozoni, unda bug‘ hosil bo‘ladi; bug‘ berilgan parametrgacha qizdiriladigan bug‘ qizdirgich; bug‘ qozoniga beriladigan suvni isitish uchun mo‘ljallangan suv ekonomayzeri va yoqilg‘ini yoqish uchun o‘txonaga beriladigan havoni isituvchi havo isitkich. Qozon qurilmasining yordamchi qurilmalari jumlasiga mo‘ri, shlak va kul chiqaradigan qurilmalar, kulni tutib qolish qurilmalari, karkas, ichki qoplama va boshqalarni kiritish mumkin. Qozon qurilmasi ishlab chiqargan mahsulot turiga ko‘ra bug‘ qozonlari, suv isitadigan qozonlar va bug‘-suv isitadigan qozonlarga bo‘linadi. Bug‘-suv isitadigan qozonlarda bir vaqtning o‘zida yoki har xil vaqtda bug‘ va issiq suv ishlab chiqariladi, lekin bunday turdagi qozonlar kam qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda sanoatda qozon-utilizatorlar keng qo‘llaniladi. Bunday qozonlarda issiqlik manbai sifatida texnologik jarayonlarning ikkilamchi energiya manbalari (masalan, sanoat pechlarining chiqib ketayotgan gazlari), metallurgiya zavodlaridan va domna pechlaridan chiqqan tutun-gaz aralashmalari ishlatiladi. Qozon qurilmasining asosiy ish tavsiflariga quyidagilar kiradi: 1. Bug‘ unumdorligi (qozonning quvvati), bu vaqt birligida hosil bo‘lgan bug‘ miqdori bilan aniqlanadi. 2. Bug‘ning parametrlari (bosim va o‘ta qizish temperaturasi). 3. Qozon agregatining F.I.K. Qozon qurilmalarini quyidagi belgilariga ko‘ra tavsiflash mumkin: 1. Bug‘ unumdorligiga ko‘ra: a) bug‘ unumdorligi past -(0,01-5,5 kg/s); b) bug‘ unumdorligi o‘rtacha-(30 kg/s gacha); v) bug‘ unumdorligi yuqori -(500-1000 kg/s gacha); 2. Bug‘ bosimiga ko‘ra: a) past bosimli -(P=0,8  1,6 MPa); b) o‘rta bosimli -(P=2,4  4 MPa); v) yuqori bosimli- (P=10  14 MPa);

g) o‘ta yuqori bosimli -(P=25  31 MPa) 3. Ishlatilishiga ko‘ra: a) Energetik qozon qurilmalari, bular issiqlik elektr stantsiyalarining bug‘ turbinalarini bug‘ bilan ta’minlaydi; b) Sanoat qozon qurilmalari, bular sanoat ehtiyojlari (issiqlik apparatlari, issiqlik almashinuv apparatlari, mashinalarning bug‘ uzatmalari va shu kabilar) uchun bug‘ ishlab chiqaradi; v) Isitish qozon qurilmalari, bular mahalliy qozon qurilmalari bo‘lib, qozon qurilmasi yaqinida joylashgan binolarni issiq suv bilan ta’minlaydi. g) Issiqlik–energetik qurilmalar, bularda issiqlikning asosiy qismi elektr energiyasi olishga sarflanadi, kamroq qismi isitish va turli-tuman texnologik jarayonlarni bajarish uchun yuboriladi. Suv isitadigan qozonlarning issiqlik unumdorligi 4  180 Gkal/soat bo‘lishi mumkin. Issiqlik unumdorligi 30 Gkal/soat bo‘lgan qozonlarda, suvning qozondan chiqishidagi temperaturasi 423 K, suvning qozonga kirishdagi bosimi 1,6 MPa bo‘ladi. Issiqlik unumdorligi 30 Gkal/soat va undan yuqori bo‘lgan qozonlarda, chiqishdagi eng yuqori temperatura 450-470 K, suvning kirishdagi bosimi 2,5 MPa bo‘ladi. Qozon agregatlari 1-rasmda ko‘rsatilgan ketma-ketlikda takomillashib bordi. Takomillashtirishdan asosiy maqsad metal sarfini kamaytirish, qozonning tejamliligini va bug‘ unumdorligini oshirish, hamda parametrlari yanada ham yuqoriroq bo‘lgan bug‘ olishdir. Hozirgi katta quvvatli qozonlarning boshlang‘ich sxemasi 1-rasm (a,b) da keltirilgan silindr shaklidagi oddiy qozon edi. XIX asrning o‘rtalarida silindrsimon va o‘t-quvurli qozonlardan (v) suv- quvurli (v-m) qozonlarga o‘tildi. Qozonlarni takomillashtirish ikki yo‘nalishda bordi: birinchidan gaz-quvurli, ikkinchidan suv-quvurli qozonlar yaratildi. Natijada quvurlarning diametrini kamaytirgan holda isish sirtini kattalashtirishga erishildi, chunki gazlarga qaraganda suvga issiqlik berish yuqori bo‘ladi, bu esa metallni tejash va unumdorlikni ko‘tarish imkonini berdi. Kamerali gorizontal suv-quvurli qozonlarda (d,e) qaynatish quvurlar to‘plami o‘zining uchlari bilan yassi kameralarga ulanar edi. Bular anker boltlari

ko‘pligi tufayli murakkab bo‘lib, bug‘ bosimini 12-15 bar dan yuqori ko‘tarishga imkon bo‘lmadi. 1-rasm. Tabiiy tsirkulyatsiyali qozonlarning takomillashib borishi: a – silindrsimon; b-batareyali; v-o‘t quvurli; g-o‘t va tutun quvurli; d,e-kamerali gorizontal-suv quvurli; j-bo‘limli gorizontal-suv quvurli; z-qaynatish quvurlari to‘g‘ri bo‘lgan; i,k-qaynatish quvurlari egilgan; l- P-simon bir barabanli qozon; m- T-simon zamonaviy barabanli qozon agregati. Bu kamchiliklar gorizontal suv-quvurli qozonlarda sezilarli darajada bartaraf etildi. Bularda yassi kameralar o‘rniga silindrsimon qopqoqlar qo‘llanildi, ularga to‘g‘ri quvurlar to‘plami ulandi, quvurlar ikki to‘plam holida gorizontal ravishda barabanga ( j ) birlashdi. Shu tufayli bug‘ning bosimi ortdi, quvurlarning soni va uzunligi ortishi esa, qozonning unumdorligini oshirish imkonini yaratdi. Barabanlar avvalo uzunasiga, keyinroq ko‘ndalangiga joylashtirildi. Suv

ekonomayzerlari va havo isitkichlarni qo‘llash natijasida qozonlarning tejamliligi va unumdorligi ortdi. Gorizontal suv-quvurli qozonlar o‘z vaqtida gaz quvurli qozonlarga nisbatan katta afzalliklarga ega edi, lekin ularning hozirgi vertikal suv-quvurli qozonlarga qaraganda muhim kamchiliklari bor. Avvalo, bir necha barabanning bo‘lishi metall sarfini oshirib yuboradi, qimmat turadigan tutashtirish kameralari esa, qozon narxini ortishiga sabab bo‘ldi. Shuning uchun ularni vertikal suv-quvurli qozonlar siqib chiqardi va hozirgi paytda gorizontal suv-quvurli qozonlar ishlab chiqarilmaydi. Vertikal suv-quvurli qozonlar dastlab qozonning eng qimmat qismining–barabanlarning soni ko‘p qilib qurilar (z,i) edi. 2-rasm. Qozon qurilmasining texnologik sxemasi. 1 – transporter; 2 – nam ko‘mir bunkeri; 3 – nam ko‘mir taqsimlagich; 4– ko‘mir maydalaydigan tegirmon; 5 – separator; 6 – siklon; 7 – chang vinti; 8 – ko‘mir changi bunkeri; 9 – ko‘mir changi ta’minlagichi; 10 – tegirmon ventilyatori; 11 – gorelkalar; 12 – baraban; 13 – o‘txona; 14 – sovuq voronka; 15 – shlak yig‘gich; 16 – o‘txona ekranlari (ko‘tarish quvurlari); 17 - ekran kollektorlari; 18 – tushirish quvurlari; 19 – feston; 20 – bug‘ qizdirgich; 21 – suv ekonomayzeri; 22 – havo qutisi; 23 – puflash ventilyatori; 24 – havo tortishi qutisi; 25 - gaz tozalash qurilmasi; 26 – so‘rish ventilyatori; 27 – tutun quvuri –mo‘ri; 28 – kul-shlak chiqarish kanali. Vertikal suv-quvurli qozonlarning keyingi takomillashuvi natijasida barabanlarning soni bittaga keltirildi (k,l,m), qaynatish quvurlarining to‘plami

bevosita baraban bug‘ yig‘gichga tutashtirildi. Shunday qilib, barabanlar soniing kamayishi bilan bir vaqtda qozon isish sirtining konvektiv qismi qisqardi va o‘txonada ekranlar tarzida joylashgan radiatsion qismi ko‘paydi. Zamonaviy bug‘ qozon qurilmasi (2-rasm) qozon agregatidan va yordamchi qurilmalardan (ko‘mirni maydalash va chang tayyorlash, yoqilg‘i va suvni uzatish, havoni va yoqilg‘i mahsulotlarini tortish va puflash, nazorat-o‘lchov asboblari, avtomatik boshqarish asboblari) tashkil topgan. Qozon devorlarining o‘ta qizib ketishi ularning buzilish xavfini tug‘diradi. Buning oldini olish uchun qozonning qizigan sirtlaridan issiqlikni tez olib turish kerak. Buning uchun isitish sirtlari bo‘ylab suv va suv-bug‘ aralashmasining harakatini tegishli tarzda tashkil etish lozim. Suv va suv-bug‘ aralashmasining isitish sirtlari bo‘ylab harakatlanish tavsifiga ko‘ra qozon agregatlari uch turga bo‘linadi: 1) tabiiy tsirkulyatsiyali; 2) majburiy tsirkulyatsiyali; 3) to‘g‘ri oqimli. 3-rasmda suv quvurli qozonlarning tsirkulyatsion sxemasi keltirilgan. 3-rasm. Qozon sxemalari. a – tabiiy tsirkulyatsiyali; b – majburiy tsirkulyatsiyali; 1 – baraban; 2 – isitish sirtlari; 3 – bug‘ qizdirgich; 4 – ekonomayzer; 5 – havo isitkich. Tabiiy tsirkulyatsiyali bug‘ qozonlarida suv yopiq tsirkulyatsiyali konturda (3-rasm, a): «baraban – tushirish quvuri – pastki kollektor – ko‘tarish quvuri – baraban» da harakat qiladi. Bunday qozonlarda suvning va suv – bug‘ aralashmasining harakatlanishi ularning zichliklari orasidagi farqqa asoslanib

amalga oshiriladi. Majburiy tsirkulyatsiyali qozonlarda suv bilan suv-bug‘ aralashmasi tsirkulyatsion nasos yordamida harakatlantiriladi. 4-rasm. Tabiiy tsirkulyatsiyali TP-100 qozon agregati. 1- baraban; 2- bug‘ qizdirgichning konvektiv qismi; 3- ikkilamchi bug‘ qizdirgich; 4- quvurli havo isitkich; 5- ekonomayzer; 6- gaz yo‘llari; 7- regenerativ havo isitkich; 8- ko‘mir changini yoqish gorelkasi; 9- o‘txonaning tirqishli tagi; 10- suv vannasi va shlak transporteri; 11- bug‘ qizdirgichning radiatsion qismi. Zamonaviy qozon agregatlari asosan tabiiy yoki sunpiy gazda, mazutda, changsimon ko‘mirda ishlaydi. Zamonaviy qozon agregatlarining ishlab chiqaradigan bug‘ining sarfi 400-450 t/soat, bosimi 2,5 MPa gacha, temperaturasi 700-850 K ga yetadi. Qurilishi jihatidan zamonaviy qozon agregatlariga kam metall sarflangan, boshqarish yetarli darajada mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan, ekologik nuqtaiy nazardan atrof muhitga o‘ta zaharli gazlarni kamroq chiqaradi. Bunga 4-rasmda keltirilgan yuqori quvvatli, qattiq yoqilg‘ida ishlaydigan tabiiy tsirkulyatsiyali TP-100 markali (Taganrog zavodi, Rossiya)

qozon agregati misol bo‘la oladi. Bunday qozonning bug‘ unumdorligi 640 t/soat, bug‘ning bosimi 14 MPa va temperaturasi 570 0 S, qaynoq havo temperaturasi 403 0 S, chiqib ketayotgan gazlar temperaturasi 128 0 S, F.I.K. 90,2%. Hozirgi vaqtda qozon agregatlarini yig‘ishni arzonlashtirish va tezlashtirish maqsadida uning qismlari tayyor bloklar tarzida tayyorlanmoqda. Masalan, unumdorligi past va o‘rtacha (2,5 dan 15 kg/s gacha) bo‘lgan SU va SA turdagi (Belgorod zavodi, Rossiya) qozonlar olti blokdan tashkil topgan. Bloklar yig‘ish maydoniga oson tashib keltiriladi va u yerda qozon agregati tezda yig‘iladi. Odatda, bunday qozon agregatlari bir yoki ikki barabanli qilib tayyorlanadi. Unumdorligi past bo‘lgan qozonlarga DKVR (Biysk qozon zavodi, Rossiya) markali qozonlar misol bo‘ladi. Bu barabanlari uzunasiga joylashgan va konvektiv quvurlar to‘plami zich joylashgan ikki barabanli vertikal suv-quvurli qozon agregatidir (5-rasm). Qozonda o‘txona devorlarini ekran quvurlari 1 berkitadi. Orqa ekranning qiya qismida shaxmatli pardadevor 12 o‘rnatilgan. Pardadevor o‘txona kamerasini ikki qismga bo‘ladi: o‘txona va yonib bo‘lish kamerasi 6. Yonib bo‘lish kamerasidan chiqqan o‘txona gazlari yuqori 12 va pastki 14 barabanlar o‘rtasida joylashgan konvektiv quvurlar to‘plamini yuvib o‘tadi. To‘plamning boshlanishida bug‘ qizdirgich quvurlari 9, keyinroq esa qozon quvurlar to‘plami 11 joylashadi. Kollektorlar 2,3 ga bug‘-suv aralashmasi keladi. Aralashmadan ajratilgan suv tsirkulyatsion quvurlar 4 bo‘ylab pastki kollektorlarga tushadi, suv tomchilari ko‘p bo‘lgan bug‘ esa, bug‘ olib ketadigan quvurlar orqali ikkita vertikal siklon 5 ga yuboriladi. Siklonda ajralgan suv, suv uzatish quvurlari 7 bo‘ylab ekranlarning pastki kollektorlariga tushadi. Siklondan chiqqan bug‘, quvurlar 8 bo‘ylab baraban 9 ichidagi ajratish qurilmasiga yuboriladi, u yerdan esa qozonnning bug‘ qizdirgichiga yoki birdaniga iste’molchiga (agar qozonda bug‘ qizdirgich bo‘lmasa) yuboriladi. Ta’minot suvi klapanlar 10 orqali qozonga keladi. Qozonlar, masalan, DKVR-20–1,4-523 turidagi, quyidagicha belgilanadi: birinchi son – bug‘ unumdorligi (t/soatda), ikkinchi – bug‘ bosimi (MPa da), uchinchi – bug‘ temperaturasi (K da).

Agar belgilashda uchinchi son bo‘lmasa, demak qozon to‘yingan bug‘ ishlab chiqaradi. DKVR tarzidagi qozon agregatlari bug‘ qizdirgich bilan yoki bug‘ qizdirgichsiz ishlab chiqariladi. Bu qozonlarning asosiy ko‘rsatkichlari 1-jadvalda keltirilgan. 5-rasm. Gaz-mazutda ishlaydigan DKVR –20-13-250 qozon agregati. DKVR qozon agregatlarining asosiy ko‘rsatkichlari. 1-jadval. Qozon turiQ ozon- Qozonning isitish yuzasi, m 2

Bug‘ unum dorligi, kg/s/m /soat dan chiqishdagi bug‘ bosim i, M Pa Bug‘ tem peraturasi K Bug‘ qizdirgich isitish yuzasi, m 2 Radiatsion K onvektiv U m um iyDKVR- 2,5-1,4 0,695/ 2,5 1,4 to‘- yin - gan * 17, 7 72,6 91,3 - DKVR-4- 1,4-523 1,1/4 1,4 52 3 21, 4 107, 6 129 8,5 DKVR- 6,5-1,4 1,8/6, 5 1,4 to‘ - yin - ga n 27, 9 197, 4 225, 3 - DKVR-10- 2,4-643 2,78/ 10 1,4/2 ,4 64 3 47, 9 207, 5 255, 4 17 DKVR-20- 1,4-523 5,56/ 20 1,4/2 ,4 52 3 73, 5 285 358, 5 34 DKVR-35- 1,4 9,75/ 35 1,4 to‘ - yin - ga n 86, 1 437, 4 523, 5 - *To‘yinish temperaturasi.

DKVR turidagi qozon agregatlar sanoat issiqlik energetikasida va issiqlik ta’minoti tuzilmalarida keng qo‘llanilmoqda. Bunday qozonlarda barcha turdagi yoqilg‘ini yoqish mumkin. Shu sababli qozonlarning o‘txonalari turlicha bo‘lishi mumkin, F.I.K. esa, 75 dan 91% gacha bo‘ladi. DKVR qozon agregatlarini suv- isitish qozonlari sifatida ishlatish mumkin. Buning uchun qozon ustiga bug‘-suv isitkichi o‘rnatiladi va qozonning tsirkulyatsiya sxemasiga ulanadi. Bug‘ tarmoq suvini isitib kondensatsiyalanadi, kondensat esa, isitkichdan pastki barabanga o‘zi oqib tushadi. Hozirgi vaqtda DKVR turidagi qozonlar past bosimli KE, DE, E-GMN kabi bug‘ qozon agregatlari bilan asta-sekin almashtirilmoqda. Bular ikki barabanli, vertikal suv-quvurli qozonlar bo‘lib, ularning konvektiv quvurlar to‘plami bukilgan quvurlardan tashkil topgan. Qozon qoplamasining vazni kamaytirilgan, qaynatish quvurlar to‘plami zich joylashgan, yonish yuzasining issiqlik kuchlanishi va o‘txona bo‘shlig‘ining solishtirma issiqlik kuchlanishi yuqori. Bug‘ qozon agregatlarinig asosiy ko‘rsatkichlari. 2-jadval. Qozon agregati turi Bug‘ unumdo rligi, t/soat Bug‘ bosimi, MPa Bug‘ turi KE-2,5- 14S* 2,5 1,4 To‘yingan bug‘ KE-10-14S 10 1,4 To‘yingan bug‘ KE-10-14- 225S 10 1,4 t=225  S li o‘ta qizigan bug‘. KE-25-24- 250S 25 2,4 t=250  S li o‘ta qizigan bug‘. DE-4-14 GM 4 1,4 To‘yingan bug‘ DE-25-14- GM 25 1,4 To‘yingan bug‘

DE-16-14- 225GM 16 1,4 t=225  S li o‘ta qizigan bug‘. DE-25-24 GM 25 2,4 To‘yingan bug‘ E-4-14 GMN 4 1,4 To‘yingan bug‘ E-10-14 GMN 10 1,4 To‘yingan bug‘ E-10-14 225 GMN 10 1,4 t=225  S li o‘ta qizigan bug‘. E-25-14 GMN 25 1,4 t=225  S li o‘ta qizigan bug‘. * Seriyalab ishlab chiqariladi. Buning natijasida yangi qozon agregatlarining bug‘ unumdorligi ortdi. Masalan, KE-4 (D=4 m/soat) qozon agregatining o‘txona kamerasi o‘lchamlari DKVR-2,5 (D=2,5 t/soat) qozon agregati kabi; KE-6,5 (D=6,5 t/soat) va KE-10 (D=10 t/soat) qozon agregatlari o‘txona kamerasi o‘lchamlari mos ravishda DKVR-4 (D=4 t/soat) va DKVR-6,5 (D=6,5 t/soat) qozon agregati o‘lchamlari kabi. KE,DE, E-GMN seriyadagi qozonlarning asosiy ko‘rsatkichlari 2-jadvalda keltirilgan. 2. To‘g‘ri oqimli qozonlar Tabiiy yoki majburiy tsirkulyatsiyali suv-quvurli qozonlarda eng kamida bitta baraban bo‘lishi kerak. Barabanda suv bug‘dan ajraladi va unda qozonning barcha tsirkulyatsion konturlari tutashadi. Energetik qozonlarda ishchi bosimning oshishi baraban devorining qalinligini orttirishga (0,1 m gacha) sabab bo‘ldi. Buning natijasida barabanni tayyorlash jarayoni murakkablashdi va uning narxi oshib ketdi. Bosimning ortishi natijasida qozon konturidagi tsirkulyatsiya ancha qiyinlashadi, chunki bosim ortishi bilan bug‘ning zichligi suvning zichligiga yaqinlashadi, kritik nuqtada esa tenglashadi. Shuning uchun kritik bosimga yaqin va undan yuqori bosimlarda albatta majburiy tsirkulyatsiyani qo‘llash lozim.

Yuqorida ko‘rsatilgan vaziyat barabansiz qozonlarni-to‘g‘ri oqimli qozonlarni yaratishga asosiy sabab bo‘ldi. Agar tabiiy tsirkulyatsiyali qozonlarda suvning majburiy harakatlanishi faqat suvning suv ekonomayzerlaridagina bo‘lsa, to‘g‘ri oqimli qozonlarda qozonga suv kelishidan tortib, o‘ta qizigan bug‘ olinishigacha bo‘lgan jarayon majburiy ravishda va bir marta amalga oshiriladi. Suv, bug‘-suv aralashmasi va bug‘ ta’minlash nasosi yordamida haydaladi. XX asrning 30-yillarida prof. L. K. Ramzin to‘g‘ri oqimli qozonnning o‘ziga xos loyihasini yaratdi va bu qozon qurilib ishga tushirildi. Bu qozonnning bug‘ unumdorligi 55 kg/s, bug‘ bosimi 137 bar va temperaturasi 500  S edi. L. K. Ramzin tizimidagi to‘g‘ri oqimli qozonning sxemasi 6-rasmda keltirilgan. 6-rasm. To‘g‘ri oqimli qozon agregatining sxemasi. 1-radiatsion qism; 2-radiatsion bug‘ qizdirgich; 3-bug‘ qizdirgichning konvektiv qismi; 4-oraliq soha; 5,7-havo isitkichining birinchi va ikkinchi bosqichi; 6- ekonomayzer; 8-gorelka. Ta’minlash suvi nasos yordamida ekonomayzer 6 ga uzatib beriladi, bu yerda u kirayotgan gazlarning issiqligi hisobiga isiydi va qozon agregati radiatsion qismining ekran quvurlariga kiradi. Ekranlarning pastki qismida suv qaynash temperaturasiga qadar isiydi. U quvurlar bo‘ylab yuqoriga tomon siljigan sari bug‘ hosil bo‘lish jarayoni davom etadi. Tarkibidagi bug‘ miqdori 70-75% (x=0,7  0,75) bo‘lganda bug‘-suv aralashmasi radiatsion qismdan konvektiv qismga – oraliq soha 4 ga o‘tadi. Bu yerda suv oxirigacha bug‘lanib, tuzlar cho‘kmaga tushadi. Bu sohada gazlarning

cho‘kishi radiatsion sohadagidan xavfli emas, chunki bu yerda gazlarning temperaturasi qozon o‘txonasidagi temperaturadan past bo‘ladi. Shuning uchun quyqa qatlamning hosil bo‘lishi quvurlarning xavfli darajada o‘ta qizib ketishiga sabab bo‘la olmaydi. Bug‘ oraliq soha 4 dan bug‘ qizdirgichning konvektiv qismi 3 ga va nihoyat iste’molchiga beriladi. Qozon agregatining konvektiv shaxtasida havo isitkich 5,7 ning ikki bosqichi joylashadi. To‘g‘ri oqimli qozonning barabanli qozonga nisbatan afzalliklari shundaki, unda yuqori va o‘ta yuqori parametrli bug‘ olish mumkin (1900 t/soat gacha), qozonni tez ishga tushirish mumkin (  1 soat) va portlash xavfi nisbatan kam. To‘g‘ri oqimli qozonlarning asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat: a) ta’minlash suvining sifatiga katta talab qo‘yiladi. Suvning tarkibida tuzlar bo‘lmasligi lozim, aks holda qasmoq to‘planib quvurni kuyishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun qozon o‘tirib qolgan qasmoqdan tozalanib turiladi; b) issiqlikni to‘plash xususiyati kichik. To‘g‘ri oqimli qozonlarda suv zahirasi yo‘q. Shuning uchun o‘txona ishini va ta’minlash suvini uzatishni bir- biriga moslash kerak, bu odatda,ancha qiyinchilik tug‘diradi; v) qozonning gidravlik qarshiligi katta va demak ta’minlash nasoslariga elektr energiyasi ko‘p sarf bo‘ladi. Hozirgi paytda bug‘ning parametrlari kritik parametrlardan yuqori (25,5 MPa; 843 K), bug‘ unumdorligi 254 kg/s (300 MVt), 455 kg/s (500 MVt) va 695 kg/s (800 MVt) bo‘lgan to‘g‘ri oqimli qozonlar keng qo‘llanilmoqda. 3. Qozon agregatning asosiy issiqlik uzatish sirtlari Bug‘ qizdirgichlar . Bug‘ qizdirgichlar bug‘ni quritish va uni berilgan temperaturagacha qizdirish uchun mo‘ljallangan. Qozon agregatida joylashuviga ko‘ra bug‘ qizdirgichlar radiatsion, konvektiv va aralash xillariga bo‘linadi. Bug‘ qizdirgich 30-40 mm li quvurlardan tayyorlanib, kollektorlarga payvandlangan parallel ishlaydigan bir qancha bukilgan quvurlardan iborat. Ular gorizontal yoki ko‘pincha vertikal joylashtiriladi. Bug‘ va tutun gazlari oqimlarining yo‘nalishiga

qarab bug‘ qizdirgichlar qarshi oqimli, to‘g‘ri oqimli va kombinatsiyalashgan xillarga bo‘linadi (7-rasm). 7-rasm. Vertikal-konvektiv bug‘ qizdirgichlar sxemasi. Qarshi oqimli bug‘ qizdirgichlarda (7-rasm, a ) bug‘ quvurlarining birinchi (bug‘ yo‘li bo‘ylab) o‘ramiga kirib qiziy boshlaydi. U ohirgi o‘ramlarda deyarli oxirgi qizish temperaturasigacha qiziydi. Bu vaqtda quvurlarning tashqi sirti tutun gazlarining eng qaynoq oqimlari bilan yuvilib turadi. Shunday qilib qarshi oqimli bug‘ qizdirgichning isish sirtidan eng ko‘p darajada foydalaniladi. To‘g‘ri oqimli bug‘ qizdirgichlarda (7-rasm, b ) quvurlarning birinchi o‘ramlari (bug‘ning yo‘li bo‘ylab) eng issiq tutun gazlari bilan yuviladi. Bunda tutun gazlarining temperaturasi asta sekin pasayadi, bug‘ning temperaturasi esa ko‘tariladi. Buning natijasida gaz bilan bug‘ning temperaturasi dastlab bir-biridan katta farq qiladi. Oxirida esa bu farq juda kichik bo‘ladi. Agar bunda bug‘ qizdirgichga nam bug‘ kiradigan bo‘lsa, u holda namlik bug‘langanda bug‘ tarkibidagi tuzlar quvurlarning gazlar juda kuchli qizdiradigan qismlariga o‘tirib qoladi, bu bug‘ qizdirgich quvurlarining ortiqcha qizib ketishiga olib keladi. Kombinatsiyalashgan bug‘ qizdirgichlar hozir eng ko‘p qo‘llanilib kelinmoqda. Bunday bug‘ qizdirgichlarining bir qismi qozon agregatining radiatsion qismida, qolgan qismi konvektiv qismida joylashgan. Radiatsion qism o‘txonaning jadal yonish sohasining yuqori qismiga joylashtiriladi va issiqlikni nurlanish va konvektsiya tufayli o‘ziga oladi (8-rasm)

8-rasm. Radiatsion - konvektiv bug‘ qizdirgich: 1-baraban; 2-devorga o‘rnatilgan radiatsion bug‘ qizdirgich; 3- pardasimon radiatsion bug‘ qizdirgich; 4- shiftga o‘rnatilgan radiatsion bug‘ qizdirgich; 5- konvektiv bug‘ qizdirgich; 6- o‘ta qizigan bug‘ olib keladigan quvur. Past va o‘rta bosimli qozon agregatlarida asosan konvektiv bug‘ qizdirgichlar qo‘llaniladi. Bug‘ qizdirgich quvurlari og‘ir issiqlik sharoitida ishlaydi. Shuning uchun quvurlarni bug‘ bilan sovutib turish eng asosiy vazifa hisoblanadi. Bug‘ qizdirgich quvurlarini sovutish ishonchliligini ko‘rsatuvchi kattalik – bug‘ning massaviy tezligi  .  dir. Issiqlik jadal qabul qilinadigan sohada bug‘ning massaviy tezligi 700-1100 kg/(m 2 .s), konvektiv bug‘ qizdirgichlarda  = 250-600 kg/(m 2 .s) bo‘lishi kerak. Bug‘ qizdirgich quvurlari legirlangan po‘latlardan tayyorlanadi. O‘ta qizigan bug‘ temperaturasi 500  S gacha bo‘lsa, 10 va 20 markali po‘latlar ishlatiladi; 500 dan 600  S gacha teperaturalarda 12X1MF markali po‘lat va 600  S dan yuqori temperaturalarda 12X2MSF R * markali po‘lat ishlatiladi. Bug‘ning quvurlardagi o‘rtacha tezligi 20 – 25 m/s bo‘ladi. Tezlik ortgan sari gidravlik qarshiliklar ham ortadi, kichik tezliklarda esa, sovitish yomonlashadi. Shuning uchun quvurlarni sovitish uchun eng maqbul tezliklar aniqlanadi. Suv ekonomayzerlari . Suv ekonomayzerlari ta’minlash suvini qozon agregatining bug‘latgich qismiga kirgunga qadar isitish uchun mo‘ljallangan. Ekonomayzerlarda ta’minlash suvi o‘txonadan chiqayotgan tutun gazlari hisobiga isiydi. *

Ekonomayzerlar tayyorlangan material turiga qarab po‘latli va cho‘yanli, sirtning shakliga qarab qovurg‘asimon va silliq quvurli, suvni isitish darajasiga qarab qaynaydigan va qaynamaydigan ekonomayzerlarga bo‘linadi. Cho‘yan ekonomayzerlar odatda, issiqlik uzatishni orttirish maqsadida qovirg‘alangan quvurlardan tayyorlanadi. Bunday ekonomayzerlar bosimi 2,3 MPa bo‘lgan past va o‘rta quvvatli qozon agregatlarida qo‘llaniladi. Cho‘yanning mexanik mustahkamligi kichikligi tufayli bunday ekonomayzerlarni yana ham yuqori bosimlarda qo‘llash mumkin emas. Cho‘yan ekonomayzerlar qaynamaydigan ekonomayzerlar qatoriga kiradi. Bularda suv qaynash temperaturasidan 20 – 40 K past temperaturasigacha isiydi. Isitish paytidagi suvning quvurdagi tezligi 0,5 – 1 m/s bo‘ladi. Yuvib o‘tayotgan gazlarning tezligi qattiq yoqilg‘i yoqilganda 7 – 10 m/ s atrofida, gaz va mazut yoqilganda 6 – 8 m/s atrofida bo‘lishi mumkin. Bunday tezliklarda sirtning aerodinamik qarshiligi yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan chegarada bo‘ladi. Po‘lat ekonomayzerlar bosimi 2,3 MPa dan yuqori bo‘lgan qozon agregatlarida ishlatiladi. Ular diametri 28 – 42 mm li quvurlardan gorizontal-bukilgan quvurlar tarzida tayyorlanadi (9-rasm). Po‘lat ekonomayzerlarning qaynaydigan xili ham, qaynamaydigan xili ham bo‘ladi.Qaynamaydigan ekonomayzerlarda suv qaynash temperaturasidan 40–50 K past temperaturagacha isiydi. Quvurlarda suvning tezligi 0,3–0,5 m/s atrofida bo‘ladi. Unumdorligi yuqori bo‘lgan barabanli qozon agregatlarida asosan po‘latli qaynaydigan ekonomayzerlar ishlatiladi. Havo isitgichlari . Havo isitgichlar yoqilg‘ini yoqish uchun o‘txonaga yuboriladigan havoni isitishga mo‘ljallangan. Havo tutun gazlari hisobiga isiydi. O‘txonaga yuborilayotgan issiq havo yoqilg‘i yonish sharoitini yaxshilaydi, kimyoviy va mexanik to‘la yonmaslikdan kelib chiqadigan isroflarni kamaytiradi, yonish temperaturasini orttiradi, issiqlik almashuvini jadallashtiradi, natijada qurilmaning F.I.K. ortadi. Chiqib ketayotgan gazlarning temperaturasi 20-25 K ga pasaysa, qurilmaning F.I.K. 1% ga ortadi.

Havoni isitish temperaturasi yoqilg‘i turiga va yondirish usuliga qarab tanlanadi. Qattiq yoqilg‘ini qatlamli yoqishda bu temperatura namlikka va uchuvchan moddalarni chiqishiga bog‘liq bo‘ladi. Namlik va uchuvchan moddalar chiqishi kamayishi bilan yonayotgan qatlam temperaturasi ortadi. Shuning uchun suyuq shlakni hosil bo‘lishini oldini olish va o‘txonani mo‘’tadil ishlashini ta’minlash maqsadida qo‘ng‘ir va toshko‘mirlar yoqilganda havo 520K gacha isitilishi kerak.Сув 9- rasm . Po ‘ latli ekonomayzer . a – umumiy ko ‘ rinish ; b , v - mos ravishda qaynamaydigan va qaynaydigan ekonomayzerlarning ulash sxemasi ; 1,7 – tushirish va berkitish jo ‘ mragi ; 2 – kiritish kollektori ; 3 – ekonomayzer quvurlari ; 4- isitilgan suvni kiritish kollektori ; 5- gazlarni kiritish ; 6- qozon barabani ; 8,9 – ta ’ minlash va saqlash klapanlari ; 10 – suv bilan ta ’ minlovchi aylanma quvur . Bunday ko‘mirlar mash’ala usulida yondirilganda havo 523-573 K gacha isitiladi, gaz va mazut yoqilganda ham havo 523–573K atrofida isitiladi. Havo isitgichlar rekuperativ va regenerativ bo ‘ ladi (10- rasm ). Diametri 25-50 mm li po ‘ lat quvurlardan tayyorlangan quvurli rekuperativ havo isitgichlar keng tarqalgan havo isitgichlaridir (10- rasm ; a ). Tutun gazlari havo isitgichning vertikal o ‘ rnatilgan quvurlari ichida yuqoridan pastga tomon harakat qiladi . Havo kirish qutisiga gorizontal yo ‘ nalishda kiradi va quvurlarning tashqi devorini yuvib o ‘ tib , isiydi ; so ‘ ngra chiqish qutisidan

o ‘ txonaga kiradi . Havo tezligini gaz tezligiga nisbati taxminan 0,5 ga teng qilib olinsa , eng yuqori issiqlik berish koeffitsientiga erishiladi (15 – 20 Vt / m 2  K ). Regenerativ havo isitgichlari asosan yirik energetik qozon agregatlarida qo ‘ llaniladi (10- rasm , b ). 10 -rasm. Havo isitgichlari. a – rekuperativ havo isitgich; b – regenerativ havo isitgich; 1 –rotor; 2 – po‘lat tunuka; 3 – g‘ilof; 4- havo qutisi; 5- gaz qutisi. Aylanuvchan rotor alohida qismlarga bo‘linib, ular issiqlikni yig‘a oladigan metall tunukalar bilan to‘ldiriladi. Aylanish jarayonida nasadka dastlab, chiqib ketayotgan gazlar bilan, so‘ngra isitiladigan havo bilan yuvilib turiladi. Bunda issiqlik tutun gazlaridan sovuq havoga uzatiladi. 4. Qozon qurilmasining yordamchi uskunalari. Tortish – puflash qurilmalari Qozon agregatini bir me’yorda ishlashini ta’minlash maqsadida yoqilg‘i yonishi uchun zarur bo‘lgan havoni uzluksiz uzatib turish va yonish mahsulotlarini muttasil chiqarib turish kerak. O‘txonaga, chang tayyorlash tizimiga va qozon agregatining boshqa qismlariga havo va gaz berish uchun ishlatiladigan ventilyatorlarning barcha turlari puflash qurilmalari jumlasiga kiradi. Qozon agregatlarining rostlash surma klapanlari bor gaz yo‘llari, tutun mo‘risi va sun’iy ravishda tortadigan tutun tortgichlar tortish qurilmalari hisoblanadi. Tabiiy tortish mo‘ridagi qizigan tutun gazlarining zichligi sovuq atmosfera havosining zichligidan farq qilinishiga asoslangan. Qozon qurilmasini bir tomoni qizigan gaz,

ikkinchi tomoni esa sovuq havo bilan to‘lgan tutash idish sifatida qarash mumkin (11-rasm). Mo‘ri hosil qilayotgan maksimal tortish, bosim yo‘qotishlaridan 20 % katta bo‘lishi kerak. 11-rasm. Tabiiy toritish mo‘risining ishlash sxemasi Ma’lumki, gazlarning gaz yo‘llari bo‘ylab harakatida ishqalanish va mahalliy qarshiliklar natijasida bosim yo‘qotishlari sodir bo‘ladi. Qozon agregatining bosim yo‘qotishlari aerodinamik qoidalar bo‘yicha aniqlanadi. Tutun mo‘rilari g‘ishtli, temir-betonli va po‘latli bo‘ladi. 80 metr balandlikkacha, asosan g‘ishtli mo‘rilar keng qo‘llaniladi, chunki ular arzon va betonli mo‘rilarga nisbatan temperatura o‘zgarishlariga chidamliroq va po‘latli mo‘rilarga qaraganda oltingugurt gazlari zararli ta’sir etmaydi. Mo‘ri balandligi sanitariya texnikasi talablariga javob berishi kerak ya’ni tutun gazlari atmosferada ma’lum bir radiusda tarqalishi lozim. Tabiiy tortishni vujudga keltirish uchun mo‘ri balandligini uzaytirish yoki chiqib ketayotgan gazlar temperaturasini ko‘tarish lozim. Lekin mo‘ri balandligi uning narxi va mustaxkamligi bilan, gazlarning temperaturasi esa qozon qurilmasining eng maqbul F.I.K. bilan chegaralangan. Shuning uchun hozirgi zamonaviy qozon qurilmalarida sun’iy tortish vujudga keltirilgan. Tutun mo‘risi oldiga tutun tortgich (tortish ventilyatori) o‘rnatiladi, u qozon agregatlari qizigan gazlarini so‘rib olib, mo‘ri orqali atmosferaga chiqarib yuboradi. Tutun gazlarini tozalash va kul hamda shlakni chiqaruvchi qurilmalar. Qatlamli o‘txonalarda yoqilg‘i yongandan keyin hosil bo‘ladigan kulning 70– 80 % i o‘txona cho‘g‘doni va shlak bunkerida qoladi, 20–30% esa tutun gazlari

bian birga atmosferaga chiqib ketadi. Kamerali o‘txonalarda aksincha, kulning ko‘p qismi (90 % yaqini) mo‘ri orqali tutun gazlari bilan birga atmosferaga chiqib ketadi. Kulning qolgan qismi shlakka aylanadi va o‘txona tagida joylashgan bunkerlarga tushadi. Kul va shlak qozonxonadan muntazam ravishda chiqarilib turiladi. Tutun gazlari bilan atmosferaga chiqib ketuvchi kulni yo‘qotish ancha qiyin ish. Juda mayin uchuvchan kul atrof muhitni ifloslantiradi, tirik organizmlarga va o‘simliklarga zararli ta’sir etadi. Sanitariya talablariga ko‘ra nafas olish sohasida kulning kunlik o‘rtacha kontsentratsiyasi 0,15 mg/m 3 dan ortib ketmasligi kerak. Bundan tashqari, abraziv xususiyatlarga ega bo‘lgan kul tutun tortish yo‘llarini tez ishdan chiqaradi. Har yili jaxonda organik yoqilg‘ilarning yoqilishidan atmosferaga o‘rtacha 100 mln. tonna kul va 150 mln. tonna karbonat angidrid gazi chiqariladi. Masalan, mayda antratsit yoqiladigan quvvati 950 t/soat bo‘lgan qozon mo‘risida bir kechayu kunduzda 60 tonnagacha azot oksidi atmosferaga chiqariladi. Shuning uchun qattiq yoqilg‘ini yoqishda qozon agregati gaz yo‘llarining boshidan oxirigacha kulni tutib qoluvchi qurilmalar o‘rnatiladi. Hozirgi vaqtda tutun gazlarini kuldan tozalash uchun inertsion kul tutgichlar (quruq va xo‘l), elektrofiltrlar va kombinatsiyalangan kul tutgichlar ishlatiladi. Quruq inertsion kul tutgichlarda (12-rasm, a) harakatlanayotgan kul zarrachalarining markazdan qochuvchi kuchidan foydalaniladi.

12-rasm. Inertsion kul tutgichlarning sxemalari. Tutun gazlar oqimi uyurmalovchi naycha 1 lar orqali siklon 2 ga yo‘naladi, bu yerda gazlarning harakati uyurmali harakatga aylanadi. Kul zarralari markazdan qochuvchi kuch ta’sirida siklon qobig‘iga urilib to‘xtaydi va harakatlanayotgan gaz oqimida ajralib bunkerga tushadi. Bunday siklonda tutun gazlarining tozalanish darajasi 60 % ga yetadi. Hozirgi paytda bir nechta o‘nlab kichik siklonlardan iborat batareyali siklonlar keng qo‘llanilmoqda. Bunday siklonda gazlarning tozalanish darajasi 65 – 70 % yetadi . 13-rasm. Elektro filtrning sxemasi.

Ho‘l inertsion kul tutgichlar (12-rasm; b) ham inertsiya kuchidan foydalanish asosida ishlaydi. Forsunka orqali yuboriladigan suv qobiq devorlarida yupqa parda hosil qilib to‘xtovsiz oqib turadi va kulni yuvadi. Tutilgan kul va kir suv qurilmaning pastki qismidan, tozalangan gaz esa yuqori qismidan atmosferaga chiqib ketadi. Bunday turdagi kul tutgichlarda tutun gazlarining tozalanish darajasi 85 – 90 % yetadi. Elektr filtrlarda gazlarning yuqori kuchlanishli tok ta’sirida ionlashishidan hosil bo‘lgan zaryadlarni ajratish xususiyatidan foydalaniladi (13-rasm). Changli gaz po‘lat silindr (musbat qutb) va nixrom sim (manfiy qutb) o‘rtasida hosil bo‘lgan elektr maydonidan o‘tadi. Yuqori kuchlanishli elektr maydon ta’sirida tutun gazlari ionlashadi. Kulning asosiy massasi manfiy zaryadlanib silindr devoriga tortiladi, kulning ozroq qismi musbat zaryadlanib simga tortiladi. Elektrofiltrni vaqti vaqti bilan silkitib(kuchlanish ajratib qo‘yilib) elektrofiltrlar kuldon tozalanadi. Elektr energiyasining sarfi katta emas (1000 m 3 gazga 0,15 KVt) , lekin yuqori kuchlanish (90 ming V gacha) elektrofiltrlar bilan ishlashda nixoyatda extiyot bo‘lishni talab etadi. Kombinatsiyalangan kul tutgichlar ikki bosqichli bo‘lib, ko‘p hollarda batareyali siklondan ( birinchi bosqich) va elektrofiltrdan (ikkinchi bosqich) tashkil topgan bo‘ladi. Kul tutgichlarning samaradorligi tozalik koeffitsienti orqali baxolanadi:  = S k /S 0  100%, Bu yerda S k , S 0 – mos ravishda kul tutgichdan keyingi va kul tutgichdan oldingi gazlardagi kul miqdori. Suv tayyorlash asoslari Qozonlarga suv tayyorlab berishdan asosiy maqsad qozonga uzatiladigan suvni qayta ishlash yo ‘ li bilan uning fizik xossalarini yaxshilash , qozon agregatining ish unumini va samaradorligini oshirishni ta ’ minlashdan iborat . Ma’lumki , tabiatdagi suvda turli-tuman kimyoviy elementlar va ularning tuzlari

erigan holda uchraydi. Bularga erigan gazlar (kislorod va karbonat angidrid ), mineral tuzlar, organik moddalar, qattiq (qum) zarralar kiradi. Suvda erigan gazlar metallni tezda zanglatadi, qattiq zarralar issiqlik o‘tkazuvchanlikni pasaytiradi, erigan kalptsiy va magniy tuzlari suvning qaynash jarayonida qozon devorlarida qasmoq hosil qiladi. Qozon agregatlarida ishlab chiqarilgan bug ‘ iste ’ molchidan kondensat xolida qaytadi , lekin kondensat miqdori odatda , ishlab chiqarilgan bug ‘ miqdorlaridan oz bo ‘ ladi . Kondensat isrofi mashinasozlik korxonalarida 20 % ni , kimyo sanoatida 40 % ni , neftni qayta ishlash zavodlarida 50% ni tashkil qiladi . Isitish qozonlarida kondensatni iste ’ molchidan qaytmasligi bir necha foizdan 100% gacha o ‘ zgarishi mumkin . Bundan tashqari suvning ma ’ lum bir qismi (5-7%) barabandan puflab chiqariladi . Kondensat va suv isroflari qo ‘ shimcha suv bilan to ‘ ldiriladi . Bu suv qozon agregatiga yuborilishdan oldin tegishli tarzda tayyorlanadi . Dastlabki tayyorgarlikdan o ‘ tgan suvni qo ‘ shimcha suv , kondensat va qo ‘ shimcha suv aralashmasini ta ’ minlash suvi , qozon konturida aylanayotgan suvni qozon suvi deyiladi . Qozon agregatining mo‘’tadil ishlashi ta’minlash suvining sifatiga bog‘liqdir. Suvning sifatini quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar tavsiflaydi: tiniqlik, muallaq zarralar miqdori, quruq qoldiq, tuz miqdori, oksidlanuvchanlik, qattiqlik, ishqorlilik, erigan gazlar (CO 2 va O 2 ) miqdori. Tiniqlilik suv tarkibidagi muallaq mexanik zarralar va kolloid aralashmalar bilan tavsiflanadi, muallaq zarralar miqdori esa suvni qattiq erimaydigan aralashmalar bilan ifloslanish darajasini belgilaydi. Muallaq zarralar miqdori mg/l da belgilanadi. Quruq qoldiq – bu suvni qaynatib bug‘lantirib va 110 – 120  S da quritilgandan so‘ng qolgan qoldiq. Qoldiq tarkibida suvda erigan mineral va organik moddalar bo‘ladi. Suvdagi kation va anionlarning umumiy miqdori suvdagi tuz miqdorini belgilaydi. Oksidlanuvchanlik suvdagi organik aralashmalarning kontsentratsiyasini belgilaydi. Suvning qattiq yoki yumshoqligi uning tarkibidagi kalptsiy va magniy tuzlari (Ca(HSO 3 ) 2 , Mg(HSO 3 ) 2 , Ca SO 4 , Mg SO 4 , Ca Cl 2 ,Mg Cl 2 va x.k.) miqdori bilan belgilanadi.

Qozon agregatining ishlashida qozon suvida muntazam ravishda zararli aralashmalar to‘planib boradi. Suvda erigan aralashmalar (tuzlar) bug‘ hosil bo‘lish jarayonida cho‘kmaga tushadi va qozonning ichki yuzasiga quyqa va shlak tarzida o‘tirib, issiqlik o‘tkazuvchanlikni pasaytiradi, bu esa devorning o‘ta qizib ketishiga sabab bo‘ladi. Suvning qattiqligini pasaytirish (yumshatish) uchun qozonlarga suvni uzatishdan avval, unga soda, natriiy fosfat, ayrim hollarda boshqa tuzlar qo‘shiladi. Suvdagi kalptsiy va magniy kationlari fosfatlarning ionlari bilan bog‘lanadi va kam eriydigan tuzlar hosil qilib qozon tubiga cho‘kadi va suv yumshaydi. Qattiq mexanik aralashmalardan suvni tozalashda tindirish, filtrlash usullaridan keng foydalaniladi. Qozon barabanida suvning aralashmalar bilan ifloslanishi natijasida ko‘pik hosil bo‘ladi. Ko‘pik parchalari suv yuzasiga qalqib chiqib, o‘zi bilan birga zararli araashmalarning ko‘p qismini ilashtirib chiqadi. SHunday qilib, tuzlarning maksimal kontsentratsiyasi qozon suvining yuqori qatlamlarida hosil bo‘ladi. Suvning yuqori qatlamlarini yo‘qotish uchun barabanga qator teshiklar bor quvur joylashtiriladi va shu quvur orqali yuqori qatlamdagi suv olinadi (puflanadi). Barabandan puflab chiqarilagan suv separatorga yuboriladi. Separatorda suv qaynaydi va uning bir qismi bug‘ga aylanadi, bug‘ esa qurilmaning umumiy tizimiga o‘tadi. Tozalash suvining qolgan qismi texnik kanalizatsiyaga tushirib yuboriladi. 5. Qozon agregatining issiqlik balansi Qozon agregatiga issiqlik kelishi va uni sarflanishi muvozanatlashgan, ya’ni balanslashgan bo‘lish kerak. Issiqlik balansi asosida yoqilg‘ini sarfi aniqlanadi va qozon agregatining asosiy tavsifi bo‘lgan F.I.K. hisoblanadi. Issiqlik balansi tenglamasi 1 kg qattiq suyuq yoki 1 m 3 gaz yoqilg‘isi uchun tuziladi:6 5 4 3 2 1 и Q Q Q Q Q Q Q       (1)

bunda И Q  - ixtiyorimizdagi issiqlik; Q 1 – foydalanilgan issiqlik; Q 2 – chiqib ketayotgan gazlar bilan issiqlikning isrof bo‘lishi; Q 3 – kimyoviy to‘la yonmaslikdan issiqlikning isrof bo‘lishi; Q 4 – mexanik to‘la yonmaslikdan issiqlikning isrof bo‘lishi; Q 5 – atrof muhitga issiqlikning isrof bo‘lishi; Q 6 – qozon agregatidan tashqariga chiqariladigan shlak issiqligi hisobiga bo‘ladigan issiqlik isrofi. Issiqlik balansi tenglamasini ии Q ga nisbatan foizlarda ifodalash mumkin. % 100 6 5 4 3 2 1       q q q q q q (2) bunda % 100 Q Q ; % 100 Q Q ии 2 2 ии 1 1   q q va h.q. Ihtiyorimizdagi issiqlik quyidagi kattaliklarni yig‘indisiga teng bo‘ladi: mb ix fm . . ik ii Q Q Q Q Q     (3) bunda ik Q - yoqilg‘ining quyi yonish issiqligi; fm Q - yoqilg‘ining fizik issiqligi; ix Q . - havo bilan kirgan issiqlik; bu issiqlik havo tashqi manbadan isitilganda hisobga olinadi; mb Q . - puflanadigan bug‘ bilan mazut yoqishda keladigan issiqlik. Havo bilan kirgan issiqlikni quydagi tenglamadan hisoblanadi: ) Тc.х-х. ( Q 0 x.i Тu c V р  bunda  - ortikcha havo koeffitsienti; рc - havoning o‘rtacha xajmiy izobar issiqlik sig‘imi; х. Тu - isitilgan havo temperaturasi; Тc.х - sovuq havo temperaturasi; 0 V - 1 kg yoki 1 m 3 yoqilg‘ining yonishi uchun zarur bo‘lgan havoning nazariy miqdori. Bug‘ bilan kirgan issiqlik quyidagi formuladan aniqlanadi:

) ( Q f f бb.i r h W  bunda ф W - bug‘ning forsunkadagi sarfi, 0,3 – 0,4 kg/kg; фh - bug‘ entalpiyasi, kJ/kg; r - bug‘ hosil qilish issiqligi, kJ/kg. Yoqilg‘ining fizik issiqligi: ) 273 ( Q f.i   yo yo Т c bunda ёc - yoqilg‘ining issiqlik sig‘imi; ёТ - yoqilg‘i temperaturasi, K. Balans tengalamasidagi .i. i. f.i Q Q Q x   yig‘indi ik Q ga nisbatan juda kichik bo‘lganligi sababli ularni ayrim taqribiy hisoblashlarda e’tiborga olmasa ham bo‘ladi. Unda tenglama quydagi ko‘rinishga keladi: ik ii Q Q  . Chiqib ketayotgan gazlar bilan issiqliklikning isrof bo‘lishi q 2 eng katta isrof bo‘lib, asosan chiqib ketayotgan gazlarning temperaturasiga va ortiqcha havo koeffitsientiga bog‘liq. Gaz va suyuq yoqilg‘i yoqilganda (%) da : 100 Qii .х 2 cr г h h q   (4) va qattiq yoqilg‘i yoqilganda (%) Q м м n xcr г q ha h q ) 100(. 2    (5) bunda r - chiqib ketayotgan gazlardagi ortiqcha havo koeffitsienti; rh - yonish mahsulotlari entalpiyasi; .хch - o‘txonaga kirayotgan sovuq havo entalpiyasi; r r r r t c V h    (6)

bu yerda V r - chiqib ketayotgan yonish mahsulotlari hajmi; r r t c , - chiqib ketayotgan gazlarning issiqlik sig‘imi va temperaturasi. Xozirgi paytda qozon qurilmalarini loyihalashda chiqib ketayotgan tutun gazlarning hisoblangan temperaturasini 120 -170  S ga teng deb qabul qilinadi. Unumdorligi katta bo‘lgan agregatlarda q 2 = 3-7 % ni tashkil etadi. Suv ekonomayzeri va havo isitgichlari bo‘lmagan qozonlarda q 2 = 20-30% ga yetadi. Kimyoviy to‘la yonmaslikdan bo‘ladigan issiqlik isroflari q 3 ga o‘txonada havoning umuman yetishmasligi yoki yoqilg‘ining havo bilan yomon aralashishi natijasida shu joyda havoning yetishmasligi sabab bo‘ladi. Mexanik to‘la yonmaslikdan bo‘ladigan issiqlik isroflari q 4 , cho‘g‘donlarining teshiklaridan to‘kilib qozon agregatlaridan kul va shlak bilan birga hamda tutun gazlari bilan birga chiqib ketadigan yoqilg‘ining yonib bo‘lmagan zarralari miqdoriga bog‘liq. Kamerali o‘txonada qattiq yoqilg‘i yoqishda isroflar yig‘indisi q 3 +q 4 1-7% ni tashkil etadi. O‘txona devorlarining issiqlik izolyatsiyasi orqali issiqlik kam isrof bo‘ladi. Unumdorligi 2,78 kg/s gacha bo‘lgan bug‘ qozonlari uchun %4 2 5   q ; 16,7 kg/s gacha - %2 1 5   q , 16,7 dan yuqori bo‘lsa, %5,0 1 5   q bo‘ladi. Kul va shlak bilan bilan birga issiqlik isroflari kam bo‘ladi va u asosan qatlamli va kamerali yoqishda hisobga olinadi ( %5,1 1 6   q ). O‘txonada yoqilg‘i yonganda olingan issiqliklardan foydalanish darajasi qozon agregatining F.I.K. ga qarab aniqlanadi (% da) : 100 Q Q ii 1 1 ka  q  (7) yoki ) ( 100 6 5 4 3 2 q q q q q brka        , (8) Bunda брка - qozon agregatining brutto F.I.K.. Qozon agregatining o‘ziga sarf bo‘ladigan issiqlik miqdorini hisobga olmasdan hisoblangan F.I.K. qozonning brutto F.I.K. deyiladi. Agar qozon agregatining o‘ziga sarflangan issiqlikni e’tiborga olsak, u holda qozon agregatining netto F.I.K. ni hosil qilamiz:

zuq . brka nka   . (9) Zamonaviy qozon agregatining F.I.K. 90-95% bo‘lib, ular sanoatning turli sohalarini bug‘ va suv bilan ta’minlaydi hamda bug‘ turbinasi bilan hamkorlikda elektr energiyasi ishlab chiqaradi. Foydalanilgan issiqlikni quyidagicha aniqlash mumkin. V bilan yoqilg‘i sarfini, D bilan qozon agregatining bug‘ unumdorligini, Q ka bilan ta’minlash suvini bug‘ga aylanishi uchun sarflangan issiqlikni belgilaylik. U holda qozon agregatida issiqlik sarfi quyidagiga teng bo‘ladi: ka brkaii Q Q   B (10) (10) tenglamadan yoqilg‘i sarfi B ni (kg/s da) aniqlash mumkin: брка ии kа Q Q B   (11) Q ka ni (kJda) quyidagi formuladan aniqlaymiz: ), ( D ) h- D(h Q t P t b s s kа h h      (12) Bunda h b , h t.s , h' - o‘ta qizigan bug‘ning, ta’minlash suvining va to‘yingan bug‘ning entalpiyasi, kJ/kg ; D – puflash suvining sarfi, kg. Puflash suvining sarfi sanoat qozonlarining texnik ishlatish qoidalariga asosan D ning 5% dan ortmasligi kerak.

Похожие

Yoqilg‘i

O’zbekistonda fizika ta’limi tarixidan. Barkamol insonni shakllantirishda fizika ta’limining imkoniyatlari

Issiqlik almashinuv apparatlari

Issiqlik nurlanishi

Sovitish texniкasi va texnologiyasining mazmuni va tarixi