Yoqilg‘i - Физика - Рефераты

Yoqilg‘i

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2073.5 KB

Y oqilg‘i Reja: 1. Yoqilg‘i va uning xossalari 2. Yoqilg‘ining yonish jarayonlari 3. Yonish jarayonlarini hisoblash . 4. Yoqilg‘ini yondirishga tayyorlash.

1. Yoqilg‘i va uning xossalari Yonganda ko‘p miqdorda issiqlik chiqadigan, tevarak atrofdagilarga zararli ta’sir qilmaydigan, issiqlik olish uchun ishlatilishi maqsadga muvofiq hamda iqtisodiy jixatdan foydali bo‘lgan barcha moddalardan yoqilg‘i sifatida foydalanish mumkin. Elektr, mexanik va issiqlik energiyasini olishni asosiy manbai organik yoqilg‘i hisoblanadi. Hozirgi vaqtda yer yuzida ishlab chiqarilayotgan va iste’mol qilinayotgan energiyaning 70% ni organik yoqilg‘ining kimyoviy energiyasi hisobidan va faqat 30% gina suv, shamol, quyosh va atom energiyasidan foydalanish hisobidan olinadi. Mamlakatimiz yoqilg‘i sanoati qariyb bir asrlik tarixga ega. Bu sanoat yer qa’rida topilgan va qazib olinayotgan ko‘mir, Neft, tabiiy gaz konlari negizida shakllandi va rivojlanib bormoqda. Respublikamizda 159 (zaxirasi sanoat darajasida hisoblangan) neft-gaz koni ochilgan, ularning 115 tasi Buxoro - Xiva geologik provintsiyasida, 27 tasi Farg‘ona vodiysi, 10 tasi Surxondaryo, 7 tasi Ustyurtda joylashgan. Konlarning gaz, gaz-kondensatli, gaz- neft’, neft, gaz-neft kondensatli turlari mavjud. Yoqilg‘i sanoati respublika yoqilg‘i-energetika kompleksining asosiy turlarini tashkil etadi va barcha turdagi yoqilg‘ini qazib olish, tabiiy gazni tozalash va yetkazib berish, Neft maxsulotlari ishlab chiqarish korxonalaridan iborat. Mustaqillik yillarida ko‘rilgan keskin tadbirlar natijasida neft qazib olish xajmi yuqori sur’atlarda o‘sdi. Respublikaning neft mustaqilligi ta’minlandi. Agregat holiga ko‘ra yoqilg‘i qattiq, suyuq va gaz yoqilg‘isiga, kelib chiqishiga yoki olinish usuliga ko‘ra tabiiy va sun’iy yoqilg‘iga bo‘linadi. (1- jadval).

Organik yoqilg‘ilarning tasnifi. 1-jadval Yoqil g‘i Agregat xolati Qattiq Suyuq Gaz Tabiiy Yog‘och,torf, qo‘ng‘ir va toshko‘mirlar, antratsit, slanetslar Neft ’ Tabiiy gaz Sun ’ i y Koks, briketlar, yog‘och ko‘miri, Mazut, kerosin, benzin, solyar moyi, gazoil Koks gazi, domna gazi, generator gazi, Neft gazi, propan, atsetilen Organik yoqilg‘i energiya manbai bo‘lishi bilan bir qatorda, u kimyo sanoati uchun muhim xom-ashyo hisoblanadi. Organik yoqilg‘ilarni qayta ishlash natijasida ko‘plab muhim kimyoviy maxsulotlar olinadi. Qazib olingan joyi va ishlatilishiga ko‘ra maxalliy yoqilg‘i (torf va slanets) va tashib keltiriladigan yoqilg‘ilar bo‘ladi. Yoqilg‘i tarkibi organik va mineral moddalardan iborat bo‘ladi. Organik moddalarga uglerod (C), vodorod (H 2 ), kislorod (O 2 ), azot (N 2 ) va oltingugurt (S) kiradi. Bu kimyoviy elementlar va ular birikmalarining miqdori turli xil yoqilg‘ida turlicha bo‘ladi. Masalan, neft’ va uning maxsulotlari tarkibi asosan uglerod va vodoroddan tashkil topgan. Yoqilg‘i tarkibiga yonuvchan elementlar, namlik va yoqilganda kulga o‘tadigan minerallar kiradi. Yoqilg‘ining tarkibi kimyoviy elementlarning massaviy foiz miqdori, namligi va kul miqdori bilan tavsiflanadi. Qattiq va suyuq yoqilg‘ining elementar tarkibini quyidagicha yozish mumkin:

C+H+S+O+N+A+W=100% (1) Yoqilg‘ining yonuvchan qismiga uglerod, vodorod va oltingugurt kiradi. Yoqilg‘ining yonmaydigan qismiga eca, azot, kislorod, namlik W va yoqilg‘i yonganda kulga aylanadigan mineral moddalar A kiradi. Yoqilg‘ining tarkibi ishchi, quruq, yonuvchan va organik massalarga ajratiladi. Xar bir massa tarkibiga mos ravishda quyidagidek indekslar beriladi: ishchi – i; quruq – q; yonuvchan – yo; va organik – o; Yoqilg‘i iste’molchiga qaysi holda berilsa va yondirilsa, shu holdagi yoqilg‘iga ishchi yoqilg‘i, massasi va elementar tarkibi esa, mos ravishda ishchi massa va ish tarkibi deyiladi. Ishchi massaning elementar tarkibini quyidagicha yozish mumkin.% 100       i i i i i i i W A N О S H C (2) Yoqilg‘ini yonmaydigan elementlari uning ballastini tashkil etadi. Kislorod va azot yoqilg‘ining ichki ballasti, kul va namlik esa tashqi ballasti hisoblanadi. Yoqilg‘ining quruq massasi tarkibida namlik bo‘lmaydi: % 100      к к к к к к A N О S H C (3) Ishchi massadan quruq massani qayta hisoblash formulasi quyidagi ko‘rinishga ega: ; 100 100 ; 100 100 i к i i i i W Н Н W С C     va sh.k. (4) Yoqilg‘ining yonuvchan massasi tarkibida tashqi ballast, ya’ni namlik va kul bo‘lmaydi: % 100      yo yo yo yo yo yo A N О S H C (5)

Bunday tarkibni “yonuvchan massa” deb aytishimiz shartli albatta, chunki uning tarkibidagi faqat C, H va S largina yonuvchan elementlar hisoblanadi. Yoqilg‘ining yonuvchan massasining tarkibi uning o‘zgarmas tavsifi bo‘lib, xajmi va kul miqdori o‘zgarganda ham bu tavsifi o‘zgarmaydi.Qattiq yoqilg‘idagi uglerod miqdori uning geologik yoshi ortishi bilan ko‘payadi. Masalan, torfdagi uglerod miqdori C yo =50  60%, qo‘ng‘ir ko‘mirda C yo =60  75%, toshko‘mirda C yo =75  90% ni tashkil etadi. Quruq va ishchi massadan yonuvchan massani qayta hisoblash quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi.; 100 100 100 100 i i i к к yo WА С А С C     va sh.k. (6) Yoqilg‘ining organik massasi tarkibini quyidagicha yozish mumkin: C  +H  +S  +N  =100% (7) Barcha issiqlik texnikasi hisoblarida yoqilg‘ining tarkibi uning ishchi massasi bo‘yicha olinadi. Gaz yoqilg‘isi tarkibini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: CH 4 +C m H n +CO+H 2 +H 2 S+CO 2 +O 2 +N 2 =100% (8) Qattiq va suyuq yoqilg‘ining va yonuvchan gazning asosiy tavsiflari 2 va 3- jadvalda keltirilgan. Qattiq va suyuq yoqilg‘ining asosiy xossalari 2-jadval Yoqilg‘i turi Yoqilg‘ining yonuvchan massasi % C yo H yo O yo S yo Q 4 10  ик , kJ/kg

Yog‘och 50 6 43 0 1,05- 1,47 Torf 53- 62 52,62 32,37 0,1-03 0,84- 1,05 Qo‘ng‘ir ko‘mir 62- 72 4,4- 6,2 18-27 0,5- 6,0 0,62- 1,09 Toshko‘ mir 75- 90 4,5- 5,5 4-15 0,6,- 6,0 2,10— 3,00 Antratsit 90,96 1,02,0 1-2 0,5- 7,0 2,70- 3,10 Neft 83- 86 11-13 1-3 0,2- 4,0 4,30- 4,60 Slanets 72- 76 8-10 10-12 - 0,73- 1,50 Mazut 84- 87 9-11 1 3-3,5 4,00- 4,55 Tabiiy gazlarning xossalari 3-jadval Gaz magistr ali Gazning tarkibi, xajmga nisbatan, % C H 4 C 2 H 2 C 3 H 8 C 4 H 1 0 C 5 H 1 2 N 2 C O 24 10 Q  kк kJ/kg Gazli – Kogon 95, 4 2,6 0,3 0,2 0,2 1,1 0,2 3,66 Jarkax- Toshke nt 95, 5 2,7 0,4 0,2 0,1 1,0 1,0 3,67 Buxoro -Ural 94, 9 3,2 0,4 0,1 0,1 0,9 0,4 3,67 Saratov - Moskva 91, 9 2,1 1,3 0,4 0,1 3,0 1,2 3,61

Uglerod yoqilg‘ining asosiy tarkibiy qismidir. 1 kg sof uglerod to‘la yonganda 33900 kJ issiqlik chiqadi. 1 kg vodorod yonganda 125600 kJ issiqlik chiqadi. Yoqilg‘i tarkibiga kiruvchi vodorodning bir qismi yoqilg‘idagi kislorod bilan birikkan bo‘ladi va yonishda ishtirok etmaydi. Yoqilg‘i yonganda oltingugurt sulpfid angidrid SO 2 ga aylanadi va suv bug‘lari bilan birikib sulpfid kislota H 2 SO 3 hosil qiladi. Oltingugurtning yonishidan hosil bo‘lgan suyuq va gaz maxsulotlar ichki yonuv dvigatelllari hamda qozon agregatlari metall qismlarining zanglashiga sabab bo‘ladi, havoni va o‘simliklarni zaharlaydi va ularni nobud qiladi, qurilish inshootlarini yemirilishini tezlashtiradi. Oltingugurtning zararli xossalarini eptiborga olib, uni ballast qatoriga kiritish mumkin. Kislorod va azot shartli ravishda yonuvchan massa tarkibiga kiritilgan. Ular ichki ballast hisoblanadi, chunki yonuvchan massaning foiz miqdorini kamaytiradi va yonish sohasini sovitadi. Bundan tashqari yoqilg‘ida kislorod miqdori ko‘p bo‘lsa, u yonish sohasida vodorod bilan birikib, suv hosil qiladi. Yoqilg‘i namligi. Yoqilg‘ini qazib olish, tashish, saqlash va shu kabilarga bog‘liq ravishda yoqilg‘i namligi o‘zgarib turadi. Masalan, torf uchun 50%, slanetslar uchun 13-17%, tosh-ko‘mir uchun 5-14%, va antratsit uchun 5-8%. Yoqilg‘idagi namlik yoqilg‘i foydali qismini xajmini kamaytirishi jihatidangina emas, balki yonish sohasida bug‘ga aylanishi jihatidan ham zararlidir. Issiqlikning anchagina miqdori bug‘ hosil bo‘lishiga sarflanmagani holda, chiqib ketayotgan gazlar bilan birga chiqadi. Namlik qattiq yoqilg‘i saqlanganda uning o‘z-o‘zidan yonib va uvalanib ketishiga sabab bo‘ladi. Yoqilg‘i kuli. Yoqilg‘i tarkibida kulning bo‘lishi yonish vaqtida ajralib chiqayotgan issiqlik miqdorini kamaytiradi, uskunalarning metall qismlarini yemiradi, o‘txonalarning ishlashini qiyinlashtiradi. Kul tarkibiga asosan ishqoriy metallar tuzlari, temir va alyuminiy oksidlari hamda oltingugurt sulpfati kiradi. Bundan tashqari kulda CaCO 3 , MgCO 3 bo‘lishi mumkin. Yoqilg‘ilar tarkibida kulning miqdori xar-xil bo‘ladi. Masalan quruq yoqilg‘ilar uchun A q ning qiymati quyidagicha bo‘ladi, %: yog‘och uchun  1, torf uchun  10, toshko‘mir uchun

10-20, qo‘ng‘ir ko‘mir uchun 30, slanetslar uchun 60. Suyuq yoqilg ‘ i ( mazut ) tarkibida ham oz miqdorda (0,2-1%) mineral aralashma bo ‘ ldi . Uchuvchan moddalar va koks . Qattiq yoqilg ‘ i havosiz fazoda 870-1070 K temperaturagacha qizdirilganda undan uchuvchan moddalar ajralib chiqadi . Uchuvchan moddalar tarkibiga azot N 2 , vodorod H 2 , kislorod O 2 , uglerod oksidi CO , uglevodorod gazlari CH 4 , C 2 H 4 va shu kabilar hamda namlikdan hosil bo ‘ lgan suv bug ‘ lari kiradi . Uchuvchan moddalar tarkibi yoqilg ‘ ini qizdirish jarayoniga bog ‘ liq bo ‘ ladi . Uchuvchan moddalar yig ‘ indisi V U xarfi bilan belgilanadi va faqat yonuvchan massaga taaluqli bo ‘ ladi . Uchuvchan moddalar slanetsda (V U =90%) va torfda (V U =75%) eng ko‘p bo‘ladi. Qo‘ng‘ir ko‘mirda 40- 50%, antratsitda esa 4-6% bo‘ladi. Chala kokslash jarayoni maxsus pechlarda (havosiz muhitda) amalga oshiriladi, bunda qayta ishlanadigan yoqilg‘i 770-830 K temperaturaga qodir bir me’yorda qizdiriladi. Yuqori temperatura ta’sirida yoqilg‘ining organik qismi parchalanadi, parchalanish mahsulotlari esa, o‘zaro yana kimyoviy reaktsiyaga kirishadi. 770-830 K temperaturada yoqilg‘ining parchalanishi to‘xtaydi va pechda uglerodga aylangan qattiq qoldiq – chala kokslanishning asosiy maxsuloti bo‘lgan chala koks qoladi. Chala koksda ko‘pgina uchuvchan moddalar qoladi. Undan turmushda va energetika maqsadlarida ishlatiladigan yoqilg‘i sifatida foydalaniladi. Chala kokslanishda hosil bo‘ladigan gazlar – qimmatli yoqilg‘i va keyingi kimyoviy qayta ishlash uchun xom-ashyodir. Masalan, yog‘och va torfni quruq xaydashda olingan suv yana kimyoviy qayta ishlansa, atseton, sirka kislota, metil spirti, formalin va boshqa kimmatli maxsulotlar hosil bo‘ladi. Yoqilg‘ini havosiz muhitda 1275-1375 K temperaturada qizdirib, qayta ishlash jarayoni kokslash deyiladi. Kokslash natijasida 70-80% metallurgiya koksi olinadi, qolgani esa koks gazi, smola va suv bo‘ladi. Koks gazi qayta ishlanib, undan ammiak va boshqa kimyoviy maxsulotlar olinadi. Kokslashda hosil bo‘lgan smola va suv yana qayta kimyoviy ishlanadi.

Yoqilg‘ining yonish issiqligi 1 kg yoki 1 m 3 yoqilg‘i to‘liq yonganda chiqadigan issiqlik miqdori yoqilg‘ining issiqlik ajratishi (yonish issiqligi) deyiladi (Q i , kJ/kg yoki Q i kJ/m 3 ). Yoqilg‘ining issiqlik ajratishi ikki xil: yuqori yonish issiqligi Q i yu va quyi yonish issiqligi Q i k bo‘ladi. Yoqilg‘ining massa birligi to‘liq yonganda chiqqan issiqlik miqdori yoqilg‘ining yuqori yonish issiqligi deyiladi, bunda namlikning bug‘lanishiga sarflangan issiqlik hisobga olinmaydi. Yoqilgining birlik massasi yonganda uning tarkibidagi namlik hamda vodorodning kislorod bilan reaktsiyaga kirishish jarayonida hosil bo‘lgan namlik hisobga olingan xolatda ajralgan issiqlik miqdori quyi yonish issiqligi deyiladi. 1 kg suv bug‘ining atmosfera bosimida kondensatsiyalanish issiqligi taxminan 2500 kJ/kg ga teng. Ishchi yoqilg‘i tarkibidagi suv bug‘lari miqdori W i /100 ga teng. 1 kg vodorod yonganda 9 kg suv bug‘i hosil bo‘ladi (H 2 +0,5O 2 =H 2 O). Demak, suv bug‘ining kondensatsiyalanish issiqligini quyidagi formuladan aniqlanadi: 2500(1009 100 i i H W  )=25W i +225H i , (9) u holda iк Q = iyu Q -225H i - 25W i = iyu Q -25(9H i +W i ) (10) ya’ni yoqilg‘ining quyi yonish issiqligi uning yuqori yonish issiqligidan bug‘ hosil bo‘lish issiqligini ayirib tashlanganiga teng. Yoqilg‘ining yonish issiqligi laboratoriya sharoitida kalorimetrik bomba yordamida aniqlanadi (1-rasm). Kalorimetrli bomba, bosimi 3 MPa bo‘lgan kislorod bilan to‘ldirilgan germetik idish 1 dan iboratdir. Idishda massasi 1 g bo‘lgan yoqilg‘i yondiriladi. Bombani suvli idish 2 ga joylashtiriladi va suv temperaturasini ortishi orqali yoqilg‘ining yonish issiqligi aniqlanadi. Qattiq va suyuq yoqilg‘ining yonish issiqligini D.I.Mendeleev emperik formulasidan yetarli aniqlik bilan topiladi:   kg kJ S О Н С i i i i iyu / 109 1260 340 Q     (11)

  kg kJ W S О Н С i i i i i i / 25 109 1035 340 Qk      (12) Quruq gazning qo‘yi yonish issiqligi quyidagiga teng: 3 2 2 12 5 10 4 8 3 6 2 4 kk / 234 5, 107 5, 126 1465 1190 915 640 358 Q m kJ S H H CO Н С Н С Н С Н С СН          (13) Yuqori yonish issiqligi: 3 2 2 12 5 10 4 8 3 6 2 4 kyu / 257 5, 127 5, 126 1575 1285 995 700 398 Q m kJ S H H CO Н С Н С Н С Н С СН          (14) Shartli yoqilg‘i. Issiqlik ajratish xususiyati turlicha bo‘lgan yoqilg‘ilarni taqqoslash uchun «shartli yoqilg‘i» tushunchasidan foydalaniladi. Yonish issiqligi 29300 kJ/kg yoki  30000 kJ/kg bo‘lgan yoqilg‘i shartli yoqilg‘i deyiladi. Berilgan yoqil-g‘ini shartli yoqilg‘iga aylantirib hisoblashda va aksincha shartli yoqilg‘ini berilgan yoqilg‘iga aylantirib hisoblashda yoqilg‘i ekvivalenti deyiladigan kattalikdan foydalaniladi. 29300 Qик Э  (15)

Qattiq yoqilg‘i . Qattiq yoqilg‘ilar jumlasiga yog‘och, torf, yonuvchan slanetslar va qazib olinadigan ko‘mirlar kiradi. Har qanday qattiq yoqilg‘ining boshlang‘ich materiali yog‘ochdir. Qazib olinadigan qattiq yoqilg‘i yonuvchan massasining tarkibi uning paydo bo‘lish sharoitlariga va geologik yoshiga bog‘liq. Geologik yoshining ortib borishi tartibida qattiq yoqilg‘ini shunday joylashtirish mumkin: yog‘och, torf, yonuvchan slanetslar, qo‘ng‘ir ko‘mir, toshko‘mir, antratsit. Torf suv ostida havosiz sharoitda botqoqlik o‘simliklaridan hosil bo‘ladi. U yer sirtidan unchalik chuqur bo‘lmagan joyda qalinligi 10 m gacha qatlamlar hosil qiladi. Yonuvchan slanetslar oson o‘t oladi va uzun tutaydigan alanga hosil qilib yonadi. Ular quruq haydalganda koks, smola va qo‘shimcha mahsulotlarga parchalanadi. Yonuvchan slanetslar qimmatli mahalliy yoqilg‘i va kimyoviy hom ashyo hisoblanadi. Tabiiy qattiq yoqilg‘ining asosiy turi qazib olinadigan ko‘mirlardir. Ular uzoq toshko‘mir davrida daraxt va o‘simliklardan hosil bo‘ladi. Qazib olinadigan ko‘mirlar geologik yoshiga ko‘ra qo‘ng‘ir ko‘mir, toshko‘mir va antratsementga bo‘linadi. O‘zbekistonda ko‘mirni sanoat usulida qazib olish 1930 1-rasm. Kalorimetrik qurilma. 1-kalorimetrik bomba; 2- suvli idish; 3-termostat; 4-aralashtirgich; 5- termometr; 6- aralashtirgichning uzatma mexanizmi.

yillar oxiridan boshlangan. Toshkent viloyatida (Angren) qo‘ng‘ir ko‘mir, Surxondaryo viloyatida SHarg‘un, Boysuntog‘ toshko‘mir konlari bor. Mamlakatimiz xalq xo‘jaligida har yili 8 – 9 mln t ko‘mir iste’mol qilinadi. Suyuq yoqilg‘i . Tabiiy suyuq yoqilg‘i neftdir. Lekin, u odatda tabiiy holda yoqilg‘i sifatida ishlatilmaydi. Suyuq yoqilg‘i asosan neftni 300 – 370 0 S temperaturaga qizdirishdan hosil bo‘lgan bug‘ni har xil fraktsiyalarga ajratish va ularni kondensatsiyalash yo‘li bilan olinadi. Karbyuratorli dvigatellar uchun benzin, ligroin, kerosin; dizel dvigatellari uchun gazoylp va solyar moyi; reaktiv dvigatellar uchun kerosin – gazoilli fraktsiyalar olinadi. Qozon agregati va sanoat pechlari o‘txonalarida asosan mazut ishlatiladi. Mazutning asosiy tavsiflaridan biri uning qovushoqligidir. O‘txonalarda asosan M40, M100 va M200 markali mazut ishlatiladi. Mazut markasi uning 353 K temperaturadagi qovushoqligi orqali aniqlanadi. Mazut tarkibidagi oltingugurt miqdoriga qarab: kam oltingugurtli (0,5 % gacha), oltingugurtli (2 % gacha) va ko‘p oltingugurtli (3,5 – 4,3 % ) mazutlarga ajratiladi. O‘zbekistonda dastlabki Neft koni 1904 yilda ochilgan (Farg‘ona vodiysidagi Chimyon Neft konida 278 m chuqurlikdan kuniga 130 t Neft olingan). O‘sha yili Vannovskda (hozirgi Oltiariq) neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirildi. O‘zbekiston Neft sanoatining paydo bo‘lishi shu sanadan boshlanadi. Bugungi kunda Respublika Neft sanoati xalq xo‘jaligining neftga bo‘lgan talabini to‘liq qondirish imkoniyatlariga ega. Gaz yoqilg‘isi. Tabiiy gaz yer kurrasining juda ko‘p joylarida uchraydi. U faqat maxsus gaz quduqlaridangina emas, balki Neft qazib chiqarishda qo‘shimcha mahsulot sifatida ham olinadi. Neft bilan birga chiqadigan tabiiy gaz yo‘lakay gaz deyiladi. Tabiiy gazning asosiy tarkibiy qismini metan С N 4 (98% gacha) tashkil etadi. Bundan tashqari uning tarkibida etan С 2 H 6 , propan С 3 H 8 , butan С 4 H 10 , etilen С 2 H 4 va propilen С 3 H 8 bo‘ladi. O 2 va N 2 lar odatda oz miqdorni tashkil etadi. Gaz sanoati – yoqilg‘i – energetika majmuasining eng rivojlangan tarmog‘i. Uning Respublikada qazib olinayotgan yoqilg‘i balansidagi hissasi 87,2 % ni tashkil

etadi. 1955 yilda Jarqoq, 1956 yilda Gazli Neft konlarining ochilishi natijasida gaz sanoatining moddiy bazasi yaratildi. 1995 yili Respublika gaz sanoatida 48,6 mlrd m 3 tabiiy gaz, 7600,6 ming tonna Neft va gaz kondensati olishga erishildi, 3053, 7 ming tonna ko‘mir qazib olindi. 2. Yoqilg‘ining yonish jarayonlari Qattiq yoqilg‘ining yonishi. Qattiq yoqilg‘ini yonish jarayoni ketma – ket keladigan quyidagi bosqichlardan tashkil topgan:qizdirish, namlikni bug‘lanishi, uchuvchan moddalarni ajralishi va koksning hosil bo‘lishi, uchuvchan moddalar va koksni yonishi. Bu bosqichlardan asosiysi, koksni, ya’ni uglerodni yonishi hisoblanadi. Bundan tashqari koksni yonishi qolgan bosqichlarga qaraganda ko‘proq davom etadi (yonish vaqtining 90% gacha) va xuddi shu bosqich qolganlari uchun issiqlik sharoitini yaratadi. Yonish bosqichigacha bo‘lgan bosqichlar uchun issiqlik sarflanadi. Bu sarflar yonish issiqligining 20 – 25 % gacha bo‘lishi mumkin. Yonish to‘liq va to‘liqmas (chala) bo‘ladi. Yoqilg‘ining yonuvchan elementlari kislorod bilan quyidagicha reaktsiyaga kirishib yonsa, bunday yonish to‘liq yonish deyiladi:Q 2 2    CO O C (16) bunda Q - yonish vaqtida ajralib chiqqan issiqlik miqdori. Bu reaktsiya kilomollarda quyidagicha yoziladi. 12 C + 32O 2 =44 CO 2 +409 MJ/kmol (17) yoki kg MJ CO C / 1, 34 3 11 03 8 2 2   

(17) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, 1 kg uglerodni to‘liq yonishi uchun 3 8 kg kislorod zarur bo‘ladi. Reaktsiya natijasida 3 11 kg CO 2 hosil bo‘ladi va 34,1 MJ issiqlik ajralib chiqadi. Vodorodning yonishi : 2 H 2 + O 2 =2 H 2 O +242 MJ / kmol (18) yoki H 2 +8 O 2 =9 H 2 O +121 MJ / kg Bu reaktsiyada 1 kg H 2 yonishi uchun 8 kg kislorod zarur bo ‘ ladi , reaktsiya natijasida 9 kg suv bug ‘ i hosil bo ‘ ladi va 121 kg MJ issiqlik ajralib chiqadi . Oltingugurtning yonishi: kmol МJ SO O S / 289 2 2    (19) yoki kg МJ SO O S / 04,9 2 2 2    1 kg oltingugurt yonganda 1 kg kislorod sarflanadi. Reaktsiya natijasida esa 2 kg SO 2 hosil bo‘ladi va 9,04 MJ issiqlik ajraladi. Yonish mahsulotlari ichida yonuvchan elementlar va yonmagan yoqilg‘i zarralari qolgan bo‘lsa, bunday yonish to‘liqmas (chala) yonish deyiladi. Uglerodning chala yonishi: kmol МJ CO O C / 246 2 2 2    (20) yoki kg МJ СО О С / 3, 10 3 7 3 4 2   

ya’ni 1kg uglerod chala yonganda 3 4 kg kislorod sarflanadi, reaktsiya natijasida esa 3 7 kg C O hosil bo‘ladi va 10,3 MJ issiqliq ajralib chiqadi. Hosil bo‘lgan uglerod oksidi yonadi: kmol МJ CO O CO / 286 2 2 2 2    (21) yoki kg МJ CO O CO / 1,5 7 11 7 4 2 2    ya’ni 1 kg CO yonishi uchun 4/7 kg kislorod sarflanadi, reaktsiya natijasida esa 11/7 kg CO 2 hosil bo‘ladi va 5,1 MJ issiqlik ajraladi. Yoqilg‘i to‘liq yonganda uglerod, vodorod va oltingugurtning yonishida olinishi mumkin bo‘lgan barcha issiqlik chiqadi. Yonish mahsulotlarida yona olmaydigan moddalargina: karbonat angidrid CO 2 , suv bug‘lari H 2 O va oltingugurt angidrid SO 2 qoladi. Yonuvchi elementlar chala oksidlanganda yonish mahsulotlari bilan birga ko‘p miqdorda uglerod (II)–oksid CO, vodorod H 2 , metan CH 4 va yona oladigan boshqa uglevodorodli birikmalar ham chiqib ketadi. Hozirgi zamon o‘txona texnikasida qattiq yoqilg‘ini yoqishning asosan to‘rt xil usuli – qatlamli, qaynayotgan qatlamli, mash’alali va uyurmali yonish usullaridan foydalaniladi (2 - rasm). 2 – rasm. Qattiq yoqilg‘i o‘txonalari tasnifi a) qatlamli usul; b) qaynayotgan qatlamli usul; v) mash’alali usul; g) uyurmali usul.

Yonayotgan qatlam tuzilishini ko‘rib chiqish yonish jarayonini chuqurroq o‘rganish imkonini beradi (2 - rasm). Qatlamli yoqish – bu yoqilg‘ini panjarali cho‘g‘donda qatlamlab yoqish usulidir. Yoqilg‘i yonish natijasida bevosita cho‘g‘donda kul va shlakdan iborat g‘ovak yostiq hosil bo‘ladi. Uning ustida yonayotgan koks qatlami bo‘ladi. Koks ustiga yangi yoqilg‘i qatlami beriladi. Bu yerda Q issiqlik hisobiga isiydi. So‘ngra yoqilg‘i quriydi, ya’ni undagi namlik bug‘lanib ketadi, shundan keyin uchuvchan moddalarning chiqishi va koks hosil bo‘lishi boshlanadi. 3–rasm. Yoqilg‘ining yonayotgan qatlamining tuzilishi. Uchuvchan moddalar va koksning yonishi natijasida issiqlik chiqadi va o‘txona ichining temperaturasi ko‘tariladi. Yonish uchun zaruriy havo kolosnik cho‘g‘don tagidan kiradi. Havo cho‘g‘don teshigi va g‘ovak shlakli yostiq orqali o‘tib isiydi. Havo keyingi harakati davomida o‘z yo‘lida koks va yoqilg‘i qatlamiga duch keladi. Ular bilan o‘zaro ta’sir etishib, yoqilg‘i qatlami yonadigan o‘txona gazlari oqimiga aylanadi va qatlam ustki alangasini hosil qiladi. Qattiq yoqilg‘ini qatlamli yoqish quvvati past bo‘lgan (bug‘ unumdorligi 35 m/soat gacha) qozonlarda keng tarqalgan. Biroq bu usulni quvvati yuqori bo‘lgan qozonlarda qo‘llab bo‘lmaydi, chunki bunda yonish yuzasi yetarli bo‘lmaydi. Shuning uchun quvvati katta bo‘lgan qozonlarda qattiq yoqilg‘i chang holatiga keltirilib yoqiladi. Buning uchun yoqilg‘i, avvalo maxsus tegirmonlarda chang holiga keltiriladi va kamerali o‘txonaga gorelka orqali uzatiladi.

Kamerali o‘txonalarda yoqilg‘i mash’ala va uyurmali usullarda yondiriladi (2 – rasm,v va g). Mash’ala qilib yoqish usulida yoqilg‘i va yonish uchun zaruriy havo o‘txonaga maxsus moslamalar yordamida beriladi. Yonishning mash’ala usuli yoqilg‘i zarralarining havo oqimi va yonish mahsulotlari bilan birgalikda to‘xtovsiz harakatlanib turishi bilan qatlamli yoqish usulidan farq qiladi. Shuning uchun qattiq yoqilg‘i chang (kukun) holatga keltirilishi lozim. Kukun zarralarining o‘lchami mikronlar bilan o‘lchanadi. Buning natijasida yoqilg‘ining havo kislorodlariga tegishi va reaktsiyaga kirishish sirti kattalashadi. Ko‘mir changi kamerali o‘txonaga havo bilan (birlamchi havo) birgalikda gorelka orqali uzatiladi. Havoning qolgan qismi (ikkilamchi havo) yoqilg‘isiz o‘txona uzatiladi. Mash’ala uzunligi bo‘ylab yoqilg‘i yonishini uch bosqichga ajratish mumkin: tayyorgarlik bosqichi, yoqilg‘ini jadal yonish bosqichi va qoldiq koksni yonib tugash bosqichi (4 - rasm). 4 – rasm. Mash’ala uzunligi bo‘ylab temperaturani, ortiqcha havoni va kul miqdorini o‘zgarishi Birinchi bosqichda temperatura T yuqori bo‘lmaydi, ortiqcha havo koeffitsienti  katta, kul miqdori A q esa oz bo‘ladi. Ikkinchi bosqichda temperatura keskin ko‘tariladi, ortiqcha havo koeffitsienti jadal kamayadi va kul miqdori tez ortadi. Demak bu bosqichda yoqilg‘i jadal yonadi. Uchinchi bosqich eng ko‘p davom etadi. Bunda  deyarli o‘zgarmaydi, A q tez ortib boradi va keyin

ma’lum bir chegara qiymatiga yaqinlashadi. Demak, bu bosqichda qoldiq koks yonib bo‘ladi. Ekran quvurlariga issiqlik berish jadalligi, yonish tufayli ajralib chiqayotgan issiqliq jadalligidan katta bo‘lishi natijasida temperatura ancha pasayadi. Keyinchalik nuriy issiqliq berish, temperatura pasayishi bilan keskin kamayishi natijasida (Stefan–Boltsman qonuni), temperaturaning pasayishi sekinlashadi. O‘txona bo‘shlig‘ida kuchli, uyurmali oqim hosil qilish usuli bilan yoqilganda yoqilg‘i zarralari uzoq vaqt o‘txonada bo‘ladi va to‘liq yonadi. Havo oqimi yoqilg‘i zarralarini uyurma traektoriyasi bo‘ylab olib yuradi va yaxshi yonishini ta’minlaydi. Uyurmaviy usulda qattiq yoqilg‘ini chang holida emas, balki yaxshi maydalangan bo‘laklar holida yoqish mumkin. Changsimon holatga keltirilgan qattiq yoqilg‘ilarni yoqishning o‘ziga xos afzalliklari bor: a) past navli ko‘mirni, ko‘mir qizib olishda va uni boyitishdagi qoldiq chiqindilarni katta quvvatli qozon qurilmalari o‘txonalarida yoqish mumkin; b) ortiqcha havo koeffitsienti  =1,2-1,25 bo‘lganda chala yonish hisobiga bo‘ladigan isroflar juda kam va o‘txona samaradorligi iqtisodiy jihatdan yuqori bo‘ladi; v) yonish jarayonini to‘la mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mumkin; g) katta quvvatli o‘txonalar qurish mumkin. Bunday afzalliklari bilan birga qurilmalarning narxi qimmat, yoqilg‘ini maydalashga qo‘shimcha elektr energiyasi sarf bo‘ladi, tutun gazlar bilan birgalikda ko‘p miqdorda kul ham (yoqilg‘idagi umumiy kul miqdorining 80% ga yaqini) atmosferaga uchib chiqadi va atrof muhitni ifloslantiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklarga qaramay, yirik elektr stantsiyalarning asosiy qismi changsimon yoqilg‘ida ishlaydi. Havoning nazariy jihatdan zaruriy miqdorini hisoblashda havo yoqilg‘i bilan ideal aralashtiriladi va kislorodning har qaysi zarrasi yonuvchan element bilan birikishiga ulguradi, deb faraz qilinadi. Lekin, amalda havoning hisoblangan miqdori yoqilg‘ining to‘liq yonishi uchun yetarli bo‘lmaydi. Yonish jarayonini kislorodning hammasi yonuvchan elementlar bilan

kirishadigan qilib yetkazib bo‘lmaydi. Uning bir qismi yonish reaktsiyasiga kirishmaydi va tutun gazlar bilan birga erkin holda chiqib ketadi. Yoqilg‘ining to‘liq yonishi uchun havoni hisoblab topilganidan ko‘proq miqdorda berish zarur. Haqiqiy beriladigan havo miqdori nazariy hisoblab topilganidan necha marta ko‘pligini ko‘rsatuvchi son ortiqcha havo koefiitsienti deyiladi va  bilan belgilanadi:  =V/V 0 ,  ning kattaligi yoqilg‘ining turiga, jarayon sodir bo‘ladigan sharoitlarga, yoqish usuliga, o‘txonaning tuzilishiga bog‘liq. Hisoblashlarda  ning qiymati tegishli tajriba ma’lumotlari asosida tanlanadi.  qanchalik kichik bo‘lsa, yonish jarayoni shunchalik tejamli bo‘ladi. Lekin  juda ham kichik bo‘lsa, yoqilg‘i chala yonadi va qozon agregatining F.I.K. pasayadi. Qattiq yoqilg‘i qatlamli usulda yoqilsa, odatda  =1,3 –1,5 ga teng bo‘ladi, gaz va suyuq yoqilg‘i kamerali o‘txonalarda yoqilganda  =1,1-1,15 ga teng bo‘ladi. Gaz va suyuq yoqilg‘ining yonishi Gaz va suyuq yoqilg‘ining yonishi bir – biridan kam farq qiladi, chunki suyuq yoqilg‘i yonishidan oldin bug‘lanadi. Yoqilg‘i yonganda uning tarkibidagi yonuvchan elementlarning kimyoviy oksidlash jarayoni ro‘y beradi va natijada jadal issiqlik ajralib, yonish mahsulotlari temperaturasi keskin ko‘tariladi. Yonish gomogen (ya’ni, yoqilg‘i va oksidlovchi modda bir xil agregat holatida bo‘ladi) yoki geterogen (ya’ni, yoqilg‘i va oksidlovchi modda turli agregat holatida bo‘ladi) bo‘lishi mumkin. Suyuq yoqilg‘ida ballast deyarli bo‘lmaydi, shuning uchun u faqat mash’ala qilib yoqiladi. Yoqish paytida yoqilg‘ini butunlay to‘zitib yuborish kerak. Yoqilg‘i yaxshi to‘zitilmasa, yonish mahsulotlari ichida ko‘p miqdorda yonmagan sof uglerod C, uglerod (II) – oksid CO va uglevodorodlar C m H n qolishi mumkin. Gaz yoqilg‘isini suyuq va qattiq yoqilg‘iga qaraganda mash’ala usulida oson va samarali yoqish mumkin. Lekin barcha

yoqilg‘ini yoqishdagi singari uni ham havo bilan yaxshi aralashtirish lozim. Gaz oqilg‘isining yonish jarayoni gomogen bo‘ladi. Yonish jarayoni boshlanishi uchun gaz va oksidlovchi modda bir – biriga tegib (tutashib) turishi va yetarli shart – sharoitlar bo‘lishi lozim. Yonuvchan elementlar nisbatan past temperaturalarda ham oksidlanishi mumkin. Bunday sharoitda kimyoviy reaktsiyalar tezligi kichik bo‘ladi, temperatura ortishi bilan reaktsiya tezligi oshadi. Ma’lum bir temperaturaga yetganda esa, gaz – havo aralashmasi alangalanadi (o‘t oladi), reaktsiyalar tezligi ortadi va ajralib chiqayotgan issiqliq miqdori yoqilg‘ini o‘z – o‘zidan yonishini ta’minlash uchun yetarli bo‘ladi. Aralashma alangalanadigan (o‘t oladigan) eng past temperaturaga alangalanish (o‘t olish) temperaturasi deyiladi. Bu kattalik yoqilg‘ining fizik xossalariga, yondirish usuliga, aralashmadagi yoqilg‘i miqdoriga va shu kabilarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, vodorodning o‘t olish temperaturasi 820–870K, uglerod oksidi va metanniki mos ravishda 1020– 930 va 120-1070K. Ba’zi yoqilg‘ilarning o‘t olish temperaturalari 4–jadvalda keltirilgan. Yoqilg‘i o‘t olish temperaturasining  koeffitsientga bog‘liqligi. 4 – jadval. Yoqilg‘i nomi O‘t olish temperaturasi, o S  = 1,0  = 1,3  = 1,5  = 2,0 Antratsit Torf Mazut O‘tin Gaz (Saratov) 2270 1700 1125 1855 2000 1845 1510 1740 1575 1149 1665 1370 1580 1435 1778 1300 1110 1265 1165 1167 Ma ’ lumki , gaz mash ’ ala bo ‘ lib yonadi . Mash ’ ala bu yonish jarayoni kechayotgan , harakatlanayotgan gazlarning ma ’ lum bir hajmidir . Yonish nazariyasi umumiy qoidalariga asosan , gazning mash ’ ala qilib yoqish usuli kinetik

va diffuzion usullarga ajratiladi . Kinetik yondirishda gaz va havo yonishidan oldin aralashtiriladi . Gaz va havo , avvalo gorelkaning aralashtirish qurilmasiga uzatiladi . Aralashmaning yonishi aralashtirgichdan tashqarida ro ‘ y beradi . Bu holda jarayon tezligi kimyoviy reaktsiyalar tezligi bilan chegaralanadi ya ’ ni  yon  kim bo ‘ ladi . diffuzion yonish gaz bilan havoning aralashish jarayonida ro ‘ y beradi . Gaz havodan alohida holda ishchi hajmga yuboriladi . Bu holda jarayon tezligi gazning havo bilan aralashish tezligi bilan chegaralanadi , ya ’ ni  yon  fiz . Diffuzion yonishning yana bir ko ‘ rinishi aralash yonish ( diffuzion - kinetik ) bo ‘ lib , bunda gaz dastlab ma ’ lum bir miqdordagi havo bilan ( to ‘ liq yonish uchun yetarli bo ‘ lmagan ) aralashadi . Shu yerga havoning qolgan qismi ( ikkilamchi havo ) alohida yuboriladi . Qozon agregatlari o ‘ txonalarida asosan kinetik va aralash yondirish usullari qo ‘ laniladi . Diffuzion usul ko ‘ proq sanoat pechlarida qo ‘ llaniladi . Gaz oqimining mash ’ alasida harakat usuliga qarab , mash ’ ala laminar va turbulent bo ‘ lishi mumkin . Texnikada asosan turbulent yonish ishlatiladi . Gaz yoqilg ‘ isining yondirish tartiblari 5- rasm tasvirlangan . 5-rasm. Gaz yoqilg‘isining yondirish tartiblari. a-gaz va havoning tashqarida aralashishi; b-to‘liq ichki aralashish; v-qisman ichki aralashish; k-kinetik yonish sohasi; d- diffuzion yonish soxasi.

Sanoat issiqlik energetikasida foydalanilayotgan asosiy suyuq yoqilg‘i mazut hisoblanadi. Suyuq yoqilg‘ining yonishi asosan bug‘-gaz fazada ro‘y beradi, bunga sabab shuki, uning qaynash temperaturasi o‘t olish temperaturasidan ancha past bo‘lgani tufayli, u o‘t olishdan oldin bug‘lanadi. Suyuq yoqilg‘ini yondirish jarayonini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: 1) yoqilg‘ini isishi va bug‘lanishi; 2) yonuvchan aralashmani hosil bo‘lishi (yoqilg‘i bug‘larini havo bilan aralashishi); 3) yonuvchan aralashmaning o‘t olishi; 4) aralashmaning yonishi. Yonishni jadallashtirish uchun yonuvchi elementlarni havo bilan tez va puxta aralashtirish lozim. Yonish uchun zarur bo‘lgan havoni mash’alani asosiga yuborilsa oksidlash reaktsiyalari kuchayadi. Bug‘-havo aralashmasining gomogen yonishi-kimyoviy jarayon, bug‘lanish esa, o‘zining tabiatiga ko‘ra fizik jarayon. Shuning uchun yonishning pirovard tezligi va vaqti fizik yoki kimyoviy jarayonlarning jadalligi bilan belgilanadi. Agar hosil bo‘layotgan bug‘larning yonib bo‘lish tezligi yoqilg‘ining bug‘lanish tezligidan ancha katta bo‘lsa, u holda yonish tezligi sifatida bug‘lanish tezligi olinadi va bunda fiz bug yon      ' bo‘ladi. Teskari xolatda esa, yondirish jarayoni jadalligi butunlay kimyoviy reaktsiyalar tezligiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni kim yon    . Suyuqlikning bug‘lanishi, suyuq yoqilg‘i yonish bosqichlari ichida eng uzoq davom etadigani hisoblanadi. Shuning uchun uni butunlay to‘zitib yuborish kerak. 3. Yonish jarayonlarini hisoblash . Yonishning kimyoviy formulalari asosida 1 kg yoqilg‘i to‘liq yonishi uchun zarur bo‘lgan havoning nazariy miqdorini (V o ) aniqlaymiz. 1 kg qattiq yoki suyuq yoqilg‘ida uglerod C i / 100kg , vodorod H i / 100kg, oltingugurt S i / 100kg, kislorod O i / 100kg bo‘ladi. 1 kg yoqilg‘i to‘liq yonishi uchun quyidagicha kislorod zarur :

 22.12 100 1008 1003 8 i i i S Н C M    1 kg yoqilg‘ida O i /100 kg kislorod borligini va havoda kislorod 23% (massa bo‘yicha) ekanligini e’tiborga olib, 1 kg yoqilg‘i to‘liq yonishi uchun zarur bo‘lgan havoning nazariy miqdorini hisoblab topish mumkin:     23. 12 , 043,0 342,0 375,0 115,0 100 100 1008 100 3 8 23 100 0 i i i i i i i i О Н S С O S Н C L                bunda L o -zarur bo‘lgan havoning nazariy miqdori, kg/kg. Standart fizik sharoitda (t=0  S, p=1  10 5 Pa) . 1m 3 havo 1,293 kg bo‘ladi. 1 kg yoqilg‘i uchun havoning nazariy miqdori (m 3 ) quyidagiga teng. i i i i O H S С L V 033,0 265,0 ) 375,0 ( 0889,0 293,1 0 0      (24) Gaz yoqilg‘isi uchun havo sarfi V 0 yonuvchan elementlarning hajmiy ulushlaridan kelib chiqqan holda va quyidagi yonish reaktsiyalari asosida aniqlanadi: H 2 +0,5O 2 =H 2 O CO+0,5O 2 =CO 2 (25) CH 4 +2O 2 =CO 2 +2H 2 O H 2 S+1,5O 2 =SO 2 +H 2 O 1m 3 gaz yoqilg‘isi to‘liq yonishi uchun zarur bo‘lgan xavoning nazariy miqdori (m 3 / m 3 ) quyidagi formuladan aniqlanadi:                 2 4 2 2 0 4 2 5,1 5,0 5,0 0476,0 О H C n m СН S Н Н CО V n m

Ma’lumki, to‘liq yonishdagi yoqilg‘i maxsulotlari CO 2 , SO 2 , H 2 O larning aralashmasidan iborat. Bulardan tashqari yonish maxsulotlari tarkibida N 2 va yonishda qatnashmagan havoning kislorodi bo‘ladi. Yoqilg‘i to‘liq yonmasa, (chala yonsa) yonish maxsulotlari tarkibida uglerod oksidi, vodorod, metan va boshqa yonuvchan elementlar bo‘lishi mumkin. Yonish mahsulotlari tarkibida ularning miqdori, odatda juda ozligi uchun bular deyarli xisobga olinmaydi. Yonish mahsulotlari hajmi V yo ikki qismdan iborat: Quruq gazlar V q.g va suv bug‘lari V H2O V yo =V qg + V H2O (26) U holda V yo =V CO2 + V SO2 + V N2 =V O2 (27) Tarkib foizi CO 2 + SO 2 + N 2 +O 2 =100% (28) Bunda CO 2 =гк CO V V . 2  100%; SO 2 = гк SO V V . 2  100% va hokazo. Hisoblashni soddalashtirish uchun quruq yoqilg‘i mahsulotlari tarkibidagi uch atomli gazlar miqdorini birgalikda hisoblaymiz va RO 2 bilan belgilaymiz, ya’ni CO 2 + SO 2 =RO 2 U holda  9 12.2 2 2 2 . O N RO гк V V V V    Uch atomli gazlar miqdori quyidagiga teng:  0 12.3 , 1002 100 3 11 2 2 2 SO i CO i RO S C V      Bunda  CO2 =1,977 va  SO2 = 2,927 – mos ravishda CO 2 va SO 2 larning zichliklari.

U holda 2 RО V 0,0186(S i +0,375S i ) (31) Havoning tarkibida 79% (hajm bo‘yicha)azot bo‘lgani uchun, yonish mahsulotlari tarkibida quyidagicha azot bo‘ladi. (m 3 /kg): V N2 =0,79  V 0 (32) Kislorod yonish mahsulotlari tarkibiga faqat ortiqcha havo bo‘lsagina, kirib qoladi, u xavoda 21% (hajm bo‘yicha) bo‘lgani uchun uning miqdori quyidagiga teng (m 3 /kg)      3 12.3 1 21,0 21.0 0 0 02 V V V V      yonish maxsulotlaridagi quruq gazlar miqdori (m 3 /kg) quyidagiga teng:    4 12.3 79,0 ) 21,0 ( 375,0 0186,0 0 0 V V S С V i i kg        Yoqilg‘i tarkibidagi azot butunlay yonish maxsulotlariga o‘tishini hisobga olsak, u holda:     12.35 008,0 ) 21,0 ( 375,0 0186,0 0 i i i kg N V S С V       1 kg yoqilg ‘ i yonganda xosil bo ‘ lgan suv bug ‘ lari miqdori yoqilg ‘ idan chiqqan suv bug ‘ lari va havo bilan kirgan suv bug ‘ lari yig ‘ indisiga teng :  6 12.3 100 100 9 1 2 2           c i i OH OH W W H V  bu yerda O H2  =0,804m 3 /kg -suv bug‘i zichligi; W c - havo bilan o‘txonaga kirayotgan suv bug‘i massasi (8-10g/kg ga teng deb xisoblanadi);

O H2  va W c qiymatlarini ( 12.3 6) formulaga qo‘yib suv bug‘i hajmini (m 3 /kg) aniqlaymiz.    7 12.3 0161,0 9 0124,0 0 2 V W H V и и OH     Agar mazutni yoqishda bug‘ forsunkalari qo‘llanilsa, u holda forsunka orqali uzatilayotgan suv bug‘i miqdorini ham hisobga olish zarur. Yonish maxsulotlarining umumiy miqdori (37) va (35) formulalarni hisobga olgan holda (26) formuladan aniqlanadi. Gaz yoqilg‘isi uchun yonish maxsulotlari miqdori (m 3 / m 3 ) quyidagiga teng:     38,12 1 2 2 2 OH O N RO yo V V V V V       bu yerda 2NV =0,79 V o +0,01 N (39)     40. 12 01,0 2 4 2 2      n m OR H mC S H CH CO CO V   41. 12 ) 124,0 016,0 5,0 2 ( 01,0 0 2 4 2 2        r n m OH d V H nC S H CH H V bu yerda d r gaz yoqilg‘isining namligi,g/m 3 . Yoqilg‘i chala yonsa, yonish maxsulotlari tarkibida yuqorida keltirilgan komponentlardan tashqari yana uglerod oksidi CO bo‘ladi. U holda yonish maxsulotlari tarkibi (xajm bo‘yicha) quyidagicha bo‘ladi:   42.12 % 100 2 2 2 2      O H O N CO RO yonish reaktsiyasiga asosan:     43.12 100 375,0 86,1 2 ii CORO SC VV   S h unday qilib, qattiq va suyuq yoqilg‘i uchun yonish maxsulotlari hajmi (m 3 /kg) quyidagi ifodadan aniqlanadi:     44. 12 375,0 86,1 2 CO RO S C V i i kg   

gaz yoqilg‘isi uchun (m 3 /m 3 )4 2 4 2 CH CO СO H mC CH CO СO V n m kg        (45) Issiqlik qurilmalarini hisoblash uchun gazlarning entalpiyasini bilish kerak. Qurilmaga kirishdagi va chiqishdagi entalpiyalar farqi foydali ishlatilgan issiqlikka teng bo‘ladi. Gazlar entalpiyasini 1kg yondirilgan yoqilg‘iga nisbatan olinadi va quyidagi formuladan aniqlanadi:           46. 12 2 2 2 2 2 2 2 OH p OH N p N p O RO k p t C V t C V Ot C V V t Vc h      bu yerda (c p ) k -yonish maxsulotlarining o‘zgarmas bosimdagi o‘rtacha issiqlik sig‘imi J/(m 3  K). 4. Yoqilg‘ini yondirishga tayyorlash. Changsimon ko‘mir yoqilg‘i tayyorlash. Yirik energetik qurilmalarda changsmon va juda maydalangan yoqilg‘i asosiy yoqilg‘i hisoblanadi. U maxsus ko‘mir tegirmonlarida antratsit, toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir, torf hamda slanets bo‘laklaridan va maydalaridan foydalanib tayyorlanadi. Yoqilg‘ini maydalash uning sirtini keskin oshirib yuboradi va yanada to‘liq yonishiga imkon tug‘diradi. Elektrostantsiyalarga yoki qozonxonalarga ko‘mirning o‘lchamlari turlicha bo‘lgan (1-300 mm) bo‘laklar ko‘rinishida keladi. Ko‘mir bo‘laklari maydalash mashinalarida 15-25 mm gacha maydalanadi. Maydalangan ko‘mir bo‘laklari tegirmonlarga yuboriladi va u yerda o‘lchami 0,1 – 1000 mkm gacha bo‘lgan chang (kukun) holiga keltirilib, ko‘mir changini yoqish gorelkasiga yuboriladi. Tegirmonlar quyidagi turlarga ajratiladi: Aylanish chastotasi 0,25-0,42 s -1 bo‘lgan sekin aylanadigan tegirmonlar. Bunday turdagi tegirmonlarga shar barabanli tegirmon misol bo‘la oladi(6-rasm).

Diametri  2-4 m bo‘lgan Silindrik baraban elektrovigatel 7 va shesternyalar 4-6 yordamida aylanadi. Barabanning ichki qismiga yedirilishga chidamli marganetsli po‘lat plitalar qoplangan. Barabanga diametri 30-40 mm li po‘lat sharlar va maydalab kukunga aylantirilishi lozim bo‘lgan yoqilg‘i solinadi. Sharlar dumalab, yoqilg‘ini urib kukunga aylantiradi. Bunday tegirmonlarda namligi yuqori bo‘lgan qo‘ng‘ir ko‘mir va torfdan tashqari barcha qattiq yoqilg‘ilarni maydalash mumkin. Aylanish chastotasi 0,85-1,3 s -1 bo‘lgan o‘rtacha aylanadigan tegirmonlar. Ular ikki xil bo‘ladi: Aylanuvchi silindrli – silindrlar aylanayotgan plitalar ustida dumalab, yoqilg‘ini ezadi va maydalaydi. Bunday tegirmonlarda uchuvchan moddalar miqdori o‘rtacha va namligi ham o‘rtacha bo‘lgan toshko‘mirlarni maydalash mumkin; SHarli – bunday tegirmonlarda sharlar aylanuvchan xalqada dumalab, yoqilg‘ini maydalaydi. Aylanish chastotasi 12,5-25 s -1 bo‘lgan tez aylanuvchi tegirmonlar. Bularga quyidagilar kiradi: To‘qmoqli tegirmonlar . Bunda aylanib turadigan to‘qmoqlar yordamida yoqilg‘i maydalanadi.(7-rasm) Bunday tegirmonlarda namligi kam bo‘lgan qo‘ng‘ir ko‘mirlar maydalanadi. 6-rasm. Shar barabanli tegirmon. 1-baraban; 2- tsapfalar; 3-podshipniklar; 4-katta shesternya; 5-kichik shesternya; 6- reduktor; 7-elektroDvigatel; 8-ulash muftasi; 9- qo‘zg‘almas potrubkalar; 10- zirxli plitalar; 11- sharlarning harakat traektoriyasi; 12-separatordan qaytish.

Tegirmon ventilyatorlar- parraklari marganetsli po‘latdan tayyorlangan ventilyator tushayotgan yoqilg‘i bo‘laklarini maydalaydi. Bunday tegirmonlardan namligi yuqori bo‘lgan qo‘ng‘ir ko‘mirlarni va torfni maydalashda foydalaniladi. 7-rasmda to‘qmoqli tegirmonning sxemasi ko‘rsatilgan. Shaxta 3 ning tubida marganetsli po‘latdan tayyorlangan to‘qmoqcha 2 li rotor joylashgan. Shaxtaning ichki qismi zirx bilan himoya qilingan. Yoqilg‘i patrubka 1 orqali tegirmon shaxtasi 3 ga solinadi va aylanib turadigan to‘qmoqchalar 2 ga tushadi. To‘qmoqcha 700-900 ayl/min. tezlik bilan aylanib, o‘ziga tushayotgan yoqilg‘ini parchalaydi va maydalaydi. Hosil bo‘lgan yoqilg‘i bo‘laklari bilan chang aralashmasini qaynoq havo oqimi shaxtaning yuqorigi qismiga ilashtirib ketadi. Yoqilg‘ining yirik bo‘laklari tegirmon shaxtasiga qaytib tushadi va yana maydalanadi. Qattiq yoqilg‘ini changsimon holga keltirish alohida sxema yoki oraliq bunkerli sxema bo‘yicha amalga oshiriladi. Alohida sxema bo ‘ yicha chang bevosita tegirmondan o ‘ txonaga o ‘ tadi . Oraliq bunkerli sxemalarda ko ‘ mir changining zahirasi bo ‘ lishi nazarda tutiladi . Bu sxema eng ishonchli sxemadir , shu sababli mamlakatimizdagi yirik elektr stantsiyalarining qozonxonalarida keng ko ‘ lamda qo ‘ llaniladi . 8- rasmda chang tayyorlash usulining oraliq bunkerli sxemasi keltirilgan . Yoqilg ‘ i bunker 1 dan tarozi 2 ga beriladi , so ‘ ngra esa , ta ’ minlagich 3 ga uzatilib , undan tegirmon barabani 4 ga o ‘ tadi . Barabanga xarorati 250-400  S li qaynoq havo puflanadi . Bu yerda yoqilg ‘ i quriydi va maydalanadi . Havo changni tegirmondan separator 5 ga olib chiqadi , bu yerda chang fraktsiyalarga ajraladi . Tayyor chang separatordan tegirmon ventilyatori yordamida7-rasm. Shaxta tegirmon sxemasi.

siklon 6 ga yo ‘ naltiriladi , yoqilg ‘ ining yaxshi maydalanmagan zarralari esa , tegirmonga qaytariladi . Siklonda changning 90% ga yaqini havodan ajraladi va cho ‘ kadi , klapan 7 lar orqali oraliq bunker 9 ga yoki shnek 8 orqali boshqa bunkerga yo ‘ naltiriladi . Siklondagi ozgina chang aralashgan havoni ventilyator so‘rib oladi va aralashtirgichga yo‘naltiradi, bu yerga bir vaqtning o‘zida oraliq bunkeridan yoqilg‘i changi ham beriladi. Tayyor chang yoqish uchun o‘txona 12 ning gorelkasi 11 ga puflanadi. Ko‘mir changining sifati, asosan uning mayinlik darajasi, oxirgi namligi va portlash havfi yo‘qligi bilan aniqlanadi. Ko‘mir changini yoqish gorelkasi. Changsimon yoqilg‘ining tez va tejamli yonishi hamda hosil bo‘ladigan mash’alaning barqarorligi asosan, ko‘mir changining yonish kamerasiga purkab beradigan gorelkalarning ishlashiga bog‘liq. Gorelkalar quyidagi talablarga javob berishi kerak: yoqilg‘i bilan havoni yaxshi aralashtirishi lozim; yonuvchi aralashmaning yondirilishi puxta bo‘lishi kerak; mash’ala o‘txona kamerasini butunlay to‘ldirishi kerak va gorelkani sozlash oson bo‘lishi lozim. Changsimon yoqilg‘ini yoqishda, asosan, gorelkalarning ikki xili: uyurmali (aralashma va ikkilamchi havo shiddat bilan uyurma hosil qilib harakatlanadi) va to‘g‘ri oqimli tirqishli gorelkalar ishlatiladi. Tirqishli gorelkalarda chang – havo aralashmasi o‘txonaga tor tirqish orqali uzatiladi. Aralashmaning bunday uzatilishida mash’alaning uzoqqa otilishi ancha ortadi.

Bunday gorelkalar o‘txona kamerasida qarama-qarshi yoki burchaklarga o‘rnatiladi. Uyurmali gorelkalarda mash’ala uzunligi katta bo‘lmaydi va ular o‘txona kamerasining ro‘parasidagi devorga o‘rnatiladi. Chang havo aralashmasini va ikkilamchi havoni o‘txonaga uzatish sxemasi 9-rasmda ko‘rsatilgan. 9-rasm. Ko‘mir changini yoqish gorelkalarining asosiy sxemalari. a,b- to‘g‘ri oqimli gorelkalar; v-uyurmali gorelkalar; 1-ikkilamchi havo; 2-chang-havo aralashmasi; 3-qaynoq gazlarning aylanishi. 9-rasmda (a,b) chang havoni va havoni to‘g‘ri oqimli tirqishli gorelkaga uzatish usullari ko‘rsatilgan. Shu rasmda yana uyurmali gorelkaga chang havoni va havoni uzatish ko‘rsatilgan. Chang havo aralashmasi markaziy quvur orqali uzatiladi, ikkilamchi havo esa, chekkadagi kanaldan uzatiladi. Suyuq va gaz yoqilg‘i yoqiladigan gorelka va forsunkalar O‘txonalarda yoqiladigan suyuq yoqilg‘i gorelkaning tarkibiy qismi bo‘lgan forsunkalar yordamida purkaladi va purkalgan yoqilg‘i havo bilan yaxshi aralashib to‘liq yonadi. Qozon qurilmalarida suyuq yoqilg‘ilardan faqat mazut yoqiladi. Yaxshi purkalishi uchun mazut oldindan 140-160  S gacha isitib olinadi. U bir vaqtning o‘zida mazut tashishni ham osonlashtiradi, chunki xarorat ko‘tarilishi bilan mazutning qovushoqligi kamayadi. Mazut g‘ilof-quvurli IAA larida bug‘ va issiq suv yordamida isitiladi. Mazutning qotib qolishining oldini olish uchun uni IAA va gorelka orasida uzluksiz aylanishi ta’minlanadi. Mazutni mayda qattiq zarralardan tozalash uchun, uning teshiklari soni xar 1 sm 2 da 5  40 ta bo‘lgan filtrlardan o‘tkaziladi. Mazut forsunkalari purkash usuliga qarab to‘rt guruxga ajratiladi: bug‘li, havoli, kombinatsiyalangan va mexanikaviy.

10-rasmda qo‘llanilayotgan forsunkalarning asosiy sxemalari ko‘rsatilgan. 10-rasm. Mazut forsunkalarining asosiy sxemalari. 1-yoqilg‘i; 2-havo; 3-bug‘. Mexanikaviy forsunkalarni to‘g‘ri oqimli, markazdan qochirma va rotatsion forsunkalarga bo‘lish mumkin. To‘g‘ri oqimli forsunkalarda, yoqilg‘i oqimi kichik diametrli soplo orqali o‘tishida 1-2 MPa bosim bilan siqiladi va natijada u to‘zg‘itiladi(10-rasm,a). Markazdan qochirma forsunkalarda yoqilg‘i markazdan qochirma kuchlar ta’sirida to‘zitiladi (10-rasm, b,v). Rotatsion forsunkalarda (10- rasm,g) yoqilg‘i tez aylanib sochib turuvchi stakan ichiga uzatiladi, u yerda yoqilg‘i markazdan qochirma kuchlar ta’sirida yupqa plenka hosil qilib oqib chiqadi. Stakandan chiqaverishda yupqa plyonkaning birlamchi havo ilashtirib ketadi. Bug‘li va havoli forsunkalarni bir guruxga – to‘zg‘itadigan muhitli forsunkalarga birlashtirish mumkin. Bug‘li forsunkalarda (10-rasm, d)bunday muhit sifatida bosimi 0,4-1,6MPa bo‘lgan suv bug‘i ishlatiladi. Mazut forsunkaga 0.3-0,4MPa bosim ostida uzatiladi. Bug‘ oqimi tezligi qanchalik katta bo‘lsa, yoqilg‘i shunchalik mayda purkaladi. Aksariyat yoqilg‘i forsunkalarida bug‘ning kritik tezligiga erishiladi. Bug‘li forsunkalarning tuzilishi mexanikaviy forsunkalarga qaraganda sodda lekin bug‘ning sarfi katta bo‘lganligi (1 kg mazutga 0,30-0,35 kg bug‘) va kuchli shovqin tufayli ular unumdorligi 3,3 kg/s gacha bo‘lgan qozon agregatlarida ishlatiladi. Havoli forsunkalarda to‘zg‘ituvchi muhit sifatida havo ishlatiladi. Bunday forsunkalarni past va yuqori bosimli forsunkalarga ajratish mumkin. Birinchi gurux

forsunkalarida havoning bosimi 0,2-1 MPa ga teng bo‘ladi(10-rasm,d), ikkinchi gurux forsunkalarida esa, havoning bosimi 0,002-0,008 MPa ga teng bo‘ladi. 11-rasmda markazdan qochirma va bug‘li forsunkalarning tuzilishi ko‘rsatilgan. 11- rasm . Mazut forsunkalari . a - markazdan qochirma : b - bug ‘ li . 1,2- bug ‘ va mazut uchun quvurlar ; 3- qobiq ; 4- uzatish kanali ; 5- nasadka ; 6- soplo . Gaz gorelkalari ishlash usuliga qarab quyidagilarga bo ‘ linadi : Kinetik gorelkalar – bunda gaz havo bilan gorelkadan chiqishidan oldin to ‘ liq aralashadi ; Diffuzion – kinetik gorelkalar – bunda gaz havo bilan qisman aralashadi ; Diffuzion gorelkalar-bunda gaz havo bilan gorelkadan tashqarida aralashadi. Havoni uzatish usuliga qarab gorelkalar injektsion va havo majburiy uzatiladigan (puflanadigan) gorelkalarga bo‘linadi. Shunga asosan gorelkalar past bosimli (5kPa gacha), o‘rta bosimli (5kPa-0,3 MPa) va yuqori bosimli (0,3MPa dan yuqori) gorelkalarga bo‘linadi. 12-rasmda gaz gorelkalarining asosiy sxemalari ko‘rsatilgan. 12-rasm. Gaz gorelkalari sxemalari.

1- gaz soplosi; 2-havo qopqog‘i; 3-aralashtirgich; 4-sopol nasadka; 5-kurakli uyurmalantirgich;6-gaz kollektori; 7-o‘txonaning qoplamasi; I-havo; II-gaz; a-injektsion gorelka; b- havo majburiy uzatiladigan gorelka. Injektsion gorelkada (12-rasm,a) gaz soplodan chiqayotgan havoni so‘radi va u bilan aralashadi. Gaz-havo aralashmasi gorelkaga bevosita qo‘shilib ketgan o‘tga chidamli materialdan tayyorlangan nasadkada yonadi. Gorelkadan o‘tayotgan gazning sarfi tuzilishiga bog‘liq ravishda 0,5 dan 1000m 3 /soat gacha o‘zgaradi. Nasadkaning uzunligi 1m gacha, gaz-havo aralashmasining tezligi esa 30-80 m/s bo‘lishi mumkin. 12-rasmda (b) havo majburiy uzatiladigan oddiy gorelkaning sxemasi tasvirlangan. Gorelkada ichki quvurlar orasiga gaz uzatiladi. Tashqi quvurlar orasiga esa havo uzatiladi. Gaz ichki quvur orqali yondiriladi va shu orqali gorelkaning ishlashi kuzatilib turiladi. Gaz-mazut gorelkalari asosiy yoqilg‘i gaz va zahiradagi yoqilg‘i mazut bo‘lgan ko‘pgina xollarda qo‘llaniladi. Bunday gorelkalarda gaz yoki mazutni aloxida va bir vaqtning o‘zida ikkala yoqilg‘ini yondirish mumkin. Lekin gaz va mazut birgalikda yoqilganda o‘txona isroflanadi, ya’ni q 3 (kimyoviy) va q 4 (mexanik) isroflar ortib ketadi. Mazut forsunkasi gorelkaning markaziy kanali ichida joylashadi. Qozonlar, odatda ikki xil yoqilg‘ini yoqish imkoniyatidan kelib chiqqan holda loyihalanadi. Masalan, changsimon yoqilg‘i uchun o‘txonalarda zahira yoqilg‘isi sifatida asosan gaz ishlatiladi. Bunday xollarda ko‘mir changini yoqish gorelkalari chang – gaz gorelkalariga o‘zgartirilib, unga gaz yoqilg‘isi uzatiladi.

Похожие

Sanoat pechlari va o‘txonalari

O‘zgaruvchan elektr toki

O‘zgaruvchan elektr toki

Bug‘ turbinali qurilma

Bug‘ turbinasi haqida umumiy tushunchalar