Sovitish texniкasi va texnologiyasining mazmuni va tarixi - Физика - Рефераты

Sovitish texniкasi va texnologiyasining mazmuni va tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

33.5 KB

Sovitish texni к asi va texnologiyasining mazmuni va tarixi Reja: 1. Fanning maqsadi va ko’riladigan masalalar. 2. Sovuqlik va issiqlik haqida tushuncha. 3. Past harorat hosil qilish usullari.

1. Fanning maqsadi va ko’riladigan masalalar. Sun’iy sovuqlik hozirgi davrda qishloq xo’jaligining deyarli barcha tarmoqlarida ishlatiladi. Sovuqlik oziq-îvqat mahsulotlari tarkibida mikroorganizmlar ko’payishiga to’sqinlik qiladi. Mol va parranda go’shti, baliq va meva-sabzavotni qayta ishlash korxonalarida bu mahsulotlarni sovitish, muzlatish va past haroratlarda saqlash amalga oshiriladi; sut-yog’ sanoatida sut, yog’ va sut mahsulotlarini sovitish và sàqlashdà sîvuqlik ishlatiladi; qàndolat fabrikalarida xom ashyo, pasta va tayyor mahsulot sovitiladi. Sovuqlik pivî pishirish texnologiyasi jarayonlarida (sulini sovitish, pivoni achitishda issiqlikni olish và pivoni sàqlàsh), vino ishlab chiqarishda hàì qo’llaniladi. Shuning uchun ham îziq- îvqàt sanoatida, qishlîq õo’jalik mahsulotlarini qàytà ishlash bilan shug’ullanuvchi barcha texnik xodimlar, muhandislar sovuqlik îlish va uni qo’llashni yaxshi bilishlari zarur. Fanni o’qitishdan màqsàd – bo’lajak mutaxassislarga O’zbekiston Respublikasi sharoitida qishloq õo’jalik màhsulotlarini sàqlàsh hàmda qayta ishlash tåõnologiyasi jarayonlarida qàytà ishlashda ishlatiladigan sàqlash usullari, sovitish và ventilatsiya qurilmalarining tuzilishi, ishlash prinsiplari va ularni mahalliy sharoitlarga moslash, sozlash, tanlab ishlatishni va shu bilan birga chet el qurilmalarining ish jarayonlarini o’rganib, ulardan foydalanishni o’rgatishdir. 2. Issiqlik va sovuqlik õàqidà tushuncha. Buuk rus olimi M.V. Lomonosov “Razmishleniya o prinsipax teploti i xoloda“ dissertatsiyasida (1750 y.) molekulalar harakati issiqlik va sovuqlikning asl sababi ekanligini qayd etgan edi. Issiqlik va sovuqlikning fizik mohiyati o’xshashdir, farqi fàqàt molekula va atomlar harakati tezligidadir. Issiq jismda harakat tezligi katta, sovuq jismda esa kichikdir. Jismga issiqlik berilsa, harakat tezlashadi, olinsa  sekinlashadi. Demak, issiqlik energiyasi molekula va atomlar harakati ichki energiyasidir. Jismni sovitish – bu undan issiqlik olish va buning natijasida jism haroratining pasayishidir. Sovitishning eng oddiy usuli – sovitiluvchi jism va atrof-

muhit (tashqi havo, daryo va dengiz suvlari) orasidagi issiqlik almashinuvidir. Lekin, bu usul bilan, issiqlik almashinish o’ta mukammal bo’lgan taqdirda ham, atrof-muhit haroratigacha sovitish mumkin. Bunday sovitish – tabiiy sovitishdir. Jismni atrof-muhit haroratidan past haroratga pasaytirish – sun’iy sovitishdir. Bunday sovitish uchun, asosan, yashirin issiqlik ishlatiladi. Yashirin issiqlik jismlarning agregat holati o’zgarishida ular tomonidan yutiladi. 3. Past harorat hosil qilishning fizik xossalari, prinsiplari. Sun’iy sovuqlik olishning bir necha usullari mavjud. Ulardan eng soddasi – muz yoki qor bilan sovitishdir, qor va muz erishi ko’p miqdorda issiqlik yutilishi bilan kechadi. Atmosfera bosimida muz va qor 0 0 C da eriydi. Agar tashqi issiqlik oqimi juda kam, muz yoki qor issiqlik uzatish yuzasi nisbatan katta bo’lsa, xonadagi haroratni deyarli 0 0 C gacha pasaytirish mumkin. Amalda esa, muz yoki qor bilan sovitiluvchi xona havosining harorati 5 –8 0 C gacha bo’ladi. Ancha pastroq haroratlarni muz yoki qorning turli tuzlar bilan aralashmasini ishlatib olish mumkin. Bu holda muz yoki tuz yutayotgan yashirin issiqlikka aralashmada hosil bo’lgan, suvda eriyotgan, tuz yutuvchi yashirin issiqlik qo’shiladi; bu aralashma haroratning pasayishiga sabab bo’ladi. 1 kg muz - tuz aralashmasining sovitish unumdorligi 1 kg sof muz yoki qorning sovitish unumdorligidan kichikdir, chunki bunda sovuqlikning bir qismi muz yoki qorning va tuzli aralashmaning haroratigacha sovishiga sarflanadi. Muz – tuz aralashmasining harorati tuz konsentratsiyasining kriogidrat deb ataluvchi eng past haroratgacha oshib borishi bilan pasayadi. Tuz konsentratsiyasining yanada ortishida aralashmaning erish harorati ko’tariladi. Muzlashning kriogidrat haroratiga ega bo’lgan eritma – evtetik eritma deyiladi. 6 - rasmda muz yoki qorni osh tuzi bilan aralashmasining erish egri chizig’i 1 kg aralashmadagi tuz konsentratsiyasiga bog’liqligi ko’rsatilgan. Amalda esa komponentlarning yaxshi aralashtirilmaganligi sababli aralashmaning erish harorati 6 - rasmdagidan 2-3 0 C yuqori.

Muz yoki muz-tuz aralashmasi yordamida sun’iy sovuqlikni hosil qilish usuli katta kamchiliklarga ega: muz va tuzni tayyorlash, ularni tashish va aralashtirish katta mehnat sarfini talab etadi, avtomatik rostlash va kerakli haroratni olish qiyin. Jismlarni quruq muz (qattiq uglekislota) bilan ham sovitish mumkin. Quruq muz sovitiluvchi jismdan issiqlikni olib sublimatsiyalanadi, ya’ni suyuqlik fazasini chetlab, gazsimon holatga o’tadi. Atmosfera bosimida quruq muzning sublimatsiya harorati - 78,9 0 C. Sun’iy sovuqlik hosil qilishning mashinaviy usuli bir qancha afzalliklarga ega: avtomatlashtirish oson, sovitish qurilmasiga xizmat ko’rsatish yengil, sovitiluvchi xonalarda ancha past haroratlarni hosil qilish. Sovitish mashinalarining ishi turli prinsiplarga asoslangan. Ulardan eng keng tarqalgani suyuq moddalarning qaynash prinsipiga asoslangan. Past qaynash haroratini hosil qilish zaruriy past bosim hosil bo’layotgan bug’ni kompressor tomonidan so’rib olish bilan yuzaga keltiriladi. Barcha moddalar qaynash davomida atrof-muhitdan issiqlikni yutadi, natijada muhit harorati pasayadi. Mashina bilan sovitish asosi bo’lib, siqilgan gazni adiabatik (issiqlik bermasdan va olmasdan) kengaytirish hisoblanishi mumkin. Siqilgan gaz kengayganda uning harorati ancha pasayadi, chunki, bunda tashqi ish gazning ichki energiyasi hisobiga bajariladi. Havo sovitish mashinalarining ishi ana shu prinsipga asoslangan. Gazni, xususan, havoni kengaytirish yo’li bilan sovitish boshqa usullardan farqlanadi. Havo bunda o’zining agregat holatini muz, aralashmalar kabi o’zgartirmaydi. U sovitiluvchi jismdan issiqlikni olib, isiydi xolos. Past haroratlarni termoelektrik usul (Pelte effekti) bilan ham olish mumkin. Termoelektrik hodisalar issiqlik va elektrik jarayonlarning o’zaro bog’liqligiga asoslangan. Agar termoparaga (ikki xil simdan iborat yopiq zanjir) o’zgarmas tok berilsa, u holda simlardan biri qiziydi, ikkinchisi esa soviydi. Tok yo’nalishi o’zgartirilganda isigan va sovigan simlar o’rni almashadi. Pelte effekti elektr zanjirdagi tokning oddiy issiqlik harakati (Joul issiqligi) bilan

bog’lanmagan, balki turli materialli simlardan elektronlar oqimining o’tish xususiyatiga asoslangan. Bu hodisa 1834 yilda kashf etilgan bo’lsa-da, lekin uzoq yillar amaliy qo’llanmay kelingan. So’nggi yarim asr davomida Pelte effekti uy-ro’zg’or sovitgichlari va konditsionerlarida yarim o’tkazgichlar ishtirokida qo’llanilmoqda. Yarim o’tkazgichlar (metall oksidlari, oltingugurt birikmalari, kimyoviy elementlar – germaniy, kremniy, tellur, selen hamda ularning birikmalari) elektr o’tkazuvchanlik bo’yicha o’tkazgichlar va izolyatorlar orasidagi sinfdir.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. ×åðâÿêîâ Ñ.Ñ, Êóëàêîâñêèé À.È. Îñíîâû õîëîäèëüíîãî äåëà - Ì. : Âûñøàÿ øêîëà – 1988 ã. – 144 ñ. (3-30 betlar). 2. Ïîêðîâñêèé Í.Ê. Õîëîäèëüíûå ìàøèíû è óñòàíîâêè. – Ì.: Ïèùåïðîìèçäàò, 1960 - 556 ñ. (3-10 betlar). 3. Áàðàíåíêî À.Â, Áóõàðèí Í.Í. Ïåêàðeâ Â.È. и др . Õîëîäèëüíûå ìàøèíû - Ñ – Ïá. : Ïîëèòåõíèêà, 1997 – 992 ñ. (3-26 betlar). 4. Юсупбеков Н . Р ., Нурмухамедов Х . С ., Зокиров С . Г . « Кимёвий технология асосий жараён ва š урилмалари ». – Т .: Шар š – 2003. – 644 б . (554-561 betlar).

Похожие

Sovitish mashinasining termodinamiк asoslari, ish sikllari va sovitish agentlari

Sovitish mashinalari

O’zbekistonda fizik tadqiqotlar va fizika ta’limining shakllanishi va rivojlanish tarixi

Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari

Fizikaning rivojlanish tarixi