Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari - Физика - Рефераты

Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

180 KB

Gidravlika fanining tarixi va taraqqiyoti, rivojlanish istiqbollari Reja: 1. Gidrostatika. Tinch turgan suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar. 2. Tinch turgan suyuqlikdagi bosimning xossalari 3. Suyuqliklar muvozantining Eyler differensial tenglamasi 4. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi 5. P a sk a l q o nuni

Suyuqlikning harakat qonunlarini va texnikaning turli sohalarida qo’llanilishini o’rganuvchi fan gidravlika deyiladi. Gidravlika eng qadimiy fanlardan hisoblanadi. Arxeologik tekshirishlar insonlar juda qadim zamonlarda ham turli gidrotexnik inshootlar qurishganligini ko’rsatadi. Bular hovuzlar, korizlar va vodoprovodlar. O’rta asrlarda qurilgan suv inshootlariga Forish va Nurotadagi suv saqlash omborlari misol bo’la oladi. Gidravlikaga aloqador ilmiy ishlardan birinchisi Arximedning «Suzib yuruvchi jismlar haqida» nomli asaridir. Suyuqlikka oid bilimlar XYI-XYII asrlarga kelib rivojlana bordi. Bularga misol qilib Leonordo do Vinchi, S.Stevin, Galiley, Torrichelli, B.Paskal va I Nyutonlarning ilmiy ishlarini ko’rsatish mumkin. Keyinchalik suyuqliklarning muvozanat va harakat qonunlari ikki yo’nalishda rivojlandi. Bulardan birinchisi tajribalarga asoslangan gidravlika, ikkinchisi nazariy gidromexanika. Hozirda bu fanlar bir-birini to’ldiruvchi nazariy va amaliy omillardir. Hozirgi zamon gidravlikasi nazariyani tajriba bilan bog’lab, tajribada sinab, tajriba natijalarini esa nazariy umumlashtirib boruvchi, hamda o’z tekshirishlarida gidromexanika usullari va yutuqlaridan foydalanuvchi fandir. Gidravlika asoslari Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad –al Farg’oniy asarlarida ham keltirib o’tilgan. Ayniqsa Ahmad-al Farg’oniyning «Nil» darsida suv sathining yil davomida kuzatishga mo’ljallab qurgan asbobi ajoyibdir. Gidromashinalar mexanik harakatni suyuqlik harakatiga (nasos) yoki suyuqlik harakatini mexanik harakatga aylantiruvchi qurilmalardir. Bunday qurilmalardan eng birinchisi oddiy charxpalakdir. Undan O’rta Osiyo, Misr, Xitoy va Hindistonda qadimdan sug’orish, ishlari va tegirmonlarda foydalaniladi. Birinchi porshenli nasos qadimgi rusda qurilgan bo’lib inson yoki hayvon kuchi bilan harakatga keltirilib, shaxtalardan suvni tortib olgan. Lomonosov bir qancha qurilmalarni charxpalak yordamida harakatga keltirish ustida ishladi. Dunyodagi birinchi GESni 1981y Dolivo-Dobrovoliskiy Germaniyada ishga tushirdi. Keyinchalik 1893 yilda SHchenovich rahbarligida Rossiyada qurilgan. O’zbekistonda 1926 yil Bo’z suv GES ishga tushdi.

Hozirda gidravlik mashinalardan paxta terish mashinalari, traktorlar turli xil avtomobillar va boshqa mashina-mexanizmlarda keng qo’llanilmokda. Gidravlik mashinalar xalq xo’jaligining turli sohalariga izchil kirib bormokda. Juda kichik kuchlar ta’sirida o’z shaklini o’zgartiruvchi fizik jism suyuqlik deyiladi. Gidravlikada suyuqliklar 2 guruppaga bo’linadi. 1-tomchilanuvchi, 2-gazsimon. Gidravlika tomchilanuvchi suyuqlik bilan ish ko’radi. Suyuqliklarni asosiy fizik xossalari quyidagilar. a) Solishtirma og’irlik Hajm birligidagi modda og’irligi solishtirma og’irlik deb ataladi.  = V G , bu erda; V-cuyuqlik hajmi, G-og’irligi, CI da   м Н V G    Texnik sistemada esa 1 3 8, 9 м Н м кг   -hajmi avvaldan ma’lum idishdagi suyuqliklarning og’irligini o’lchash usuli bilan yoki ariometr yordamida aniqlanadi. Solishtirma og’irlik (  ) bosim va temperaturaga bog’liq, ya’ni RT Р   (3) , bu erda; R-bosim, T-temperatura b) Solishtirma hajm. Suyuqlikning og’irlik birligiga to’g’ri kelgan hajmi solishtirma hajmi deyiladi.

G V V  demak 1  v  ; v V 1 1      Birligi   н м G V V   PV=RT (5) v) Zichlik. Suyuqlikning hajm birligiga to’g’ri keluvchi tinch xoldagi massa zichlik deyiladi. v m   (6) Ba’zan nisbiy zichlik tushunchasi kiritiladi. «Suyuqlik zichligining suvni 4 0 s dagi zichligiga nisbati nisbiy zichlik deyiladi. g    (7) U holda nisbiy zichlik solishtirma og’irlik orqali quyidagicha ifodalanadi, нисбий сув суюк сув суюк М М М M нисб      Zichlik temperaturaga bog’liq shuning uchun   20 1 20    t t t    (8) Demak, issiklik o’zgarishi bilan hajm ham o’zgaradi. Suyuqlikning bu xususiyatidan foydalanib ko’pgina asboblar yaratilgan. Suyuqlikning hajmiy kengayishini ifodalash uchun hajmiy kengayishni temperatura koeffisenti kiritilgan, t V v t     1  (9) 0 V V V   

Birlik hajmdagi suyuqlikning 0t t t    t=1 0 ga oshgandagi kengayish miqdori uning hajmiy kengayish temperatura koeffisienti deyiladi. t=20 0S da suv град t 1 4 10 2     : mineral moylar uchun град t 1 4 10 7     . Simob uchun град t 1 5 10 18     Suyuqlikni siqilishi . Texnikada tabiatda katta hajmni katta bosim ostida o’zgarishi sezilarli bo’ladi. Hajmni siqilish koeffisienti        v v 1 (10) 0       Qovushqoqlik xodisasi suyuqliklar harakatlanayotganda namoyon bo’ladi va zarralarning harakatiga karshilik ko’rsatadi. Qovushqoqlik darajasi qovushqoqlik koeffisienti deyiladi. F-kuch ta’sirida olgan tezligi U bo’lsin. Idish asosidan u, masofada ustki sirti u 2 – bo’lgan suyuqlik qatlamini ko’z oldiga keltirsak, pastki sirti tezligi U 1 -yuqorisi U 2 -u holda 1 2 U U U    ya’ni qatlam yuqori sirti pastiga nisbatan siljiydi. Siljish kattaligi esa quyidagiga teng, y U tg     ; Plastinkaga qo’yilgan kuch qancha katta bo’lsa, siljish shuncha ko’p bo’ladi dy dU S F   (11)  -qovushqoqlik. dy dU S F i    Qovushqoqlik turli viskozimetrlar yordamida o’lchanadi. Gidrostatika. Tinch turgan suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar.

GIDROSTATIKA Gidravlikaning suyuqliklar muvozanat qonunlarini o’rganuvchi bo’limi gidrostatika deb yuritiladi. Bu qonunlarni tekshirish suyuqliklar orqali kuchlarni uzatish bilan bog’liq masalalarni ‘al qilishda mu’im ahamiyatga ega. Bundan tashqari, gidrostatika suyuqliklarga to’liq yoki qisman botirilgan qattiq jismlarning muvozanat qonunlarini xam o’rganadi. Odatda, suyuqliklar muvozanat holda bo’lganda uning ayrim bo’laklarining boshqa bo’laklariga bo’lgan ta’siri, suyuqlik saqlanayotgan idish devorlariga va unga botirilgan jismga ta’siri bosim orqali ifodalanadi. Tinch turgan suyuqlikdagi bosimning xossalari Tinch turgan suyuqlikdagi bosim (ya’ni gidrostatik bosim) ikkita asosiy xossaga ega: 1-xossa - gidrostatik bosim u ta’sir qilayotgan yuzaga normal bo’yicha yo’nalgan bo’ladi . Bu xossaning to’g’riligini isbotlash uchun gidrostatik bosim r o’zi ta’sir qilayotgan yuzaga normal bo’yicha yo’nalmagan deb faraz qilamiz. Bu holda r normal va urinma yo’nalishlarda proeksiyalarga ega bo’ladi. Urinma yo’nalishidagi proeksiya I va II qismlarining bir- biriga nisbatan siljishiga olib keladi. Suyuqlik muvozanatda bo’lgani uchun r normal bo’yicha yo’nalmagan degan fikr noto’g’ri ekanligi kelib chiqadi. 2-xossa - gidrostatik bosim u ta’sir qilayotgan nuqtada hamma yo’nalishlar bo’yicha bir xil qiymatga ega . Bu xossani isbotlash uchun suyuqlik ichida tomonlari dx, dy, dz ga teng bo’lgan tetraedr ajratib olamiz. Tetraedrning qiya yuzasiga R kuch ta’sir qilsin. U holda yOz tekislikdagi yuza bo’yicha R x ,yOz tekislikdagi yuza bo’yicha esa R z kuchlar ta’sir qiladi. Qiya yuzaning sirti dS ga teng deb hisoblaymiz. Agar gidrostatik bosim Ox o’qi bilan  , Ou o’qi bilan  , Oz o’qi bilan  burchak tashkil qilsa, u holda dS

yuzaga ta’sir qilayotgan kuch ( rdS ) ning o’qlardagi proeksiyalari rdS cos , rdS sos  , rdS sos  larga teng. Og’irlik kuchi esa G=rgdV= 1 6 rgdxdydz Suyuqlik muvozanatda bo’lgani uchun kuchlarning o’qlardagi proeksiyalarining yig’indisi nolga teng, ya’ni Ox o’qi bo’yicha 1 2 r x dydz-rdScos  =0 Ou o’qi bo’yicha 1 2 r u dydz-rdScos  =0 Oz o’qi bo’yicha 1 2 r ya dydz-rdScos  - 1 6 rgdxdydz=0 dS yuzaning proeksiyalari quyidagilarga teng: Scos  = 1 2 dydz, Scos  = 1 2 dxdz, Scos  = 1 2 dxdz YUqoridagi tenglamalar qisqartirilgandan keyin quyidagicha yoziladi: r x -r=0; r u -r=0; r z -r=0; rz-r- 1 3 rgdz=0 Tetraedrning tomonlari cheksiz kichik qiymatga intilganda u nuqtaga yaqinlashadi. Bu holda uning ‘ajmi nolga intiladi. SHuning uchun yuqorida keltirilgan tenglamalardan quyidagi natija kelib chiqadi: r x =r; r u =r; r z =r, ya’ni r x = r u = r z =r (1) SHunday qilib, barcha yo’nalishlarda ta’sir qiluvchi bosim kuchli teng ekanligi isbotlanadi. Bu esa ikkinchi xossaning to’g’riligini ko’rsatadi. Suyuqliklar muvozantining Eyler differensial tenglamasi Muvozanat holatidagi suyuqliklarga bosim va og’irlik kuchlari ta’sir qiladi. Bosim suyuqlik egallagan ‘ajmning hil xil nuqtasida hil xil qiymatga ega. SHuning uchun bosimni koordinata o’qlari x, u, z larning funksiyasi deb qarash kerak. Ko’rilayotgan suyuqlikda tomonlari dx, dy, dz ga teng bo’lgan parallelopipedga teng elementar ‘ajm

ajratib olamiz (1.6-rasm). Endi suyuqlikka ta’sir qiluvchi kuchlarning muvozanat holatini tekshiramiz. Og’irlik kuchining proeksiyalari  XdV;  YdV;  ZdV bo’lsin; ya’ni G Q  XdV;  YdV;  ZdV . Elementar ‘ajmning uOz tekislikda yotgan sirtiga Ox o’qiga yo’nalishida r ga teng, unga parallel bo’lgan sirtiga esa r+   p x ga teng bosimlar ta’sir qiladi. Bu sirtlarga ta’sir qiluvchi bosim kuchlari esa tegishlicha rdydz va (r+   p x dx) dydz larga teng. Olingan elementar ‘ajm Ox o’qi bo’yicha muvozanatda bo’lishi uchun bu o’q bo’yicha yo’nalgan kuchlar yig’indisi nolga teng bo’lishi kerak: rdydz-(r+   p x dx)dydz-rxdxdydz=0 SHuningdek, Ou o’qi bo’yicha, uOz tekislikda yotuvchi sirtga rdxdz , unga parallel bo’lgan sirtga esa, (r+   p y du) dxdz kuchlar ta’sir qiladi SHuning uchun elementar ‘ajmining Ou o’qi bo’yicha muvozanat sharti quyidagicha bo’ladi: rdxdz-(r+   p y dy)dxdz-rYdxdydz=0 SHuningdek, Oz o’qi bo’yicha rdxdy va (r+   p z dz)dxd kuchlar ta’sir qiladi hamda ularning muvozanat sharti quyidagicha bo’ladi: rdxdy-(r+   p z dz)dxdy-rZdxdydz=0 1.2-rasm. Suyuqliklar muvozanatining Eyler tenglamasiga doir chizma. O’xshash miqdorlarni qisqartirish va qolgan ‘adlarni dx, dy, dz ga bo’lishdan keyin quyidagi tenglamalar sistemasini olamiz:  px pX py pY pz pZ      (2)

Bu tenglamalar sistemasida ko’rinib turibdiki, gidrostatik bosmining biror koordinata o’qidagi zichlikning birlik og’irlik kuchining shu o’q yo’nalishidagi proeksiyasiga ko’paytmasiga teng ekan, ya’ni muvozanatdagi suyuqliklarda bosimning o’zgarishi massa kuchlarga bog’liq. (2) tenglamalar sistemasi suyuqliklar muvozanat holatining umumiy differensial tenglamasidir. Bu tenglamani 1755y. L.Eyler chiqargan. Gidrostatikaning asosiy tenglamasi Tinch turgan idishdagi suyuqlikni qaraymiz. Bu suyuqlikka og’irlik kuchi ta’sir etadi. Koordinata o’qlarini Oz o’qi vertikal yuqoriga yo’naladigan qilib yo’naltiramiz. Ko’rilayotgan idish ichida biror xOu tekisligidan z masofada, erkin sirtda esa N masofada joylashgan biror A nuqtani olamiz. U holda birlik massa kuchlarning bu koordinata sistemasidagi proeksiyalari quyidagicha bo’ladi: X=0; Y=0; Z-g 1.3. rasm. Gidrostatikaning asosiy tenglamasiga doir chizma. Gidrostatik bosim r , suyuqlikning erkin sirtidagi bosim r 0 bo’lsin, erkin sirt xOu tekisligidan esa z 0 masofada joylashgan bo’lsin. Bu holda gidrostatikaning asosiy tenglamasi quyidagicha yoziladi:      p x p y p z pg     0 0 ; ; Birinchi va ikkinchi tenglamalardan bosimning x va u koordinatalarga bog’liq emas ekanligi kelib chiqadi. U holda uchinchi tenglamadan quyidagini olamiz: dr= - rgdz (Bu tenglamani (3) dan ham olish mumkin.) Bu esa yuqorida aytilgandek tinch turgan idishlardagi suyuqlik bosimi gorizontal sirtlar bo’yicha o’zgarmas degan fikrni tasdiqlaydi. Oxirgi tenglamani erkin sirtdan z nuqtagacha bo’lgan oraliq uchun integrallaymiz va quyidagi tenglamani chiqaramiz: r-r 0 =-rg(z-z 0 )

z-z 0 ning qiymati h ga teng bo’lgani uchun so’nggi tenglamani quyidagicha yoziladi: r=r 0 +rgh yoki r=r 0 +  h (8) Bu gidr o st a tik a ning a s o siy t e ngl a m a si d e b a t a l a di v a suyuqlikning i x tiyoriy nuqt a sid a gi b o simni, suyuqlik turi v a o ling a n nuqt a ning erkin sirtd a n q a nd a y m a s o f a d a ek a nligig a q a r a b a niql a ydi. Gidr o st a tik a ning a s o siy t e ngl a m a si quyid a gi q o nuniyatni if o d a l a ydi: suyuqlik ichid a gi i x tiyoriy nuqt a d a gi b o sim suyuqlik erkin sirtid a gi b o sim r 0 v a shu nuqt a d a gi suyuqlik ustuning b o simi (  h) yig’indisig a t e ng. P a sk a l q o nuni Suyuqlik s o ling a n v a o g’zi p o rsh e np bil a n yo p ilg a n bir o r idish o l a miz. Suyuqlik erkin sirtid a gi b o sim r 0 bo’lsin. U ho ld a i x tiyoriy A nuqt a d a gi a bs o lyut b o sim quyid a gig a t e ng bo’l a di: r A =r 0 +  h A V v a S nuqt a l a rd a es a r V =r 0 +  h V , r S =r 0 +  h S . A g a r p o rsh e nni  l m a s o f a g a siljits a k, u h o ld a suyuqlik erkin sirtid a gim b o sim  r g a o’zg a r a di. Suyuqlikning s o lishtirm a o g’irligi b o sim o’zg a rishi bil a n d e yarli o’zg a rm a ydi. SHuning uchun A , V v a S nuqt a l a rd a gi b o sim quyid a gi bo’l a di: r` A =r 0 +  r+  h A , r` V =r 0 +  r+  h V, r` S =r 0 +  r+  h S. Bu h o ld a b o simning o’zg a rishi h a mm a nuqt a l a r uchun hil x il bul a di, ya’ni r` A -r A =  r r` V -r V =  r r` S -r S =  r Bund a n quyid a gich a x ul o s a k e lib chiq a di: yopiq idishd a gi suyuqlikk a t a shq a rid a n b e rilg a n b o sim suyuqlikning h a mm a nuqt a l a rig a bir x il miqd o rd a (o’zg a rishsiz) t a rq a l a di . Bu P a sk a lp q o nuni sif a tid a m a ’lum. Ko’pgin a gidr o m a shin a l a rning tuzilishi

a n a shu q o nung a a s o sl a ng a n (m a s a l a n, gidr o pr oe ss, d o mkr a tl a r, gidr oa kkumulyat o rl a r, ‘ a jmiy gidr o yuritm a v a ho k a z o ).

Похожие

Fizikaning rivojlanish tarixi

Fizikaning rivojlanish tarixi 2

O’zbekistonda fizik tadqiqotlar va fizika ta’limining shakllanishi va rivojlanish tarixi

Fizikaning ba’zi bir muxim sohalarini rivojlanish tarixi. Elektronning tug`ilishi

Fizika tarixining umumiy masalalari